Nëse Homerit do t’i duheshin 24 këngë dhe rreth 15 mijë vargje për të lartuar dhe gdhendur bukurinë e Helenës, poetit tonë popullor i janë dashur vetëm tri vargje
Majlinda Nana RAMA
Nga buronjat e pashtershme të gurrës popullore, si gurë mademi e hejbe të rënda, rrjedhin vargje e këngë të ndezura prush. Ato s’janë gjë tjetër, veçse trashëgimi elitare e thesareve tona me rrënjët në popull. Të tilla janë vargjet:
Hanko mos kalo mbi varre
se të vdekurit i ngjalle
të gjallët i vdiqe fare.
Nëse Homerit do t’i duheshin 24 këngë dhe rreth 15 mijë vargje për të lartuar dhe gdhendur bukurinë e Helenës, poetit tonë popullor i janë dashur vetëm tri vargje. Dhe, sikur edhe Hankoja të përvijohej në po kaq vargje sa Helena, për të do të hynte në luftë jo Evropa me Azinë, por një botë e tërë! Në një luftë të pasosur në kërkim të pronësisë të Hankos. Po ç’ishte kjo Hanko? Një Hanko Tepelene, Përmeti? Vlore? Cila ish kjo magji që “mbyti” bukuroshët dhe trimat e çartur që s’u ndahej kënga buzës? Për origjinën e Hankos ne nuk dimë asgjë, por, padyshim që çdo zonë jugore do të donte ta kishte të vetën. Ajo, Hankoja, që shkonte e vinte nëpër varre, ajo që vdiste të gjallët që e shihnin në çdo copë dheu e toke.Po kush ishte kjo grua? Ç’qenka kjo Hanko që zhbilancon botën, përmbys rende, ngjall të vdekur e vdes të gjallë? Eh, ku shkelte këmbë e saj! Këto janë vetëm tri vargje, por mbajnë brenda tyre një oqean plot margaritarë. Vështirë se mund të gjejmë një të dytë me një harmoni të tillë! Në këtë trivargësh, kemi vetëm një Hanko të papërcaktuar. Ç’thuhet për të? Si i kishte buzët, flokët? Po qerpikun, dorën, po syrin? Asnjë grimë fjale për të. Por ama, vargjet na lënë shumë pak vend të për të pritur përcaktimin, klasifikimin e Hankos si kulmin hieror të bukurisë femërore. Ajo, edhe pse në asnjë vend nuk thuhet, vjen gjithë sharm dhe nur, dhimbjebukur, shpirt i valë dhe ulërimë. Ajo del mbi nimfat, mbi vitat, mbi perritë. Autori popull paralajmëron qysh në hyrje, teksa shfaqet si një klithmë e thekshme, për të zbritur pastaj në intonacionin gati përlutës, pjesëza “Mos!”: Mos! Mos u bëj e marrë të çmendësh gjithë botën. Mos lësho pé nga hiret e tua!
Hanko mos kalo mbi varre…
Një tabelë që “ndalonte” vetëm hyrjen e Hankos. Mendoni një çast: Ndalohet kalimi vetëm për Hankon! Duhej të ndihej e diskriminuar Hankoja, apo…? Po ç’donte kjo bukuri “vrasëse” në territore të pushtuara nga shpirtra pa trup? Pse ekzistonte kjo frikë? Ajo mund të ecte me hapin aristokrat në qytet, në trotuare dëshirash, ku t’i ngashënjente tejpërtej të gjithë, pa përjashtim: të rinj e pleq, zeshkanë e biondë, burra e djelmosha. Cili ishte pengu i saj i mbetur kopshtit të përhershëm njerëzor? Ndonjë i afërm i ikur, ndonjë familjar apo ndonjë i ri që i kish cekur zemrën thellë dhe e kish lënë të shënjuar? Cilado qoftë arsyeja, Hankoja ishte rrezik evident të shkelte në varreza; ajo rrezikonte ta pushtonte armatën e të heshturve, t’i ngrinte që aty e t’i skaliste me dëshira të valëta, për t’i kthyer në ëndërrimtarë të flaktë e për t’i spërklitur me aromë bukurie. E, natyrshëm, pasi jepet paralajmërimi, vjen shpërthimi i frikës si epidemi shoqërore që rrezikonte të mos nginjej me këtë dukuri femërore të pashoqe.
…se të vdekurit i ngjalle!
Ah, sikur! Hankoja duket se ia dinte sekretin këmbës së saj, ia njihte skutat e zjarrta hapit të saj. Ajo ishte e vetëdijshme për pushtetin mbi këtë territor si plantacion lulesh, qëndisur me gur varresh për prehje nën kokë. Cilët ishin ata? Kalorësit e rënë në luftë? Ishin ata që vijnë në gjumin e vashave? Po Hankoja përballë tyre? E rrezikuara? Imune? Cili do të ishte fati i mëpastajmë i saj? Në mbyllje, krijuesi do të na sjellë ata. Ata që mund ta preknin këtë bukuri përrallore. Ata të rinj poterexhinj e gazmend që fshiheshin pas perdeve, pas pemëve, pas ndërtesave për të parë pakëz Hanko.
…të gjallët i vdiqe fare!
Buçimë shpirti… Po, i vdiqe fare?! Ç’është ky varg pleonazmik, me këtë përmbyllje brilante përmes “i vdiqe fare”? Mirë që paskan vdekur, po paskan vdekur plotësisht, fare, fare. Hata e ardhur nga një Hanko. Ç’qe kjo gjëmë?! Por, me gjithë “kobin“, kalimtari i fundit që do të shkonte asaj ane, i gjalli mbi dhé, do të psherëtinte në formën e një amaneti:
Hanko syrin vetëtimë,
më vdis, në dhé të gjallë, shtirmë!
Sepse për Hankon ndërronin stinët, dimri bëhej maj, magjishëm nga pluhuri i këmbës së saj. Pikërrimë! Ishte ajo që vdiste të gjallët e ngjallte të vdekurit… Poeti popullor nuk mund të jepte më shumë, teksa përgjonte hapat e saj fërfërimë, që e vdisnin për t’u ngjallur sërish kur ajo të kthehej. Asnjë varg më tepër! Të gjithë e dëshironin këtë invers, këtë vdekje-ngjallje. Të gjithë e dëshirojnë edhe sot. Hankoja është nënzëri i çdo vajze, brenda psherëtimës: “Ah, sikur të isha një Hanko!”. Jehona e Hankos mbetet si një legjendë në repertorin e artë të folkut tonë. Nuri i kësaj bukurie udhëton në shekuj.
