Pak vite më parë se Jungu, Thimi Mitko regjistron një zë që flet Gjuhën e Harruar dhe tregon Arkëzën
Nga Eneida TOPI
I mbarë-njohur si “miti i Edipit” nga trilogjia e Sofokliut dhe më pas i bërë popullor nga Freud-i i cili bazoi mbi të instinktin e pavullnetshëm të lindur në individët meshkuj për bashkimin me nënën dhe armiqësinë me të atin, Arka tregon sot një histori dashurie të birit me nënën, të njeriut me dheun. Larg përpunimeve intelektuale shërbyese të një momenti moral, historik dhe politik, ky mit i zhveshur nga këto abuze shfaqet në bukurinë e tij fillestare, në një formë të thjeshtë që të mahnit me mesazhin që ka detyrë të përcjellë në gjeneratat njerëzore.
Arkëza, rrëfimi i një djali që u martua me nënën e vet
Në shekullin XIX, në të gjithë Evropën nisi një fushatë kërkimore në fushën e etnologjisë e cila e vuri njeriun dhe evolucionin e tij në qendër, falë edhe një shekulli darvinian qe kishte shmangur krejtësisht figurën e perëndisë nga fusha shkencore. Kryesisht në Francë, Gjermani, Angli, Itali u krijuan shoqëri etnologjike me frymë ndërkombëtare, të cilat filluan fushata hulumtimi të prirë nga vepra e Claude Levi Strauss. Në viset shqiptare mbërritën studiues, gjuhëtarë, etnologë për të mbledhur dëshmi të një bote të vjetër direkt nga jeta e përditshme e njerëzve. Aty gjetën të gjallë mitin origjinal, të papërpunuar nga klasicizmi grek, i ndjekur nga krishterimi dhe morali perëndimor i ndërtuar mbi këto dy kolona.
Instituti i Folklorit Shqiptar (Tiranë1951-1960) publikoi një pjesë të këtyre regjistrimeve, duke zbardhur me besnikëri shqiptimin e regjistruar nga hulumtuesit. Jo vetëm përsëritjet, harresat, por edhe deri frymëmarrjen e zërit rrëfyes këto publikime e ruajtën si një thesar të paçmuar, i cili do të vepronte në çdo moment që njeriu do të kërkonte të vërtetën mbi jetën. Etnologët kuptuan rëndësinë e shpirtit kolektiv që mban gjallë Ethosin njerëzor si kufizim brenda pafundësive.Ethosi, E Thosh-mja, ç’është thënë një herë e për gjithmonë për njeriun, fjala e parë dhe e fundit e diturisë, pra Etika, është emri më i vjetër i subkoshit kolektiv. Për njeriun nuk pritet asnjë gjë e re, nuk ka kuptim, ka vetëm ndjenjë jete. Ndryshon pikëpamja e njeriut modern i cili lind bashkë me kërkimin e përjetshmërisë, ai i vendos zotat e vet në Olimp, duke mbuluar me inteligjencë frikën për vdekjen. I përgjigjet etikës me krijimin e moralit, që e komandon vetë sipas momentit dhe nevojës. Ja përse lindi etnologjia në një moment qe Evropa dhe Amerika vraponin në një revolucion industrial të egër, të fuqishëm, gllabërues të të gjitha sferave njerëzore. Lao Tzse, shkruan në vitin 600 para K: vetëm “duke ecur mbrapsht përparon njeriu real”. Në të vërtetë këto dy njerëz, njeriu real dhe njeriu intelektual ndodhen njëri brenda tjetrit, por a dialogojnë ata? Jetojnë në paqe duke ruajtur ekuilibrin e brishtë të psikës? Të shohim çfarë ndodhë me njeriun real dhe atë intelektual kur bien viktimë të së njëjtës ndodhi.
Njeriu real përfaqësohet nga “Arkëza”, një rrëfim i shkurtër i mbledhur nga Thimi Mitko në rrethin e Korçës nga mesi i shek. XIX dhe i publikuar për herë të parë në 1878 në Aleksandri te revista “Béleta shqiptare”, ribotuar më pas në Vjenë më vitin 1924. Ndryshe nga përrallat, Arkëza është i zhveshur nga elemente letrare. Tregimi i përket një kohe parahistorike, paraletrare dhe ashtu si në të gjithë format origjinale të miteve, ngjarjet rrëfehen si kronikë e shkurtër, pa motive zbukuruese. Mungon dukshëm shtjellimi kallëzues me veti të kalimit të kohës në strukturën rrëfyese, por nuk mungon trokitja kronologjike e përpiktë e ngjarjes. Mesazhet që përcjell nuk janë të fshehura dhe sublime si në përralla, tregime, ato thuhen thjesht dhe qartë pa lënë shteg për interpretim subjektiv: .”hem e ëma, hem i biri nxunë këtë të papandehurshime të bème, u pikëlluan tepër, prandaj, si u menduan mirë, u ndanë prapë me të dashur të tyre.”
Nxune këtë të papandehurshme të bëme – mahnituni me këtë frazë e cila drejt për drejt i shfaq njeriut kufijtë e tij ekzistenciale, etika mbushë me kuptim jetën. Etika thotë: nuk është në dorën tuaj, nuk bartni faj, nuk ju ngarkoj me barrën e fajit. Ëmë e bir, “nxunë” dhe më pas “mendohen mire”, të dy reflektojnë nëse janë fajtorë në këtë “të bëmë”, d.m.th akt i kryer pa dijeninë e tyre. Vetë fjalët dhe qetësia e veprimit janë të urta, pra nuk ndjehen fajtor, nuk ngarkohen me atë barrë të madhe që morali më vonë do t’i ngarkojë Jokastës dhe Edipit. Ngjarja na vjen nga një kohë kur njeriu është kokulur ndaj fatit dhe natyrës, vetë pyetet se përse ka ardhur në jetë dhe përse vdes, kërkon përgjigje, kërkon të mbërthejë kuptimin e jetës. Ai i pret gjërat që i ndodhin pa rezistencë kryeneçe sepse ka një vetëdije ekstreme për vdekjen – e vetmja gjë që e ngroh dhe i përgjigjet disi krizës së tij është dashuria.
Në rrëfimin e Arkës triumfon dashuria për jetën dhe dashuria si përgjigje e vetme e fatit të njeriut. Para lindjes së heroit, njeriu sheh veten si pjesë e pandarë e natyrës, veprimi i tij është instinkti për jetë: gëzimi është jetë, do të dëshmojë në të njëjtën epokë Dionisi me ushtrinë e vet valltare e të hareshme. Por, çfarë ndodhë në tragjedinë e Edipit, i cili përshkon fatin e Arkës në një kohë kur ka lindur Heroi, dhe spikat mundi i tij për pavdekësinë, jo më për jetën. Sofokliu shkruan trilogjinë i ngarkuar nga kjo dramë e brendshme, që sheh sofismin si një ngurtësim të ndjenjës, të pojesis, si një projekt që largon njeriun nga vetja.
Edipi vret të jatin dhe martohet me të jemën.
Freud-i ndërton mbi këtë “kompleksin e Edipit”, çdo mashkull lind me instinktin e pavullnetshëm të vrasë të jatin biologjik dhe të bashkohet seksualisht me të jëmën.
Jokasta e ka zbuluar që Edipi është i biri dhe mundohet ta pengojë të vërtetën të dalë në shesh. Sofokliu ndërton tragjedinë mbi aktin publik të ngjarjes. Jokasta, njësoj si e jema e Arkëzës nuk ka krizë morale, instinkti i parë është ai për të mbrojtur të birin dhe fëmijët nga Morali. Është e vetëdijshme për këtë “të papandehurshme të bëme” dhe për pafajësinë e tyre në ngjarjen fatkeqe, ashtu siç është e vetëdijshme për dënimin që i pret nga gjykimi i botës sapo e vërteta të zbulohet. Nuk ka frikë nga vdekja por nga morali. Sofokliu dënon me vetëvrasje nënën dhe me vetë-verbim të birin.
Dashuria njerëzore dhe instinkti primitiv për të jetuar mposhten nga ligji i njeriut, intelekti gjykon, ai ngrihet mbi psikën me një dhunë të padiskutueshme, lexuesi apo spektatori pranon i pafuqishëm tragjedinë në të cilën është pjesë si viktimë pasive. Sofokliu kërkon të krijojë mosbindje tek spektatori, mundohet të rehabilitojë fuqinë e psikës në jetën e njeriut. Në këtë konflikt të ndërtuar me një art kulmor Sofokliu shpall fitimtare palumturinë e individit, njeriut të ri. Vepra që trajton këtë rrjedhë të tragjedisë sofokliane është “Gjuha e harruar” e shkruar nga Erich Fromm. Ndryshe nga Freud, i cili bazoi teorinë e tij të famshme në të shumë-njohurin komplex te Edipit, Fromm pa entuziazëm profesional, kuptoi që Sofokliu krijoi një kryevepër letrare, intelektuale dhe politike. Kur flasim për Edipin nuk jemi para një miti. Freud-i dhe gjenialiteti i tij i rrallë, bën një gabim teknik elementar duke marrë për mit një vepër letrare. Teoria e tij sot e kësaj dite gëzon popullaritet edhe pse studime të mëpasshme nuk vërtetojnë për shembull instinktin e lindur për të vrarë babain tek individët meshkuj. Malinovskij zbuloi që karakteri i konfliktit mashkullor është natyral në vitet e para të jetës, si aspekt evolutiv për mbijetesën e individit mashkull. Në fiset matriarkale që Malinovskij, djemtë sillen me sfidë ndaj dajës që veshë figurën mashkullore institucionale të fisit, ndërsa nuk shfaqin asnjë armiqësi në praninë e të jatit biologjik. Nga ana tjetër Fromm gjen tek trilogjia sofokliane themelet e tragjedisë njerëzore në shoqërinë moderne, tamam aty ku muroset gjallë Antigona – gjuha e harruar- psikike. Aty ku duhet të rikthehemi për të bërë paqe me veten, njeriun, natyrën.
Miti i martesës me nënën, midis keqkuptimeve
Robert Graves në hulumtimet e tij rreth miteve greke flet për ngjasen origjinale të mitit të martesës me nënën, si Mit i Rilindjes (bazohet tek vepra e Apollodor-os dhe Igini-ios) Bëhet fjalë për një mit arkaik, qendror i subkoshiencës kolektive, të cilën morali patriarkal nga vinte mbreti Edip rreth 1700p.K., në radhë të parë e përfoli si incest të turpshëm, dhe më pas e dënoi duke i hequr alegorinë mitologjike: Edipi u martua vërtetë me nënën e vet, qeverisjet materiarkale ishin të degjeneruara e të përbindshme. Incesti shumë i gjykuar nga rendi patriarkal ishte në fakt “kthim tek Nëna”, burri thërriste Nënë nusen me të cilën bashkohej në martesë, tregon Graves. Kthimi te Nëna, ishte një alegori e vdekjes, nëna që të lindte, njëkohësisht të dënonte, por kishte kuptim edhe si një rikthim në univers. Mitra ishte porta e Universit, nga hyje në botë, dhe nga e cila dilje. Mbretërit patriarkale, dhe më pas filozofët e vet, donin pushtetin, nuk i interesonte aspak hollësia e mitit, ndaj e quajtën “kthimin tek nëna” incest real, e dënuan, e përqeshën, e bënë lëmsh kur rishkruajtën mitet në shekujt e lulëzimit klasik në Greqi. Të gjitha mitet u futën në fabrikat e shkrimtarëve dhe mendimtarëve të kohës ku u zbukuruan me efekte letrare moderne por me qëllimin që mesazhi përbërës i tyre t’i shërbente rendit të ri.
Graves përshkruan një rit martesor që ishte i përdorur në të gjitha qytetet ende matriarkale të Mesdheut. Gjatë ceremonisë, bashkëshorti rilindte nga gjiri i nuses, pra bëhej “bir” i saj, e thërriste “nënë”. I rilindur nga gruaja që merr për nuse. Kjo ceremoni martese njihet si riti i rinocerontit, dhe është bartëse e simbolikës së raportit të njeriut me natyrën, me kozmosin. Mos të harrojmë që në këtë epokë simbolet janë shprehje e arsyetimit fillestar njerëzor mbi jetën dhe vdekjen. Vëmë re se tek ky rit martesa nuk shihej ende si akt “dhënie-marrje”, por si ceremoni dashurie ku një femër dhe një mashkull ripërtërijnë lidhjen me nënën-natyrë. Riti duhet të ketë lindur sapo njeriu zbuloi rolin ngjizës të mashkullit, pasi në një epokë mijëravjeçare më të hershme mendohej se gruaja sillte jetën nga trupi vetvetiu. Hera, nëna e madhe, i lindte fëmijët e vet nëpërmjet partenogenezez, nga vetëngjizja lindën binjakët Ares e Iris, zoti calaman Efest etj., Janë dashur disa mijëra vjet që roli biologjik i mashkullit të gjente vend në simbolikën mitologjike, si shembull të këtij momenti kemi statujat sumerike të Afërditës me mjekër, apo Afërditës me organ mashkullor. Institucioni i “Nënës sjellëse e Jetës dhe e Vdekjes” pranon me vështirësi njohjen e çiftit si realizues i jetës. Riti i martesës me nënën shënon pikërisht hapin e parë të njohjes institucionale të mashkullit si pjesë aktive e natyrës.
Graves, pasi gjen gjurmë historike të një heroi legjendar, Edipi nga Korinti, që sulmon Teben rreth 1700 p.K.., arsyeton mbi gjurmët e arritura deri sot falë historianëve. Supozon që duke mos pasur sukses ushtarak në rrethimin e Tebës, Edipi martohet me priftëreshën e tempullit Jokasta me anë të ritit të sipërpërmendur. Duke ardhur Edipi nga një kulturë patriarkale në fuqi në Korint në atë kohë, i duket ky rit i përbindshëm dhe inferior. Jo vetëm, por për të udhëhequr Teben nuk mjafton të jesh bashkëshort i priftëreshës, figurë që në këtë rend nuk veshë asnjë fuqi dhe detyrë shtetërore. Edipi duhet të minojë nga brenda kulturën matriarkale ta përqeshë dhe të ndezë te tebanët shkëndijat e ambicies për pushtet. Morali patriarkal: burrë, mbret, babë, fuqi vendore e përqendruar tek një njeri shënon fitoren mbi kulturën matriarkale jo me forcë ushtarake, ai përdor turpin dhe fajin. Këto dy gjakatare që do të torturojnë njeriun deri në ditët tona, duke u mbështetur tek feja, filozofia, ligjet, deri tek bindjet kolektive dhe individuale të 25 shekujve.
Në vendet e mesdheut ishte e njohur historia e Edipit në versionin e treguar nga fituesit, pra rendi patriarkal dhe në kohën e Sofokliut (496-406 p.K) mbeturinat e kulturës matriarkale ishin strukur tek poezia, ritet dionisiake, teatri. Poeti Sofokli flet me aktin poetik: Jokasta vret veten dhe Edipi vetë-verbohet për të mos parë turpin. Qëllimet militare të Edipit, letrare të Sofokliut, politiko-sociale te sofisteve (ata ishin qendra e Botës së Re te krijuar në Athinë rreth 600 p.K ), fshinë nga kujtesa triumfin e dashurisë që tek rrëfimi Arkëza thërret në heshtje: jam njeri, nuk kam faj, gjej tek dashuria çdo përgjigje, çdo kuptim që jeta mund të ketë. Ja njeriu, brenda njeriut, Arka i veshur me Edipin, shpirti i mbuluar nga intelekti, Etika e shtypur nga Morali.
“Është e nevojshme të çlirohemi një herë e përgjithmonë, nga fantazma e Edipit, që sot e kësaj dite helmon shpirtin e shoqërisë perëndimore”, shkruan Eric Neumann në librin “Historia e origjinës së vetëdijes”.
Arka dhe Edipi, dëshmi e hegjemonisë së moralit mbi etikën në shoqërinë perëndimore
Sofokliu shkruan trilogjinë si përgjigje politike ndaj sofistëve. Me këtë vepër ai i paralajmëron të gjithë për pasojat e tmerrshme të një Rendit të Ri që po vendoset. Në Botën e re sofistët vunë në qendër të filozofisë së tyre Njeriun-Hero-Mashkull të udhëhequr nga supremacia e intelektit, shkencës, fuqisë politike, zhvillimit dhe të gjithë pasojat e tyre. Për të vënë në veprim idenë e tyre sofistet e dinin që duhet të fillonin nga ndërtimi i mitologjisë. E pasi nuk mund të zhduknin mitet sepse jetonin në subkoshiencën kolektive dhe lindnin me vetë njeriun, vendosën t’i ndryshonin atyre simbolikën dhe mesazhet bartëse. Vetëdija (koshienca) korrigjon nëndijën (subkoshiencën) pasi e muros atë me akte intelektuale. Sofistët bëhen baballarë të kulturës perëndimore, botës së re, një kulturë fitimtare e përfaqësuar nga Kreonti- ai ka murosur mbesën, i është hedhur nga shkëmbi i biri që nuk e pranoi këtë krim, u çmend dhe u vetëvra e shoqja. Motra Jokasta ishte vetëvrarë në librin e pare. Ja fitimtari i gjorë që ndërtoi shoqërinë ku jetojmë sot “pa dashuri, pa drejtësi”, thotë Eric Fromm në Gjuhën e Harruar. Sofokliu na tregon se ky rend ka murosur të gjallë Psikën dhe 2600 vjet me vone Jungu propozon të gërmojë në atë mure për ta liruar. Pak vite më parë se Jungu, Thimi Mitko regjistron një zë që flet Gjuhën e Harruar dhe tregon Arkëzën. Robert Graves pasi shpjegon keqkuptimin e mitit të Edipit, duke theksuar se Edipi paska qenë një mbret i ardhur nga Korinti me koordinata historike etj., ndalet te gjurmët e mitit origjinal të martesës me nënën. Ai thotë se duhet të ekzistonte një mit me i vjetër ku fëmijën mashkull e mbyllin në një arkë dhe e hedhin në një lumë, sapo dëgjojnë fjalët e fatit. Fëmija rritet diku tjetër e më pas martohet me nënën, përmend mitin e Dylanit në Skoci, por Graves nuk ka asnjë informacion për rrëfimin Arkeza, ndaj supozon këtë aspekt i bindur në një mit origjinal me këto karakteristika.
“…dhe rrojtën të gjithë bashkë të gëzuar”.
Mesazhi më i bukur, me një qartësi etike që nuk lë shteg për interpretime morale, pa asnjë teori të ndërtuar me makinë intelektuale, mesazhi të cilit sot duhet t’i njohim fitoren.
