Poezi

Luan RAMA

ODE PËR TEMPUJT QË NUK U HARRUAN*

“Ka shumë pellgje gjaku nëpër botë / ku vallë do rrjedhin ato?…” (Jacques Prevert)

Çdo natë nga rrënojat hijet ngrihen

duke shkundur pluhurin e tragjedisë,

hijet nuk kanë vdekur,

nuk kanë heshtur gjithashtu,

janë të vrarët, të masakruarit, të handakosurit

diej të shuar që shndrisin ende

faji i të cilëve ishte se flisnin një gjuhë tjetër

se kishin një fe tjetër

se ishin çamë dhe jo grekë,

se ishin fqinjë të vjetër të heronjve të Iliadës dhe Odiseut.

Janë të varurit që era e shtatorit i përkund çdo natë

në trungjet e lisave, rrapeve dhe manave

që fruta s’bënë më,

përkundur në Smartë, Karbunarë, Paramithi e Spathar

muret kërrusur janë nga plagët e mëdha

nga vdekjet dhe vajet

gurët tanë që nuk heshtën

që flasin me gjuhën e erës dhe mallit

gjuhën e lumit që shkon poshtë kodrinës,

gurë përrallash të vjetra

aromë dheu dhe borziloku,

gurë që kanë qarê aq shumë

ku gjaku mavi është përtharê në kurmet e tyre

aty ku të vrarët pështesin kokën

ku kaq vite prehen dhe flenë,

të vrarët presin tê zgjohen.

Dhe hijet mblidhen këtu çdo natë

kapërcejnë portat e dheut, shkurret, muranat,

dhe vijnë pa u ndjerë, me hapa të lehtë,

zbathur, dikush veç me një këpucë

të flasin për mallin e të kujtojnë sëbashku

të jetojnë jetën tjetër

atë të të gjallëve që ishin dikur,

kohën e qershive dhe të ullinjve që duheshin vjelur

të flasin për portokajtë e limonat…

Ngrenë sytë lart dhe lusin të bjerë shi,

janë hije ustallarësh, bukëpjekësish, maragozësh

bahçevanë e bardë të këngës që ua mbyllën gojën

me dheun e tokës së etërve

e ata prapë këndojnë në errësirën e natës,

dervishë e varrmihës të gjorë

që i vunë të mbulonin të masakruarit

të vrarë nga pas dhe ata,

njerëz të paqtë, hije me zemra të vrara

edhe pse shpirti i tyre i shuar ende pulson

me ritmin e tokës që endet në univers.

– Na mori malli, na dogji!

Kaq vite pa dëgjuar zërin e fëmijës sonë!

– Kohë e keqe, e marrosur, jetë martiri!

Mbetëm kështu në zinë e qiellit

pa e shijuar lirinë dhe pa gëzuar dasmat,

me bukën e lënë papjekur në magje

dhe tokat e lëna djerrë!

Secili nga ta do të thotë diçka

për shpirtin e vrarë nga urrejtja e popullit tjetër,

për urrejtjen e një gjuhe tjetër,

e një feje tjetër

që e nguli shtizën e flamurit të tij

mbi kufomën e një të vrari.

– Zërat e foshnjave tona s’do të dëgjoheshin më,

kurrë, kurrë më!

– Atë ditë të gjëmës dëgjonim këmbët e njerëzve tanë

të kapnin me nxitim kufirin

të arrinin Qafën e Botës,

tokat përtej shpëtimit.

– Pastaj heshti gjithçka! – thotë Nazo,

veç kukuvajkat dëgjonim,

qanin dhe ato me ne, nën qiellin e murrmë

ku mandilet era i hallakaste tutje

si lajmëtare të kobit dhe të zisë sonë

se stuhia s’u ndal mbi shtëpitë e djegura

që mbetën tempuj të harruar,

gurët tanë të shenjtë, bekuar nga etërit tanë.

– Fëmilët na kërkonin odat e tyre,

nuset e reja burrat, pa arritur t’i pleqërojnë

saçet e bukës mbetën hedhur përdhe

të ftohtë e dergjur nga dhimbja e madhe.

– Oh, nëna dhe motra,

na mbetën fëmilët jetimë nën dhé

si zogj krahëthyer me sytë shuar

paditur se s’do të zgjoheshin më,

oh, ç’kujë e madhe!

– Mbetëm të verbuar midis dritës e vdekjes

midis flladit që vjen nga deti

tek sjell klithma zgalemësh

Ato net masakre dhe yjet u zhdukën

Hëna heshti dhe u largua në zi,

s’donte të shihte gjak dhe të vrarë,

deti tërhiqej gjithnjë e më larg

të nesërmen dielli nuk deshi të dalë

oh, ç’frikë e barbari!

– Ç’faj kishim bërë që na vratë? – thotë Myrto, –

Prisja të martoja vajzën në Spathar,

njëqind e pesëdhjetë zemra heshtën e nuk rrahën më.

– Isha në krua, – thotë hija e një gruaje,

Mbushnim ujë dhe evlatët loznin tej,

erdhën papritur si skifterë,

erdhën si stuhi dhe na prenë,

oh, ç’kosë e tmerrshme,

oh, ç’vdekje e llahtari!

Klamë, klamë dhe zëri na u ngjir,

Belbëzimet dhe cicërimat e kësaj bote u shuan.

Drita e ditëve shkoi bashkë me mortjen e zezë

Dhe sahatet e botës nuk u dëgjuan më.

– Plagët më në fund nuk kulluan më,

çezmat e gurta të lagjeve nuk rrodhën më

lumenjtë shterën dhe lanë pas shkumë lotësh

veç burimet vazhdonin të shkonin thellë

poshtë trupave tanë

gurgullonin e ofshanin nën zë…

– Plagët na u mpiksën

dhe zemrat dolën nga kraharorët,

u shkulën nga gjokset tanë,

lulet e oborreve u thanë

nën zinë e madhe të hatasë.

– Shikoma plagën nën sisë! – thotë një nuse e re, –

Vëre dorën në këtë zgavër të madhe plumbi

që shkon tej e tej,

qumështi m’u tha

e kuptova që s’do të lindja më,

që s’do këndoja më ninulla të ëmbla

ngjyrë mjalti.

– Mua më mbeti skalpi i fëmilës në dorë,

ma vranë që i zëntë vdekja,

që i zëntë buka,

sikur mos të kishin nëna dhe motra.

– Ndërsa mua më mbeti fëmila në bark

Priste dhe një muaj të shihte diellin

Por veç errësirën pa aty në vetmi,

na hodhën të gjithëve në gropë

e unë dëgjoja ende klithmat e tij,

klante i gjori, klante

më kërkonte sisën e unë nuk shkoja dot

zemra më kish ndalur

këmbë e duar më qenë prerë!…

– Ne na mbyllën në «ikofrotia»,

Pesëdhjetë ditë të mbyllura,

Shtatëdhjetë gra e fëmilë vdiqën nga uria

me gojë të shqyera. 

– Oh, e pashë me këto sy që dhimbja m’i qërroi,

Një grua të Pronjave e gozhduan me gozhda

paditur se gozhdonin Zotit e tyre.

– Nuk i harrojmë vdekjet tona,

I kemi të ngjizura në sy edhepse sy me iti,

Sanie Bollatin e dogjën me benzinë,

Oh, ç’flakë në atë botë që digjej

ku një mijë ëndrra nxinin dhe endeshin në qiell!

– Në Koskë, dhjetë vajza i përdhunuan

dhe pastaj i vranë që të mos tregonin lemerinë

kur të vdekura kërkonin etërit e tyre.

– Kufomat e 56 filaqotëve i hodhën nga ura Naçit

Binin poshtë njeri mbi tjetrin,

Mbi lumin që përgjakej e shkonte në botën tjetër,

Në Akeronin e zi,

Shtatëmbëdhjetë evlatë u vranë në përroin e Kariotit

Njëmbëdhjetë të tjerë në Shën Panaja…

– Që atë ditë korriku dasmat nuk u dëgjuan,

këngët u shuan, vajet gjithashtu

u shua bota në Çamëri

dhe dielli na u nxi,

ata që nxitonin tutje në Qafën e Botës

mbanin sytë pas ku veç një diell digjej, i vrarë mavi.

– Gjithçka u shua atë ditë,

Portat mbetën të shqyera,

shtretët e odave kumbonin

e dritaret si gojë të shqyera klithnin ende,

u ftohën magjet duke pritur duart tona,

borzilokët dhe manxurana shpejt u thanë

lulet e mëllagës së kuqe të zeza u bënë

donin të vdisnin dhe ato, bashkë me ne.

– Në odat e mëdha ra zija e madhe,

yjet u këputën dhe nga qielli ranë,

bota jonë e paqtë vajtonte,

hijet tona tani ngrenë kryet në qiell

të presin yjet e agut, të shpresës

në duart e tyre.

– Po zbresin yjet! – thotë Elmazi, –

t’i presim e t’i mbajmë si prushet,

s’kemi ç’mbajmë tjetër, veç yje,

si lotët e nxehtë që na u thanë.

– Ja shtëpia e Irfanit, – thotë Hodo, –

Duhet hedhur çatia përsëri,

Presim të kthehen ustallarët,

Nipërit dhe njerëzit tanë

ta fillojmë jetën aty ku u ndal,

të jetojmë sërish nën të njëjtin diell me evlatët tanë.

Të jetojmë në të njëjtën botë.

– Ne dimë të falim,

ja ku i keni krahët tanë, të hapur!

– E shikon shtëpinë e Shefqetit, –

Gjithë jetën i gjori ndreqi këpucët e botës

që bota të ecë, të shkojë!

-Cila është? – pyet një hije pranë tij.

-Ajo ballë portës së gurtë të Shabanit,

veç ajo portë i ka mbetur në këmbë,

ai hark guri pesëshekullor

por hija sheh veç një grumbull gurësh.

– Gurët e qemeret qëndrojnë ende

Dhe vdekja nuk mundi t’i rrënojë.

– Atje u bë dasma e Nusretit,

Të kujtohen kur erdhën fqinjët tanë?

Mes tyre edhe Kosta me Anastasion…

eh, ç’dasëm, erdhën dhe kënduan,

pastaj hodhën vallen tonë «çamiko»!

– Ejani burra, ejani gra,

Dhe ju fëmijët tanë që nuk ju treti dheu,

ejani t’i presim në kodrinën lart

ku kalldrëmi zbret

që më së fundi të shkelin tokën e etërve

dhe pinjollët tanë,

malli ynë do të bëhet shteg

t’u tregojë udhën drejt portave,

shkallët që të çonin në odat

dhe atëherë xixëllonjat do na ndjekin

në mbrëmjen e njëmijë yjeve,

do na rrethojnë me dritëzat e tyre

edhepse hije, do të jemi sërish me ta,

shpirtra dhe frymë mes tyre

për të mos humbur kurrë.

Dhe atëherë zërat e tyre do dëgjojmë,

këngët, mandolinat, vallet,

do dëgjojmë fjalë të ëmbla dashurish,

pëshpërimat e nuseve mbetur shtatzëna,

do shohim çarçafët e bardhë nderur të nesërmen

dhe shegët e pjekura që më së fundi do hapen nga malli

do çahen nga padurimi dhe pritja e gjatë

të tregojnë se zemrat u shndrisin flakë,

dhe atëherë në pranverën e re,

sepetet do mbushen sërish me pajat e nusërisë.

Dhe ashtu, me shpresën në buzë, në ag,

Hijet zbresin ngadalë në botën e tyre…

* Në kujtim të çamëve të masakruar nga ushtria greke në qershor-shtator të vitit 1944 në qytezat e fshatrat e vjetra të Çamërisë.