Tradita është një koncept i gjithanshëm, ka kuptime të ndryshme në varësi të fushës në të cilën përdoret, por në përgjithësi i referohet tërësisë së elementeve kulturore që kanë vazhduar nga e kaluara e deri më sot
Nga Metin Izeti
Tradita, si tradition, hyri në anglisht nga frëngjishtja në shekullin e 14-të. Ekuivalenti i vjetër francez i fjalës, “tradicion”, bazohet në fjalën latine “traditionem”, e cila rrjedh nga rrënja “tradere”, që do të thotë të japësh ose të dorëzosh. Dy nga kuptimet e fjalës, të përfshira në origjinalin latin dhe të përdorura pikërisht në anglisht, janë “për të transmetuar njohuri” dhe “të futësh një doktrinë”, duke u zhvilluar nga shekulli i 17-të e në vazhdim dhe duke lënë në hije kuptimet e tradhtisë dhe dorëzimit. Fjala traditë do të thotë këngë që u janë përcjellë atyre nga goja në gojë nga etërit e tyre dhe që shprehin ose transferojnë njohuritë tona te të tjerët. Tradita, e përdorur për gjërat që kalojnë nga babai te djali, vjen gjithashtu për të shprehur idenë e respektit dhe detyrës. Disa nga gjërat që trashëgohen janë gjëra që duhen përmbushur si detyra. Në këtë mënyrë, tradita i referohet edhe shekullores dhe ceremonisë. Kështu, në termat më të thjeshtë, është çdo gjë që është përcjellë ose trashëguar nga e kaluara në të tashmen. Kriteri përfundimtar është që veprimet njerëzore krijohen përmes mendimit dhe imagjinatës.
Në Perëndim, tradita fillon të ketë një kuptim negativ kur përballet me pranimin e inovacionit dhe ndryshimit me fillimin e modernes. Williams shprehet në mënyrë specifike se “tradita apo tradicionalja” përdoret dhe refuzohet në forma të ndryshme të teorisë së modernizimit. Ajo që duhet theksuar këtu dhe është jashtëzakonisht interesante është se fjalët “traditë” dhe “moderne” fituan kuptimet e tyre që vlejnë edhe sot, në të njëjtën periudhë. Sipas informacionit të dhënë nga Williams, një kundërvënie tradicionale midis lashtësisë dhe modernes u krijua para Rilindjes, filloi të përcaktohej nga shekulli i 15-të, dhe kjo “moderne në kuptimin krahasues dhe historik” u përhap që nga shekulli i 16-të.
Shkrimtari tradicionalist
Pranohet se modernizimi në Perëndim filloi me Iluminizmin, pas Rilindjes. Reagimet filozofike kundër kishës gjatë kësaj epoke, që përfshinte shekujt e shtatëmbëdhjetë dhe të tetëmbëdhjetë, çuan në lindjen e liberalizmit dhe kisha humbi kryesisht efektivitetin e saj. Vlen të përmendet se kjo ndodhi njëkohësisht me shfaqjen e revolucionit industrial dhe ngritjen e borgjezisë pas revolucionit shkencor. Octavia Paz, përfaqësuesi i fundit i historisë së modernizimit, vë në dyshim nëse tradita është gjëja që thyen zinxhirin dhe ndërpret vazhdimësinë në kapitullin “Tradita kundër vetvetes” të veprës “Lindur nga balta”. Pas kësaj, i përgjigjet pyetjes se si modernja mund të bëhet traditë. Sipas Pazit, i cili modernitetin e sheh si traditë të të sotmes, sido që të jetë, moderniteti është një traditë polemike që ndryshon. Autori tërheq vëmendjen se kjo traditë e ndryshueshme dhe polemizuese shumë shpejt i la vendin një tradite tjetër, e cila ishte gjithashtu një shfaqje e menjëhershme e modernitetit. Kur flet për traditën, Paz niset nga raporti i saj me modernitetin dhe prandaj flet edhe për karakteristikat e modernitetit. Duke theksuar se moderniteti nuk është asnjëherë vetvetja dhe se përfaqëson gjithmonë tjetrin, autori arrin në përfundimin e mëposhtëm:
“Moderniteti, një traditë e çuditshme dhe tradita e të çuditshmes, është e destinuar për pluralizëm: tradita e vjetër ka qenë gjithmonë e njëjtë, moderneja është gjithmonë e ndryshme. Tradita e lashtë supozon një unitet midis së shkuarës dhe së tashmes. E pa kënaqur me theksimin e dallimeve të veta, moderneja pohon se e kaluara nuk është një, por shumë (…) E tashmja nuk do ta tolerojë të shkuarën. Sot nuk do të ketë asnjë fëmijë të djeshëm. Modernja prish lidhjet me të kaluarën dhe e mohon atë plotësisht. Moderniteti është i vetë-mjaftueshëm. Ai vendos traditën e tij.” T’i japësh shumë vlerë ndryshimit çon në mbivlerësimin e së ardhmes, një kohë që nuk ekziston. Fillimi i kësaj çështjeje na çon në atë pikë ku moderniteti fillon si një kritikë ndaj përjetësisë fetare. Përjetësia është hequr nga vendi dhe “e ardhmja” tani është ulur në fronin e saj.
Paz i redukton mendimet e tij nga e përgjithshmja në atë specifike dhe i shpjegon idetë e tij duke marrë në konsideratë raportin midis traditës dhe letërsisë moderne, veçanërisht poezisë. Duke specifikuar periudhat e ndjekura në këtë proces, ai thekson se në disa periudha rregull është imitimi i të vjetrave, e në disa periudha lavdërohet risia dhe befasuesja. Autori mendon se ky është një proces dhe se të dyja situatat mund të përjetohen në intervale të caktuara, dhe jep si shembuj të pjesës së dytë poetët metafizikë anglezë dhe barok spanjollë. Kuptohet se autori i jep prioritet modernitetit në idetë e tij për këtë temë. Ai thotë se moderniteti është një lloj vetë-shkatërrimi krijues:
“Që nga romantizmi, imagjinata poetike ka ndërtuar monumente në një terren të zbrazur nga kritika. Dhe ai vazhdon ta bëjë këtë, plotësisht i vetëdijshëm se toka po thahet.” Sipas Octavio Paz-it, ndryshimi midis artit modern dhe moderniteteve të mëparshme nuk është se ai “adhuron të renë dhe të habitshmen”, por se është një “mohim” dhe një “kritik i vetvetes”. Autori shprehet se moderniteti mund të përvetësohet nëse mohon traditën e vjetër, të sotmen dhe propozon një traditë tjetër. Ndërsa Octavio Paz e bazoi pikëpamjen e tij mbi traditën dhe modernitetin sipas kritereve të modernes, poeti i famshëm anglez T. S. Eliot e pranon traditën si bazë dhe e shpreh atë që kupton me traditë si më poshtë:
“Megjithatë, nëse tradita do të përdoret në kuptimin e imitimit të verbër të arritjeve të brezit të mëparshëm, sigurisht që duhet shmangur. Kemi parë tendenca të tilla që zhduken sapo lindin. Inovacioni është gjithmonë më i mirë se përsëritja. Tradita ka një kuptim më të gjerë se ky. Nuk është një trashëgimi që mund të fitohet pa bërë asnjë përpjekje. Nëse doni të keni traditë, duhet të bëni shumë përpjekje. Për të pasur traditë, së pari është e nevojshme të zhvillohet “vetëdija e historisë” (…) Vetëdija e historisë nënkupton jo vetëm njohjen e të shkuarës, por edhe të kuptuarit se ajo ekziston në “të tashmen”. Një poet me “vetëdije historike” nuk shpreh vetëm ndërgjegjen e kohës së vet. Për të, e gjithë letërsia që nga Homeri dhe letërsia e kombit të tij, që duhet konsideruar brenda saj, ekzistojnë në të njëjtën kohë dhe të gjitha veprat letrare përbëjnë një tërësi organike. Ndjenja e ekzistencës së “të shkuarës” në “të tashmen” si dhe gjetja e përjetësisë dhe e pakufizuarit në të kufizuarin, pra në të tashmen, dhe aftësia për të ndjerë këtë unitet e bën një shkrimtar një tradicionalist. Është gjithashtu ajo që i mundëson një shkrimtari të jetë i vetëdijshëm për kohën dhe vendin ku jeton, pra për bashkëkohësinë”.
Zakoni, tradita, e kaluara
Mund të themi se artistët që përfaqësojnë dy këndvështrimet e ndryshme të përmendura më sipër në Perëndim, por që janë të bashkuar në të qenit bashkëkohorë pavarësisht dallimeve mes tyre, kanë qenë veçanërisht aktivë në gjysmën e parë të shekullit të njëzetë. Është e mundur të flitet për një dualitet të ngjashëm në lëvizjen ekzistencialiste për shkak të pranisë së ekzistencialistëve fetarë dhe jofetarë. Megjithatë, në shekullin e ri, ajo që do të jetë efektive nuk do të jetë më letërsia moderne, por ajo postmoderne. Natyra e marrëdhënies së letërsisë postmoderne me traditën është ende subjekt i një debati të vazhdueshëm.
Pyetjes “Fakti që letërsia ka humbur karakterin e saj tradicional a tregon se pasuria dhe vlerat e letërsisë tradicionale dhe veprave të mëdha janë harruar plotësisht?” Është fakt se tek ne shqiptarët, për fat të keq, tradita në përgjithësi anashkalohet dhe harrohet, apo tentohet të harrohet jo vetëm në aspektin letrar por edhe në shumë aspekte dhe në një farë mase, këta tendenca, kanë edhe sukses. Megjithatë, ekzistenca e artistëve dhe veprave të tyre, sidomos duke filluar nga rilindësit, të cilët punuan për të përditësuar elementet e traditës në filozofi dhe vepra letrare, tregon se tradita nuk është harruar plotësisht. Vlen të përmendet se ndërsa Naim Frashëri, apo Shejh Mala, po shkruante poezi “me erën e poezisë së vjetër”, ata nuk i referoheshin fjalës traditë në poezinë e tyre dhe as në shkrimet e tij, por flisnin për “të kaluarën. “dhe “jetën e kombit”.
Zakoni, tradita, e kaluara… Aventura e këtyre tre fjalëve, që janë të këmbyeshme, në fakt është si aventura e letërsisë sonë. Fjala traditë filloi të përdoret intensivisht në lidhje me këtë letërsi pas vitit 1950, pra në vitet kur u zhduk plotësisht ndikimi i traditës. Në fakt, poetët e dytë të rinj, veçanërisht poetët surrealistë, madje u akuzuan për ringjalljen e traditës për shkak të disa veçorive të tyre të ngjashme me poezinë klasike, si gjuha e tyre abstrakte dhe e mbyllur, apeli i tyre ndaj pakicës dhe trajtimi i tyre i temave metafizike. A duhet të ketë një marrëdhënie midis filozofisë, letërsisë dhe traditës dhe pse, si dhe në çfarë niveli duhet të vendoset kjo marrëdhënie? Gjithsesi se po. Avangarda e shekullit të ri duhet të jetë një paradigmë me strajcën në krah. Duhet pasur parasysh se ndryshimi që solli modernizimi në dekadat e kaluara tashmë ka përfunduar dhe filozofia, arti dhe poezia kërkon ide të re. Prandaj, gjendja e marrëdhënies së filozofit, artistit dhe poetit të kësaj periudhe me traditën, apo bota e tyre duhet të përpiqet të rikrijojë traditën në një kohë të tillë, dhe kjo, padyshim se shpreh një vlerë të jashtëzakonshme.
Rene Guenon është jo vetëm një filozof i madh, por edhe një mendimtar i rëndësishëm. Edhe arti, edhe mendimi i tij i kushtohen një ideali që mund të shprehet me një fjalë: Ringjallja e qytetërimit të urtësisë. Guenon në veprat e tij flet për ringjalljen e njerëzimit, shpirtit dhe urtësisë së përjetshme dhe ka edhe vepra me këta tituj. Megjithatë, ringjallja e traditës nuk përfshihet si shprehje në veprat e tij. Arsyeja për këtë duhet të lidhet me faktin se ai e diskuton traditën vetëm brenda fushës së të tashmes. Sipas tij, falë traditës, filozofi, artisti, poeti fiton mundësinë të jetojë në një kohë tjetër, duke vendosur kështu një dialog me filozofët, artistët, poetët e kaluar sikur të ishin bashkëkohës të tij. Guenon sheh se çdo artist mund të jetë një artist i mirë duke përfituar nga tradita: “Tradita është ajo që e çon artistin te arti në radhë të parë. “Arti i dashur fillon kur artisti vendos një marrëdhënie shpirtërore me artistët e mëparshëm”. Prandaj, mund të thuhet: E para gjë që e zgjon talentin e filozofit, artistit, poetit, e ndërgjegjëson, e vë në lëvizje dhe e mobilizon, është tradita, që është akumulimi historik dhe sociologjik. Duke nënvizuar nevojën për të kapërcyer brenda një kohe të shkurtër këtë proces ndikimi, autori thekson se artisti duhet të kuptojë veten dhe të vlerësojë forcën e tij. Sipas Guenonit, i cili thotë se “Tradita është bota e parë e filozofit”, periudha e ardhshme duhet të përfshijë përpjekjen e tij për të hequr qafe ndikimin duke shqyrtuar dhe gjetur veten. Kjo periudhë quhet periudha e llogaritjes filozofit me traditën. Ndonjëherë kjo përballje ndodh shumë dhunshëm. Filozofi përpiqet të shkatërrojë traditën me një rebelim, por ajo që duhet bërë është të krijojë një vepër. Çdo vepër e re do ta bëjë të vjetrën pak më të vjetruar. Por me punën e bërë nga ai, të mëparshmet sigurisht që nuk do të humbasin asgjë, por filozofi i ri patjetër do të fitojë diçka. Filozofi, i cili ka kaluar periudhën e llogaritjes me traditën, do të gjejë kështu sekretin e së vjetrës dhe do të përcaktojë qëndrimin e tij në të renë. As filozofi dhe as filozofia nuk mund të ekzistojnë pa traditë dhe pa hasur në traditë.
Në këtë vlerësim, i cili bëhet me qëllim të një vështrimi të shkurtër të konceptit të traditës dhe mënyrave ndikuese të mendimit dhe prirjeve që i hapen të ardhmes për shkak të këtij koncepti, së pari, fazat nëpër të cilat ka kaluar një koncept, e cila është parë si një rëndësi parësore në kërkimin mbi historinë e mendimit dhe çfarë lloj humbjeje, ndryshimi dhe ndryshimi ka pësuar para dhe pas modernizimit. Edhe pse tradita, e cila është një fjalë shumëplanëshe, është turke, përmbajtja e saj aktuale është e lidhur ngushtë me historinë kulturore të Perëndimit, prandaj perceptimi i saj në Turqi nuk mund të kuptohet plotësisht pa e ditur aventurën e traditës në Perëndim.
Në Perëndim, tradita fillon të ketë një kuptim negativ kur risia dhe ndryshimi që do të thotë ‘moderne’ pranohen si thelbësore. Ajo që na tërheq vëmendjen këtu dhe është jashtëzakonisht interesante është se fjalët “traditë” dhe “moderne” morën kuptimet e tyre që vlejnë edhe sot, në të njëjtën periudhë. Qasja kritike e Perëndimit ndaj të kaluarës dhe traditës së vet, si dhe rebelimi i tij kundër traditës politike, është adoptuar edhe nga shoqëri të tjera që marrin Perëndimin si shembull. Pas një procesi të tillë historik, që nga gjysma e parë e shekullit të njëzetë në Perëndim, Octavia Paz dhe T.S u bashkuan në të qenit modern, megjithë dallimet e tyre në mendime për statusin e artit dhe letërsisë kundrejt traditës. Eliot bie në sy. Ato përfaqësojnë dy rrugë të ndryshme mendimi: të qenit në favor të vazhdimit të modernitetit përmes ndryshimit dhe vendosjes së një marrëdhënieje me traditën brenda modernitetit.
Tradita është një fjalë relativisht e re në ligjërimin filozofik dhe artistik shqiptar, por dihet se ekuivalentët e mëparshëm të traditës dhe zakonit, kanë një histori të gjatë. Bazuar në të gjitha transferimet që kemi bërë në lidhje me kuptimet e fjalëve që janë të barasvlefshme me traditën në gjuhën shqipe, shohim se kuptimi i asaj që ajo shpreh sot, i cili transmetohet brez pas brezi, është i një rëndësie parësore në filozofinë, artin dhe letërsinë tonë. Sidomos nga gjysma e shekullit të 20 shumica e ndryshimeve dhe zhvillimeve që ndodhën në shumë fusha politike, ekonomike dhe sociale për arsye të ndryshme shkaktuan thyerje me traditën në kontekstin e modernizimit. Pas vitit 1950, pra në vitet kur u zhduk plotësisht ndikimi i traditës, fjala traditë filloi të përdoret intensivisht në lidhje me doket dhe zakonet. Ndërsa, tash traditën duhet parë si pikënisje, si një shkollë ku njeriu duhet të përditësojë virtytin.
Tradita është refleks i një kulture për të ruajtur veten dhe për të mbetur vetvetja edhe gjatë ndryshimit. Në thelb, kjo çështje lidhet me faktin se refleksi i vetëruajtjes së kulturës dhe vetëdija për ripërtëritjen e vazhdueshme të ekzistencës së saj kanë një mundësi të shkëlqyeshme në përditësimin e traditës dhe shfrytëzimin e saj si paradigmë për të jetuar në të tashmen.
