Jeta na ka mësuar që inteligjenca është baza e suksesit në çdo profesion. Edhe një bukëpjekës inteligjent na garanton estetikën e gatimit
Mevlan SHANAJ
Njeriu ka disa nisje në jetë dhe secila nisje ka historinë e vet. Fëmijëria ime ndoshta po të kisha prirje letrare, do të tregohej më bukur përmes prozës. Po kjo nuk do të thotë se filmi nuk e tregon bukur. Kur isha gati 3 vjeç më ka vdekur babai dhe në më pak se dy vjet, na iku edhe vëllai i madh, 25-vjeçar. Të rritesh me një nënë, e cila mbartte dhimbjen e madhe të humbjes së dy burrave të jetës së saj, nuk është edhe aq e lehtë. Ishte një grua e veshur me të zeza, me të cilën nuk i lëshonim duart deri në dorëzimin e pushtetit të gjumit. Ëndrrat tronditëse të kësaj periudhe për mua ishin bërë shqetësim i madh për të, ndaj më mbante gjithë kohën të pushtuar. Kisha edhe dy vëllezër me diferencë moshe. Lëvizjet në qytetin e naftës në Patos, në një qytezë krejtësisht të unifikuar ekonomikisht dhe kulturalisht, krijuan një ndërlidhje sociale të ngjashme me një familje të madhe. Jetohej në të njëjtat kushte, bashkë me të ardhur nga zona sa të ngjashme, aq edhe të kundërta. Të ardhurit ishin nga Mallakastra, Labëria, Kurveleshi, Tepelena, Përmeti, Skrapari, nga Bregu, por edhe nga Çamëria, si dhe një komunitet jo i vogël me çobanë dhe myzeqarë. Në këtë mjedis kishte një harmoni përrallore dhe mirëkuptim të mahnitshëm. Më kujtohet njëherë kur, para një kori nënash me të zeza, një pasdite të kafesë së tyre, vajta me vrap dhe u recitova një vjershë rruge, që brenda kishte edhe fjalë që nuk i kuptoja, por që i deklamova. E kujtoj atë vjershë popullore: “Kola, xha Kola, vreshtin ta vola, rakinë ta piva, çupën ta q…”.
Në një kuptim, fillimi i vitit 1950 ishte “paraqitja ime e parë artistike” para grave me të zeza, si kori i tragjedive greke, dhe mora të qeshurat e grave të lagjes, bashkë me duartrokitjet.
Kur u bëra 14 vjeç, u shkëputa nga kërthiza e nënës, duke u përzier në një mjedis shumë divers: në Politeknikumin Mjekësor për katër vjet. Gjatë kësaj periudhe të rritjes në konvikt krijohen njohje e lidhje të përziera nga i gjithë vendi. Kulturat e ndryshme në një barazi sociale rritin cilësitë humane te njeriu. Krahas shkollës, tek unë kishte filluar edhe shkolla e jetës, e cila vazhdon derisa të më pulsojë pulsi.
Janë shkenca humane të dyja, vrapojnë për t’i shërbyer njeriut: mjeku për ta riaftësuar, ndërsa arti për ta bërë më të ndjeshëm shpirtërisht e për të pasuruar mendjen. Ndryshimi bazë është se, te mjeku njeriu shkon kur ka shqetësime, ndërsa me artin takohet kur ndihet mirë. Gjetja e urës së komunikimit është siguria e fitores. Hipokrati i thoshte të sëmurit: “Bëhu me mjekun që ta mposhtim sëmundjen, se po u bëre me sëmundjen, ju bëheni dy dhe nuk e mposhtim dot”. Edhe ne në art themi: “Eja, se arti është për ty, nuk bëhet për vete. Eja ta ndryshojmë botën. Misioni i artit është përmirësimi i shoqërisë njerëzore”.
Arti paraqitet te publiku pas një përzgjedhjeje të mundimshme. Cilësia në art është domosdoshmëri. Sa më i talentuar artisti, aq më selektiv është. Përvoja jetësore e distiluar kthehet pas një përpunimi te mundimshëm për frymëzuesin. Arti nuk është jetë, por është jeta e ngritur në art, këtë e kryejnë artistët, mjekët zgjasin jetën.
Ngjizja me publikun erdhi natyrshëm që nga rolet me karakter popullor, si Ibrahim Kovaçi, që në atë periudhë tipizonte heroin e fitimtarëve mbi nazifashistët dhe më tej, Nebi Surreli, një përfaqësues nga më të thjeshtët e një shoqërie, të cilët janë shumica. Mendoj se arritja e këtyre karaktereve dhe biologjia, fiziologjia ime si natyrë ka gjetur sintoninë me të fshehtat dhe dihet se të fshehtat, jo pak herë si puna e sekreteve, nuk bëhen me deklarata, por me ndjeshmëri si puna e dashurisë. Publiku me mua apo unë me publikun kemi një lidhje intime memece: kuptohemi pa bërtitur. Unë më shumë se çdo gjë kam pasur frikë atë që kam dashur më shumë: ruajtjen e respektit dhe moscenimin e dinjitetit reciprok. Unë di ta respektoj publikun dhe ai, mesa duket, di të ndiejë dashurinë me antenat më të ndjeshme pa kurrfarë mandati.
Inteligjencën, që në bankat e shkollës, na e kanë ngulitur si pronë të shkencave ekzakte. Mendoj se jeta na ka mësuar që inteligjenca është baza e suksesit në çdo profesion. Edhe një bukëpjekës inteligjent na garanton estetikën e gatimit. Në profesionin tonë supozohet se regjisura duhet të jetë më e kulturuar, më e lexuar dhe më e ditur. Regjisura në film për mua ka qenë si guri i Sizifit, që për ta çuar në majë gurin e stërmundimshëm duhet sakrificë strapacuese, sepse ashtu besonte. Edhe unë kam besuar që gjithë mundi, copëtimi i këmbëve, si gjakosja e Sizifit, do të më çonte në majë dhe duhej ta ndërmerrja këtë mision. Sipas Albert Kamysë, ne duhet ta shikojmë Sizifin të lumtur, kështu i shikon publiku regjisorët e filmit, por ata vetë e dinë se çfarë mundimi është bërja e një filmi. Në çdo film rifillon mbajtja e gurit të tmerrshëm në të përpjetën e madhe me një mundim të ri. Askush nuk mund të thotë se lumturia ka një peshore. Në jetë për çështjet shpirtërore jemi të përveçëm. Ne njohim përvojat, por pa i provuar nuk mund të themi se i zotërojmë. Njeriu për çdo gjë në jetë ose ka dëgjuar, ose ka lexuar, ose ka parë shumë fenomene. Përvoja njerëzore te një krijues vjen përmes informacioneve. Kur je krijues jep përvojën tënde, ndryshe nuk quhesh krijues, por kopjues. Këto përvoja kur kalojnë në procesin krijues, vijnë spontanisht si të reja dhe të besueshme. Njeriu vetëm modelin e vdekjes nuk e ka si përvojë, pasi te vdekja ceket e vërteta, por atë eksperiencë ne nuk e njohim. Nuk na e ka treguar kush. Ndaj arti sillet si i vërtetë, por e vërteta mbetet e paprovuar. Të jesh artist do të thotë të jesh në ngjitje, nëse mbetesh në një plan apo ripërtypës, humb vëmendjen e publikut dhe, me këtë rast, i ke dhënë vetes dënimin. Ka njeri të gjallë ta pranojë nënshtrimin? Duke huazuar shprehjen e Çehovit lidhur me mjekësinë dhe letërsinë, një tangjente të vockël fare për afërsi profesioni mund ta heq edhe unë: “Aktrimi është e dashura ime, regjistra është gruaja”. Gjatë përvojës sime të gjatë jam përpjekur të flas me zërin tim, në çdo hap të jetës. Nuk më ka pëlqyer zhurma, por nuk jam pajtuar as me heshtjen. Kam kërkuar të ndiej zhurmat e heshtura, lëvizjet e brendshme, të cilat ashtu si tërmetet, janë të rrezikshme kur shpërthejnë. Këto lloj lëvizjesh të brendshme te njeriu më kanë vënë gjithë jetës në mendime, por jo të gjitha herët kam mbërritur aty që kam dëshiruar. Rrethanat kanë qenë të ndryshme, por një gjë ka qenë konstante: shpirti im paqësor ndaj njeriut. Por në krijimtari, nëse je paqësor, do të paguash haraçin. Krijimtaria bëhet vetëm nga diktatorët, të cilët krijimin e respektojnë më shumë se çdo gjë tjetër. Krijimtaria nuk nxirret në treg, në kuptimin sa më paguan për këtë apo sa ma shet atë. Tregtia më e dështuar në jetë është kompromisi në krijimtari. Më vrasëse është heshtja, indiferentizmi apo pajtimi me më të fortin, ndërsa unë mendoj se duhet lakmuar cilësia. Mediokriteti në art kultivon shijen e venitjes dhe njerëzit të duken gati njësoj të dehur, të hallakatur nga koka, kur këmbët ecin kuturu. Ne jemi brezi i pasluftës dhe edukimi kulturor e artistik ishte përmes propagandës, pllakateskës dhe çdo gjë ishte e fryrë. Derisa një gjilpërkë e plasi tullumbacen, ajrin e së cilës ata që ishin më pranë vazhdojnë ta thithin edhe sot e kësaj dite. Fillimet e fëmijërisë sime janë me heronj. Filmi i parë argëtues në fund të viteve ‘50 ishte “Vagabondi”. Mendo, deri në adoleshencë, kemi parë veç një përrallë me qilim fluturues apo “Ali Baba me 40 hajdutë”… Vonë, pas viteve ‘60 erdhi filmi i parë tronditës social, “Rroku dhe vëllezërit e tij” i L. Viskontit. Pra, një brez i zhuritur për shumëllojshmëri dijesh, përveç librave cilësorë që botoheshin, mjetet e tjera shprehëse ishin krejtësisht të mohuara, përveç radios. Mendoj se brezi im, siç u quajt dikur Brezi i humbur, shumë mirë mund të quhej edhe Brezi i mbyllur. Pas lëvizjeve alla-Let it be, alla-Beatles, edhe në vendin tonë filluan të gëlojnë antenat e fshehta nën çati… Let it be, let it be!
(Pjesë nga libri TË FSHEHTA JASHTË EKRANIT)
