Me Majlinda Nana Ramën, shkrimtare
Kritika duhet të lihet në dorë të njerëzve që dinë ta bëjnë kritikën, që janë kompetentë për ta bërë. Ajo nuk mund të mbetet në duar të diletantëve që provojnë talentin e tyre
Shkëlzen HALIMI
Majlinda Nana Rama ka lindur në Tepelenë. Në vendlindje ka marrë mësimet e para e ato të mesme. Gjatë viteve 1998–2002, ka kryer studimet e larta për Letërsi dhe Gjuhë Shqipe. Në vitin 2012, ka përfunduar Fakultetin e Shkencave Politike në degën Marrëdhënie Ndërkombëtare. Në vitin 2014 merr titullin Master i Shkencave në Shkencat Politike dhe Juridike. Punon në Bashkinë Fier si dhe është drejtoreshë ekzekutive e Fondacionit Kulturor “Harpa”. Është themeluese dhe drejtuese e Panairit Kombëtar të Librit “Fieri”. Është pedagoge në Universitetin e Arteve, Tiranë. Si shkrimtare, Majlinda Rama u bë e njohur me romanin “Perandorët”, i cili bëri jehonë të madhe për shkak të tematikës së mprehtë, trajtimit dhe mpleksjes fabulare të shumë elementëve. Ky roman, që i hapi rrugën në letërsi, në pak kohë do të bëhej edhe film në Zvicër.
Stili i veçantë i Majlinda Ramës ra menjëherë në sy të kritikëve e studiuesve më të njohur të kohës, si: Ali Aliu, Nasho Jorgaqi, Jorgo Bulo, Klara Kodra, Agim Vinca e shumë të tjerë, të cilët panë te shkrimtarja e re një talent të spikatur. “…Në Shqipëri, Kadare s’ka për të mbetur i vetëm…”, do të shpreheshin për të. Në vitin 2019, Majlinda Rama u përfshi në kolanën studimore të akademikut Ali Aliu mbi veprën e autorëve më të mirë bashkëkohorë, në krahë të shkrimtarëve të njohur, Ismail Kadare, Dritëro Agolli, Fatos Arapi, Azem Shkreli, Zija Çela dhe Kim Mehmeti. Krijimtaria e Majlindës është pritur mirë dhe vlerësuar nga kritika letrare brenda dhe jashtë vendit. Letërsia e saj është promovuar dhe përkthyer në disa shtete, si: Kosovë, Maqedoni, Mali i Zi, Gjermani, Francë, Zvicër, Austri, Belgjikë, Poloni, Holandë, Hungari, Spanjë etj. Është autore e shumë veprave dhe bartëse e shumë çmimeve.
HEJZA: A mjafton fakti se sot, meqë kemi shumë shkrimtarë që “po shkruajnë”, mund të konstatojmë se po bëjmë letërsi?
NANA RAMA: Letërsi është bërë në çdo kohë, edhe në periudhat më të zymta të njerëzimit. Si krijimi i saj, ashtu edhe njohja me të, janë pjesë e instinktit të qenies. Ju, me të drejtë, në pyetjen tuaj aludoni për mungesë të cilësisë së letërsisë, për të cilën, unë mendoj se është një problem që i përket të tashmes e që nuk i mbetet asaj që vjen pas. Kështu ka ndodhur, kështu do të ndodhë. Letërsia që mbijeton është ajo që nuk e ndërpret udhën e leximit dhe këtë fat e vulos lexuesi. Nuk e vulos as dëshira entuziaste e shkruesve, as institucionet e politizuara, as klanet mes shkrimtarëve, as furçat që krijuesit i bëjnë njëri – tjetrit nëpër rrjete sociale dhe as kritika e tarafeve. Lexuesi është fuqiplotë. Ai e mban gjallë traditën e librit (dhe lexuesi nuk i takon vetëm një kohe)… Ajo që duhet theksuar është fakti që, për fat të mirë, edhe në këtë “rrëmujë”, ne kemi shkrimtarë seriozë, të cilët po bëjnë letërsi të lexueshme, cilësore dhe të qëndrueshme.
HEJZA: Pse sot nuk kemi gjenerata krijuesish si dikur, që në viset etnike jashtë atdheut, po shënonin “epoka letrare”: gjenerata e Pasluftës së Dytë Botërore, gjenerata e viteve 70-80-90! Ku qëndron problemi: te shkëputja e kontaktit krijues-lexues, te “heshtja krijuese” si pasojë e shkëputjes kohore, e cila kërkon një hedhje të hapit gjigand në krijimtarinë letrare, apo si pasojë e “vdekjes” së kritikës letrare?
NANA RAMA: Gjykoj se shkrimtari kur krijon, nuk mendon se po krijon që të bëhet statistikë për një gjeneratë apo një tjetër. Letërsia te krijuesi nis si art i pavarur dhe krejtësisht individual. Nuk mendoj se Konica, Koliqi, Camaj, Lasgushi, Migjeni e të tjerë që krijuan brenda e jashtë trojeve etnike, kishin parasysh krijimin e gjeneratave, ishte letërsia e tyre cilësore ajo që u dha statusin e merituar në letërsi dhe këtë zakonisht e bën koha pas krijuesit. Natyrisht, me veprën e vet shkrimtari vihet në shërbim të pasurimit të kulturës në tërësi dhe letërsisë në veçanti. Shkrimtarët e mëdhenj, jo vetëm në letërsinë shqipe, por edhe atë botërore, kanë ndihmuar në diversitetin dhe pasurimin e gjuhës, traditës, kulturave kombëtare, pra u kanë dhënë identitet kombeve prej nga vijnë dhe në këtë kontekst u kanë bërë shërbim të madh vendeve të tyre… Sidoqoftë, që t’i kthehem pyetjes suaj, kur përmenda më lart që kemi shkrimtarë të mirë, këtë nënkuptova, letërsia shqipe nuk e ka shkëputur zinxhirin e letërsisë së mirë dhe patjetër që, nëse do të referoheshim me termin ‘gjeneratë’, do t’i mbeten historisë së letërsisë disa emra edhe nga kjo gjeneratë.
HEJZA: A mund të ketë kritikë bashkëkohore letrare në kohën kur po na ngulfat amatorizmi dhe diletantizmi në bërjen e “letërsisë”?
NANA RAMA: Kritikë letrare duhet të ketë, por çështja është si duhet të jetë. Kritika duhet të lihet në dorë të njerëzve që dinë ta bëjnë kritikën, që janë kompetentë për ta bërë. Ajo nuk mund të mbetet në duar të diletantëve që provojnë talentin e tyre, sepse mbetet një kritikë në tentativë. Natyrisht edhe kështu, nuk ka asgjë të keqe, sepse kjo lloj qasje e kritikës nuk dëmton askënd, por as nuk ndihmon, përveçse sjell kaos, trazirë, rrëmujë dhe zhurmë. Pra, çështja është se duhet një kritikë e vërtetë letrare. Brezi i kritikëve seriozë letrarë po perëndon dhe kritika e re, kritika e mirë, duhet evidentuar dhe stimuluar. Deri tani, realiteti ka treguar se, tek-tuk ndonjë emër që i përkushtohet shkrimit kritik, sapo shfaqet, ose lodhet dhe tërhiqet, ose merr frymën e kampizimeve, duke u shërbyer oborrtarëve ku ushqehet. Disa të tjerë përpiqen të shkruajnë, por s’dinë as vetë çfarë shkruajnë, pra, kanë formim dukshëm të paqartë. Kritika e mirë është kritika e drejtë, profesionale, e pandikuar, e papaguar, e paporositur. Por, si ndodh kjo? Sipas meje, kjo ndodh vetëm nëse shteti ndërhyn me politika mbështetëse, vlerësuese e motivuese. Ndoshta ngritja e strukturave të posaçme ose vënia në lëvizje e Akademive të Shkencave, Instituteve Albanologjike apo organeve të tjera letrare e shkencore, për të gjetur një mënyrë institucionale, do ta vendoste në binarë këtë shqetësim të drejtë që ju ngrini në pyetjen tuaj. Vetëm kur të arrihet kjo, kemi fituar të gjithë, sidomos letërsia.
HEJZA: A shihni ndonjë rol në profilizimin e krijuesve të mirëfilltë nëpër portale apo redaksi elektronike gjithëkombëtare që do të ishin nën përkujdesin institucional të shteteve tona shqiptare?
NANA RAMA: Nëse e kam kuptuar drejt pyetjen, gjykoj që portalet dhe redaksitë, qofshin elektronike apo të printuara, janë forma të mira komunikimi mes krijuesit dhe lexuesit. Por, redaksitë që marrin përsipër të promovojnë artet letrare në veçanti, duhet të kenë mundësinë e përzgjedhjes së krijuesve të mirëfilltë, siç i quani ju. Por, sa i kanë kapacitetet këto redaksi që të lexojnë dhe të vlerësojnë. Duke qenë në kushtet e mbijetesës, pa stafe, pa mundësi financiare, me buxhete të cekëta ose pa buxhete, redaksitë e tilla veç dëshirës së madhe, nuk kanë asgjë në dorë. Në të shumtën e rasteve (për të qenë më praktikë), janë të detyruar të ecin me opinione dhe opinionet për krijuesit mund të jenë orientime të gabuara, për arsye të ndryshme. Vetë shkrimtarët, mendoj se e kanë të pamundur që të bëhen pjesë e këtij procesi, sepse koha për ta është e vyer dhe një investim i tillë do të ishte një shpërdorim kohe, përveçse në rastet e një angazhimi honorifik.
HEJZA: Librin elektronik, bibliotekën elektronike, digjitalizimin e botimeve, e shihni si “vdekje të librit” apo si një proces të cilin, detyrimisht duhet ta pranojmë dhe të jemi në hap me kohën! A mund ta konceptojmë këtë proces të librit si fat i shkrimit të pergamenteve, të shkrimit nëpër lëvore drush, në rrasa guri, në lëkurë kafshës, në shpat mali, në shpella!
NANA RAMA: Libri elektronik, biblioteka elektronike, digjitalizimi i botimeve, të tëra këto, gjykoj se janë në hap me kohën. Bota është zhvilluar dhe ne duhet të pajtohemi me këtë ndryshim. Nuk mendoj se kjo sjell atë që quhet ‘vdekje e librit’, është një nga proceset e shumta që na çon te libri, por padyshim që, si çdo gjë e re, edhe kjo është një sfidë, sepse na duhet të edukojmë veten me këtë formë të re komunikimi me librin… Tani, kuptohet që ne jemi disa breza që e kemi të vështirë të largohemi nga prekja e librit të printuar, nga ndjeshmëria e shfletimit, nga aroma e letrës, nga shënimet nëpër margjina që janë kënaqësia më e madhe jona gjatë leximit. Pastaj, dihet që libri i printuar i mbijeton kohës, zverdhet, myket, por nuk shuhet. Historinë e bën ai. Është forma e leximit që të ngop, themi ne, të shkon deri në zemër… por duke qenë se bota ka fituar dinamikë të re, nuk duhet t’i shmangemi këtij procesi, veçse t’i bashkohemi. Mbase po të gjendej një mënyrë alternimi, pra t’i lihej koha e vet e udhëtimit librit të printuar, pastaj le të dokumentohej në forma të tjera digjitale, mendoj se kjo do të ishte më e mira.
HEJZA: A po e vuan kritika jonë letrare mungesën e gazetave dhe revistave kulturo-letrare! Nga ana tjetër, janë të pakta edhe përpjekjet e kritikës sonë që të gjejë vend e strehë nëpër faqe profesionale, nëpër rrjete sociale të profilizuar ku mund të japin kontribut të pamohueshëm.
NANA RAMA: Natyrisht, gazetat dhe revistat letrare dhe kulturore nuk mungojnë, sidomos vitet e fundit. Rrjedhimisht, ka edhe hapësira për kritikët apo shkrimtarët që bëjnë kritikë, por dalim sërish tek çështjet që trajtuam më lart, kritika duhet paguar që të jetojë, nuk mund të konsiderohen kontributet vullnetare individuale, sepse janë sporadike. Është dëshpërues fakti që një kritik/studiues serioz, gati se lutet që t’ja botosh materialin dhe pret me ankth nëse do t’i dalë shkrimi ditën tjetër në gazetë apo revistë, kur në fakt entet botuese e redaksitë duhet ta paguajnë me honorar shkrimin profesional, sepse ky autor po i bën një shërbim të madh kulturës e letërsisë. Ai ka lexuar tërë jetën për t’u bërë ky që është, por kjo nuk ndodh. Është prishur tregu, morali, koncepti mbi cilësinë, çdo gjë. Është prishur sepse botuesit e gazetave dhe revistave letrare nuk munden ta mbajnë të vetëm këtë peshë. Ato pak vokacione apo tribuna kulturoro-letrare, koha e ka treguar që, lindin, jetojnë nga zelli i madh i nismëtarit dhe pastaj vdesin. Vetësponsorizimi nuk është investim jetëgjatë. Këtë fuqi e ka vetëm shteti, politikat e tij mund të vendosin një status të qëndrueshëm të këtyre periodikëve letrarë dhe mund të ndihmojnë edhe kritikën në rastin konkret.
