Prozë

TIRANA

Sonja AZIZAJ

Na ishte njëherë Tirana me një Teatër Kombëtar, vila të vjetra të ndërtuar nga italianët që të binin në sy gjatë shëtitjeve me biçikletë dhe një shesh i madh quajtur Sheshi “Skënderbej”, i cili prej një viti funksiononte si kantier ndërtimi. Tiranën e njihja gjithashtu edhe si Tirana ngjitur me të cilën ishte Kamza. E fundit si një satelit i papërfillshëm tranzit me rrugë të tilla si: Rruga Rejkjavik, Milano, Napoli, Alaska, Bukuresht, OSBE, Bavaria, John. F. Kennedy, NATO dhe Toni Bler. Përpara se të lija Tiranën një ditë ose kur ëndërroja për jetën jashtë kufijve shtetërorë, mendoja se hapësira pas tyre do të ishte e tillë, me emra të plotë edhe tërheqës.

* * *

Kohët e fundit kur kaloja në Konstablerwache për të marrë metronë U7, më kujtohej aroma e pashmangshme e pishave të largëta, peshqirëve të tharë të bërë kore prej diellit, me erë të rëndë detergjenti dhe krem dielli të skaduar përzier me aromë kamerdaresh të sapoblera. Në ndryshim me aromën e quajtur “herët në mëngjes në plazh”, Konstablerwache është akoma bosh, sipër në kuadratin e gurtë, por nëntokë në B-Ebene kanë filluar të shiten fruta: qershi, mango, banane. Tre njerëz me maska presin në radhë për të blerë kafe takeaway.

* * *

Me prindërit kur niseshim herët për në jug, gjithmonë duhet të kontrollonim disa herë bagazhet. Babai im duhet të kontrollonte gjithmonë nëse kishte paketuar syzet e diellit, mamaja ime paketonte dhe dy kremëra të tjerë dhe disa libra me vete, vëllai im do të paketonte syze nënujore, por nga ato që nuk kishin mbrojtëse për hundën, të cilat çdo verë do harroheshin në ndonjë shpellë a gropë gurësh në jug. Unë tashmë pas disa vitesh nuk më kujtohet më se çfarë merrja me vete, por vetëm se ishte herët, makina ishte bërë gati dhe për pak do të ndihej aroma e pashmangshme e pishave të largëta, peshqirëve të tharë të bërë kore prej diellit me erë të rëndë detergjenti dhe krem dielli të skaduar, përzier me aromë kamerdaresh të sapoblera.

Në brigjet jugore të Shqipërisë do të shkonim gjithmonë në Borsh, një fshat i vogël pamjen e të cilit e lidhja gjithmonë me skelete betoni të papërfunduara brenda kornizave ullishtore, qenë të egër që lehnin në mesnatë dhe lopë e dele të cilat shpesh herë pasditeve i shihje afër çadrave prej kashte ku pushonin plazhistët. Në Jugun e Shqipërisë ekzistonte një Shqipëri me lokale e bare si: Beach Boomerang Bar, Paradise, Oasis Bar, madje ndonjëherë edhe Havana, por gjithashtu edhe Shqipëria Jugore e lokaleve me emra si: Noli, Adriatik, Jon, Pirro, Skela edhe emra të një kategorie tjetër. Këta të fundit ishin një relike e një tjetër kohe, një kohë në të cilën emrat perëndimorë ishin të ndaluar edhe fjalë të mirëfillta të gjuhës shqipe do të ishin të modës.

Kohë kjo e emrave si Tomorr, Lule, Lumturi apo Ylli, por mbi të gjitha koha në të cilën njerëzit ëndërronin të ndaluarën. Ende nuk do të dinin se një ditë në afërsi të Tiranës, do të blinin kokoshka në rrugën “Demokracia”, mandarina në rrugën “Vodafone” edhe xhinse në bulevardin “Donald J. Trump”. Prindërit e mi kishin vendosur atëherë të quanin vëllain tim Jon, ashtu si deti Jon. Për detin flitej shpesh. Babai im tregonte sesi me një gomone të vogël me disa vetë të tjerë, pat kaluar Adriatikun e errët natën drejt Italisë. E kujtoj sesi do të ma tregonte shpesh historinë, sa herë do të shihte sipërfaqen e errët e cila ndriçohej vetëm nga hëna natën. Për në Greqi, do të detyroheshin të kalonin disa herë malet.

Me malet lidhja Shqipërinë e malësorëve edhe shtojzovalleve, ama kufijtë nuk kisha arritur t’i perceptoja mirë. Kufijtë misteriozë i lidhja me vija të bardha avionësh që fluturonin larg, reflektuar si figura në tokë e orë të tëra kontrollesh pasaportash, radhë pritjeje në ambasada, kufij emocionalë, të cilët perceptoheshin vetëm kur më në fund u largova dhe unë. Si fëmijë emigracioni i shëmbëllente një misteri të vërtetë. Pyesja veten shpesh herë, se përse çdo familje shqiptare mbarte grimca emigracioni dhe në sallon pritjesh do të kishte gjithmonë foto të fëmijëve vendosur mbi çentro të bardha mbi televizor: fëmijë të emigracionit.

Dikur madje – madje, i pata lidhur këto figura me fantazma, njerëz të familjes të cilët për shumë vite nuk i kisha njohur por ishin prezentë në shtëpitë tona. Daja G., tashmë i quajtur Kostandinos jeton prej disa vitesh në Athinë. Daja E. jeton në Romë edhe ishte i vetmi nga familja, i cili me një mundësi të ligjshme, siç do të ishte të studiuarit, u largua. Ligji i më të fortit zbatohej: fantazma më e mirë ishte ajo që nuk kthehej pas ose nëse ishte larguar ilegalisht, nuk zbulohej. Izolimin e lidhja me Tiranën e Komunizmit, një Tiranë që nuk e njihja vetë, por e cila gjendej gjithashtu si hije në figurën e qytetit, personalitetin e saj dhe paranojën kolektive të një populli që akoma mbante mend dhe shtypte kujtime të tjera.

* * *

Na ishte njëherë Tirana me një Teatër Kombëtar, Hotel Dajtin, prej disa vitesh të boshatisur, ish-ambasadën jugosllave në Rrugën e Durrësit, Piramidën që gjithashtu para disa vitesh diskutonin ta shembnin, Kinostudion, Kafe Flora dhe dikur kioskat e shumta në brigjet e Lanës. Tirana me Sheshin Skënderbej si kantier ndërtimi vitin kur lashë Tiranën akoma me një Teatër Kombëtar, atëherë kur u largova të nisja studimet në Gjermani. Në Berlin kisha miq të cilët më flisnin për festa, për drogë, për Kreuzberg, Späties, dyqane Döneri edhe muze të shumta. Dekadencën në Tiranë e lidhja me shkatërrimin, me moralin, me bipolariteten e një qyteti me shumë fytyra. Më të vjetrit tregonin sesi kishin rrëzuar bustin e Enver Hoxhës në protestat studentore, mamaja më tregonte, shumë e bënin prej hidhërimit e të tjerë nga frika se jo-hidhërimi mund të ishte i rrezikshëm. Sot tregohen më shpesh histori të tilla. Shumë patën ndaluar së kujtuari. Askush nuk kishte më kohë të mendonte mbi të shkuarën e parëndësishme. Të vjetrit luanin domino në parqe a në stolat e lagjes, prindërit shkonin në punë, fëmijët filluan të merrnin smartphone dhuratë dhe ne si adoleshentë pinim përzierje pijesh me raki.

* * *

Pllaka e parë e bardhë e gurit në ndërtesën e Operës është vendosur nga Nikita Khrushchev. Biblioteka Kombëtare me aromën e veçantë të dyshemesë prej druri, kartelave të vjetra, gazetave të vyshkura dhe solucionit larës, është përbri. Një vit pasi isha larguar, më kishin treguar sesi kishte rënë zjarr e një pjesë e madhe e librave ishte djegur. Mbi Pallatin e Operës, në tarracën e gjerë ishte krijuar një bar “trendy” me platformë të madhe rrethore si hënë që ndriçonte mbrëmjeve në skenë, qiell i ngrohtë, cocktaile me raki, muzike e mirë elektronike e ndenjëse të vjetra kinemaje në të cilën fundoseshe në ulje, skeleti i metaltë i të cilave kërciste lehtë ndër biseda. Pata takuar një grup të rinjsh nga Berlini pasi dëgjova gjermanisht, të cilët më pyetën vetëm dy gjëra: “Në doja edhe unë ekstazi?” edhe “Pse dreqin jetoja në Darmstadt?”.

Përgjigjem se është rastësi që jetoj në Darmstadt. Në fillim nuk e dija ku gjendej në hartë. Në Google Maps shoh se në Tiranë katrorët e kantierëve të ndërtimit, janë shtuar, thua se ishin elemente të një fushe shahu. Disa nga ndërtesat që kam adhuruar janë shembur.

* * *

Mamaja më tregonte gjithmonë histori të shumta për njerëzit e persekutuar gjatë komunizmit të cilët njihte, radioja me muzike italiane e cila dëgjohej fshehurazi, historia e Teze Y. e cila donte të bëhej këngëtare operash para se të largohej për në Greqi, ku edhe e pati harruar gjuhën. Frika ime më e madhe ishte të harruarit. Më kishte mbetur në mend, ashtu si një rrëfim zhytur brenda trupit tim, thua ishin duart e statujave të Giacomettit që kërkonin të futeshin brenda meje. Pamjet e kinemasë në mendjen time shkëmbehesh shpejt e lëvizin shpejt e më shpejt. “Pushtimi” i ambasadës gjermane, Korrik 1990. Anija Vlora me njëzet mijë shqiptarë drejt Italisë, 1991. Kaos, 1997, thua anarki në Shqipëri.

Kishin filluar të flisnin se Teatrin Kombëtar do e shembnin. Në fillim vërtitej vërdallë në rrjetet sociale si një legjendë urbane fantazmagorike, shpërndarë në facebook së bashku me shkrime që e dokumentonin. Akoma s’kishte ndodhur gjë. Marr vesh vetëm në një mëngjes, një javë më vonë, prej mesazheve të një mikeje prej Tiranës, që gjithashtu jetonte në Gjermani. Ekrani i vogël i celularit ndriçonte: “E KANË! E KANË VRARË TEATRIN NATËN!”mEkziston gjithashtu një shprehje në shqip “Të vret natën e të qan ditën”.

E diel, 17 maj 2020. Lexoj në Taz.de: „Schock in Albanien. Am frühen Sonntagmorgen kamen die Polizei und die Bagger: Der Abriss des Nationaltheaters in Tirana begann. Protestierende Mëngjesi i të hënës ishte si një mëngjes i gabuar. Dy feta buke të thata bërë kore në pjatë, kafe me qumësht jo të shkumuar mirë. Disa përpjekje për të pushuar së qari e së pari të të njëjtës video. Tetëdhjetë e një vite histori, të hedhura në asfalt të ftohtë bashkë me ëndrra politike. Përpiqesha t’i tregoja E. se nuk ishte hera e parë që ndodhte diçka e tillë dhe nuk do të ishte as e fundit.

“Çdo gjë mund të ndodhë, jetojmë në Tironë”, qesh kryebashkiaku i atëhershëm, basketbollist, artist i dikurshëm, njëri që pati ngjyrosur muret e parafabrikateve në Tiranë, tashmë kryeministër i Shqipërisë. Së bashku me çunat e grupit Hip-Hop “West Side Family” këndonte në vitet 2000 për Tiranën, qytetin tonë kaotik. Si fëmijë e adhuroja atë këngë. Më pat mbetur thellë në kujtime. Në gjimnaz mendoja: Tirana vjen prej “Tiran”. Një qytet tiran: Zhurmë, shumë zhurmë sa zhurmë.

Kjo është Tirona jonë,

Tirona e kontradiktës,

E luftës e paqes,

E errësirës dhe e dritës,

Mashtrimit, të vërtetës

Shpifjes, interesit,

E qejfit dhe e stresit,

E ahengut dhe biznesit.

Dredh një cigare. Sytë e mi janë të kuq, si atëherë kur zhytesha në ujin e pastër kristal të detit Jon për të gjetur guaska a yje deti. Shija kishte mbetur e njëjtë: e njihja kripën, por hidhësia ishte e re. Pyesja veten nëse prindërit e mi ishin atje, mes valëve të njerëzve që protestonin. Më kthejnë përgjigje shumë orë më vonë. Im atë më tregon se mamaja ime kishte qenë atje. Mamaja, me zërin sfumuar pas lidhjes së keqe telefonike, rrëfente se ishte shumë mirë që nuk do mund të isha atje. “Veç do ishe mërzitur. Rri aty ku je!”

Na ishte njëherë Tirana me një Teatër Kombëtar, vila të vjetra të ndërtuar nga italianët që të binin në sy gjatë shëtitjeve me biçikletë të cilat më kujtoheshin. Që prej kohës që jam larguar, është luftuar e protestuar për Teatrin e ai prapë nuk është më. Disa flasin për korrupsionin, për demokracinë jo-funksionale, për emigrimin, për një teatër të ri, mbi mbetjet e të vjetrit, për një Shopping-Center a gjashtë kulla që do të ndërtohen afër, për kulla të reja në Sheshin Skënderbej. Shoh prej ekranit të vogël të celularit një livestream. Lajmet i lexoj më vonë, por njoh fytyrën e një mikut tim R. në një nga videot, në krahët e gjashtë policëve. Njerëzit e ri bërtasin, disa gazetarë qajnë. Largesa më thyen, siç thyhen dallgët brenda meje.

(Fragment nga dorëshkrimi në proces, “Stacioni”)