A e kam zgjedhur unë shkrimin apo shkrimi më ka zgjedhur mua? Nuk ka filozof as filozofi që e jep përgjigjen në këtë pyetje. Është pyetje 1 milion dollarëshe.
Aziz MUSTAFA
Babai im e ka përmendur shpesh një xhaxha të babait të tij, Axhën Ali. E përmendte për një fakt që mua mu ka dukur shumë interesant. Axha Ali kishte qenë bejtexhi. Ai nuk kishte lënë trashëgimtar, por kishte lënë prapa vetes disa bejte, njëra nga të cilatka mbijetuar deri në ditët tona. Ka ardhur deri këtu, në kokën time dhe do të mbetet deri sa të jem unë. Dëgjone:
“Sallko, Sallko, me një kundër.
Kcej’ pej toke, hipi në kumëll,
E kthen kryet, po kshyr kah vada,
Kah po rrehen Xhema e Kada”
Shtëpia ku kam lindur unë është në truallin e Axhës Ali, i cili prej të gjithë djemve të vëllezërve të tij, më së shumti e kishte dashur tim gjysh, Pajazitin të cilit ia kishte dhuruar e bërë tapi oborrin. Gjithmonë, kam besuar se fryma e bejtexhiut Ali qëndron atje diku lart, në vesën në fletët e dardhës së vjetër, më e vjetër se vjetërsia që shihej nga shtroja kur unë hapja sytë çdo mëngjes.
Përse shkruaj? Nuk e mbaj mend të kem pasur nëpër kokë këtë pyetje, as të kem pasur përgjigje në të kur kam shkruar shkronjën e parë në murin e pasmë të lyer me llaç dhe e mbi të me gëlqere të bardhë të shtëpisë sonë përdhese. Shkronja “A” e madhe e shtypit dhe pastaj tri shkronjat pasuese që formonin emrin tim u patën ngjyrosur menjëherë dhe pamëshirshëm nën qortimet e nënës që mezi kishte arritur të siguronte gëlqeren dhe të lyente vetë shtëpinë. Emri im ka qenë i shkruar me majën e një shkarpe, prandaj nuk njehsohet.Fjalën e parë të cilën e kam hedhur në letër me laps ka qenë përsëri emri im, kësaj here shkruar skajeve të një libri të vjetër me disa vizatime e fotografi që më rrinë ende në memorien vizuale. Libri ka qenë “Historia” për klasën e shtatë të cilën ma pat falur një kushëriri im i cili kishte kaluar në klasën e tetë dhe atë libër po planifikonte t’ia jepte nënës së vet që fletat e shkoqura ti vendoste mbi njëqind petët e bakllavasë së gatuar, për të mos u djegur gjatë pjekjes. Mendimi se kisha shpëtuar ato figura dhe ato shkronja nga zjarri i furrës, më pat dhënë një kënaqësi, që nga distanca kohore e tashme mund ta quaj si një kënaqësi e rrallë estetike. Aso kohe nuk dija se librat digjen në turra drush si shtrigat e mesjetës, se shkrimtarët burgosen, torturohen dhe vriten, asokohe nuk e kam menduar se kundër një shkrimtari mund të shpallet “Fetwa”, dënim me vdekje për shkak të librave të tij dhe se autori i dënuar nga udhëheqësi fetar do të marrë plagë me thikë afër tri dekada më vonë.
Asokohe kam qenë katërvjeçar. Është viti kur Universiteti i Prishtinës kremtonte ditëlindjen e parë. Me librin në dorë pata shkuar në shtëpi dhe babai që ato ditë ishte ardhur nga kurbeti, në skajet e faqes së parë shkroi emrin dhe mbiemrin tim, sepse librit kush e di ku i kishin mbetur kapakët nga përdorimi njëvjeçar. Mandej, emrin e mbiemrin e kopjova skajeve të fletëve të brendësisë, sërish e sërish, deri sa nuk kishte vend të lirë më. Kopjoja si murgjit e mesjetës librat e rrallë dhe hija ime në dritën e qiririt pasqyrohej e zgjatur. Tani, kur shoh dorëshkrime dhe libra të shkruara skajeve të faqeve, çdo herë me patjetër më kujtohet ai libri i parë i shpëtuar nga dënimi me djegie, që është dënimi më i tmerrshëm, qoftë në këtë jetë, qoftë në jetën tjetër.Edhe kur shoh dokumentarë me djegie publike të librave, domosdo më kujtohet “Historia: për klasë të shtatë”, ani pse atëherë nuk kam ditur gjë për diktaturat, censurat, inkuizicionin dhe auto censurën. Kësajtë fundit, ndoshta më e keqja nga të gjitha censurat, do t’i kthehem një ditë me ndonjë trajtesë fillim e mbarim. Prej takimit të parë me librin, magjia dhe mrekullia e tij më kanë përcjellë tërë jetën. Ende pa e ditur çka ka thënë JorgeLouisBorghes (HorheLuisBorhes) për librin, magjia e tij ka ardhur te unë e natyrshme, e kam ndjerë nën lëkurë si fotonet e diellit që duke vepruar në melanocitet e lëkurës, shndërrojnë ngjyrën e bardhë në të bronztë. Po citoj fillimin e ligjëratës së tij të titulluar “Mrekullia e librit”, të mbajtur nëpër universitetet e Argjentinës, këtu e tetëdhjetë vite më parë:
“Ndër instrumentet e shumta të njeriut, padyshim libri është më i mahnitshmi. Instrumentet tjera janë zgjatime të trupit të tij. Mikroskopi dhe teleskopi janë zgjatim i shikimit; telefoni është zgjatim i zërit; kemi edhe parmendën dhe shpatën, kuptohet zgjatime të krahut. Por libri është diçka tjetër: Libri është zgjatim i kujtesës dhe imagjinatës.” – fundi i citatit.
Libri është zgjatim i kujtesës dhe imagjinatës. Zgjatimi i mendjes. Cogitoergosum. Mendoj, prandaj jam. Një shkollë e tërë filozofike e përmbledhur në një fjali të RenesDecartes (Rëne Dekart). Leximi është shtysa, është ngjizja e shkrimit.
“Lexo!” e kishte urdhëruar engjëlli Profetin në një shpellë të shkretëtirës arabe, për të filluar Zbulesën.
Tridhjetegjashtë shkronja shqip, për të cilat është derdhur gjak gjatë shekujve janë 36 simbole, kur kombinohen, si kombinimet gjenetike për të formuar një qenie të gjallë, formojnë fjalë.
“Së pari ishte fjala” – Me këtë fjali fillon Bibla.
Kombinimet e fjalëve transkriptohen, transformohen në fjali, në mendim që nëpër rrugën nervore të shikimit, shkon në trurin tonë për të krijuar një engram, një vizion, një shkëndijë që përçon informacion e që nxit informacione të tjera, të fjetura e të shtresuara në kujtime, ëndrra dhe mendime. Bota e një mendjeje të ndritur, me anë të shkrimit dhe leximit ndez një dritëmagjike në një mendje tjetër. Duke lexuar dhe kuptuar atë çka ka shkruar autori, lexuesi hyn në botën e autorit, qan e qesh me të, dashuron dhe urren me të.
Të lindur në një tokë me traditë poetike gojore mijëvjeçare, vendin e vetëm ku ende krijohet epika gojore, që nga epoka homerike e deri më sot, shtysën për të thënë diçka bukur, për të shprehur, për të shkruar sikur e marrim me ajrin që thithim, me qumështin e nënës që na këndon ninulla, shumicën e të cilave i krijon aty për aty. Po flas për të gjithë poetët e shkrimtarët që lexojnë, dëgjojnë, flasin dhe shkruajnë shqip. Një areal ku prodhohet shumë histori, domosdo lindin shumë persona që këto histori duan t’i tregojnë. Nganjëherë më krijohet një përshtypje e gabuar që kemi më shumë shkrimtarë se lexues. Në një mënyrë apo tjetër, secili ka një rrëfim për të treguar. Varet mandej nga talenti i lindur, e pastaj nga ajo sa lexon dhe sa punon për të arritur që atë që ka brenda mendjes e ta shpërfaqë për ta bërë të lexueshme, të kuptueshme. Ta bësh të tillë që njeriu të përjetojë kënaqësinë hyjnore, kënaqësinë e mendjes, mrekullinë e leximit dhe përjetimit të shkrimit artistik. Nuk besoj se ka një poet a shkrimtar që nuk ka derdhur lot kur ka lexuar diçka të dhembshme, edhe pse e ka ditur se është rrëfim i trilluar, është fikcion. Nëse ka të tillë, ta lenë shkrimin e letërsisë artistike në këtë moment.
Përse shkruaj? Shkrimtari dhe kritiku i njohur francez Eric Faye, ka bërë një intervistë me Ismail Kadarenë. Intervista është e bërë në tri kohë të ndryshme, që të krijon idenë e së kaluarës, të tashmes dhe të ardhmes. Pyetja e parë e pjesës së parë të intervistës është:
– Ismail Kadare, përse shkruani?
– Sepse jam prej racës së shkrimtarëve, që është krijuar për të shkruar…Është instinkt race, të cilit i bindem – është përgjigja.
Unë nuk di ende a jam prej kësaj race. Ndoshta është më mirë ta thonë të tjerët, por për një gjë jam i bindur: si Migjeni me “Këngët e pakëndueme”, edhe unë, edhe secili prej jush që shkruani, të gjithë ne kemi brenda nesh një botë që çdo herë është më e bukur se kjo botë në të cilën jetojmë, se brenda nesh kemi një “Alter ego” që gjithmonë është më i mirë se vetja që jemi vërtetë, që është vetja jonë ideale, e ndritur, e lartësuar. Nuk po them hyjnore, por nëse ka diçka hyjnore te njeriu, atëherë për mua është momenti i frymëzimit, i shkrimit, i krijimit. Pra, shkruaj sepse shkrimi është fryma. Frymëzim.
Shkruaj sepse duke shkruar zbuloj botë të reja, krijoj karaktere, personazhe që u jap frymën time, ju jap fjalën time, ashtu sikur Krijuesi që na ka dhënë mendjen dhe në librat e tij na ka mësuar të bëjmë mirë, të duan njëri-tjetrin, të ndihmojmë, të luftojmë të keqen. Shkruaj sepse prej të gjitha profesioneve, ai i shkrimtarit është më trunori. Pa nënçmuar asnjë profesion: bujku prodhon drithin që bukëpjekësi e bën bukë; mësuesi mëson nxënësit, profesion shumë fisnik, mjeku fashit dhembjen, pastruesi i rrugës na zbukuron ambientin, polici na krijon sigurinë; secili që punon në profesionin e vet është i çmuar dhe duhet të respektohet jo për çka është, por si dhe sa me ndershmëri dhe përkushtim e kryen punën e tij. Inxhinierët, shkencëtarët, teknologët e informatikës, krijuesit e IA, IT e shumë profesione të tjera që na bëjnë më të lehtë jetën kanë rëndësinë e vet, por shkrimi i poezisë, romanit, krijimi e veprave të mirëfillta letrare është veprimtaria më fisnike. Dhuntinë e të shkruarit nuk e kanë të gjithë. As atë të leximit. Jemi dëshmitarë sa analfabetë dhe sa dislektikë na rrethojnë. Hyni në rrjetet sociale dhe lexoni komentet. Prandaj, ata që kanë dhuntinë e shkrimit, të krijimtarisë artistike letrare, e kanë për borxh të shkruajnë, të mundohen, të provojnë, të vdesin duke provuar. Kohëve të fundit po e parafrazoj shpesh Sartrin që ka thënë se intelektuali është përgjegjës për atë çka ka ndodhë në të kaluarën, çka po ndodhë sot dhe çka do të ndodhë në të ardhmen. A ka nevojë të trumbetohet se këtë fjali secili intelektual duhet ta përsërisë tri herë në ditë, në vend të lutjeve? Edhe diçka: krijimtaria letrare artistike është një proces vetmitar. Jo se shkrimtarët janë njerëz të mbyllët dhe asocial, por nga se qetësia e vetmisë është kusht i domosdoshëm për një punë të mirëfilltë krijuese letrare. Prandaj, të shkruash është sfidë.
Përse shkruaj? Sepse i dua sfidat. A e kam zgjedhur unë shkrimin apo shkrimi më ka zgjedhur mua? Nuk ka filozof as filozofi që e jep përgjigjen në këtë pyetje. Është pyetje 1 milion dollarëshe. Thjesht nuk e di përgjigjen. Por një e di me siguri: nuk mund të shkruash po të mos kesh një krah. Një krah të fortë. Për mua, ky krah është gruaja ime dhe tre fëmijët e mi, të cilët i falënderoj publikisht për faktin se më kanë toleruar deri këtu. E gjithë koha e shkrimit tim, ka qenë kohë që nuk ua kam kushtuar atyre, e që është dashur t’ua kushtoja, qoftë si bashkëshort, qoftë si prind. Është kohë e vjedhur. Koha e punës në profesionin primar ka qenë më e gjata, më e rënda dhe më e mundimshmja, kur unë në vend që të pushoja e të rrija me familje pas punës, unë jam mbyllur në bibliotekë dhe kam lexuar ose shkruar.
Eremiti i shpellës. Ky jam unë. Ky është shkrimtari që rri brenda meje. Një shpellë që nuk është Altamira, shpella ku njeriu parahistorik ka vizatuar në mur të shpellës bizonin që ka ëndërruar ta gjuajë dhe me të ushqejë familjen dhe fisin e tij, nuk është shpella e gjumit treqindvjeçar të atyre djemve të versetit kuranor, nuk është as shpella e diktatorit MaoCeDun, aty ku futej për t’u mësuar me aromën e dheut që do ta mbulojë pas vdekjes. Është thjesht një studio e një shkrimtari, aty ku ai krijon botët dhe krijesat e tij. Është një dhomë ku një dritare rri hapur për ndonjë flutur të vonuar a për një xixëllonjë pa adresë. Është një dritare ku një qiri vezullon e bën dritë gjithmonë, si një yll që nuk shuhet kurrë…
