Enkel Demi / Tom Kuka, shkrimtar

LEXOHET PAK E FLITET SHUMË

Unë shkruaj, se nuk rri dot pa e bërë këtë punë. Nuk dua të jem i njohur, por i lirë të shkruaj. Ëndërroj një ditë, në të cilën nuk kam me pas nevojë të punoj, mos të dal në radio, televizion, por të jem i lirë të shkruaj

Intervistoi: Avni HALIMI

Enkel Demi është një nga gazetarët dhe moderatorët më të spikatur në hapësirat shqiptare, por dhe romancier i njohur nën emrin Tom Kuka. Ai ka botuar deri më tani pesë romane më shtëpinë Botuese “Pegi”: “Hide mbi kalldrëm”, “Gurët e vetmisë”, “Ora e ligë”, “Flama”, “Rrethimi”. Disa nga librat e tij janë përkthyer në gjuhë të ndryshme.

Në vitin 2018 Tom Kuka ishte fitues i Çmimit Kombëtar të Letërsisë me romanin “Gurët e Vetmisë”. Në vitin 2020 fitoi Çmimet “Kult” me romanin “Ora e ligë”. Në vitin 2021 Tom Kuka fitoi Çmimin e Bashkimit Evropian për Letërsinë (European Union Prize for Literature – EUPL2021). Këtë vit pritet të botohet romani i tij i ri “I rënë nga qielli”.

HEJZA: Enkel Demi thotë për veten: “Nuk kam bërë punë të zeza, që të kem frikë të paraqitem me emrin tim. As kam ndonjë drojë nga emri që më ka vënë nëna dhe babai, por gjykova që para lexuesit më duhet të qëndroj i fshehur pas Tom Kukës. Përse zgjodha të fshihem pas një pseudonimi?” Si është për Kelin të jetojë nën famën e Kukës për letërsinë që bën?

E. DEMI: Zgjedhja ime është e detyruar prej profesionit. Njeriu mediatik, personazhi i krijuar në radio dhe televizion mirë apo keq është kallp, i rremë, sepse vjen gati-gati prej sajesës që krijon media. Paradoksi është se ky njeri rrenë mban emrin tim, ndaj unë zgjodha për emër një personazh që e kam krijuar vetë. Një alterego e imja që shëtit në historitë e mia gjithkund e më fal mundësinë të jem pjesë e galerisë së njerëzve që frymojnë në librat e mi.

A jetoj unë me famën e Tom Kukës? Por, Tom Kuka nuk është i famshëm. Është një nga të tërë, diku në mes si ajo poezia e mirënjohur e Ali Podrimes “…vetëm para vetvetes / e hapësisë e murit, / para dashurisë e urrejtjes / vetëm”.

HEJZA: Pse ky pseudonim? Ç’lidhje keni me emrin Tom Kuka? Si dhe pse vendosët të filloni krijimtarinë letrare me pseudonim?

E. DEMI: Është një personazh i imi që më shfaqej kur studioja në Shkodër në fillim të ’90. Tom Kuka qe përherë atje, në rrëfenjat e shkurtra apo nja dy novela që nuk i kam publikuar, pasi ose nuk kanë mbaruar, ose nuk më bindnin, ose në atë kohë kurkush botonte gjë prej meje. Me gjasë ka ndikuar “Lahuta e Malcis”, kanga e Oso Kukës apo shtëpia muze e tij. Nuk di, atje më mbeti ora dhe lindi Tom Kuka. Të tjerat i shpjegova pak më lart.

HEJZA: Kritika letrare ka vlerësuar se Tom Kuka me krijimet e veta tashme ka dëshmuar se është një prej shkrimtarëve më të shquar bashkëkohor shqiptar. Enkel Demi ia doli që veç letërsisë të krijojë edhe një autor brilant! A do të kishte kuptim ribotimi i këtyre librave me emër të shkrimtarit Enkel Demi?

E. DEMI: Kritika nuk thotë shpesh të vërtetën. Nuk ka koherencë, pasi ka vlerësime të këqija me pashë. Unë shkruaj, se nuk rri dot pa e bërë këtë punë. Nuk dua të jem i njohur, por i lirë të shkruaj. Ëndërroj një ditë, në të cilën nuk kam me pas nevojë të punoj, mos të dal në radio, televizion, por të jem i lirë të shkruaj. Këto kritika nuk i di, pasi unë nuk ia them.

Nuk do të botoj asnjëherë me Enkel Demi…është i rrejshëm apo jo? Edhe andej nga bota tjetër librat e përkthyer mbajnë emrin Tom Kuka.

HEJZA: Cila është gjendja shpirtërore dhe psikike e krijuesit para se të përfshihet në procesin krijues. Hulumtimi i temave, gjetja e personazheve, ndërtimi i karaktereve, thurja e rrëfimeve – të gjitha këto ia shterin fuqitë autorit! Në fund të veprës, autori ndjehet si i rilindur dhe i gatshëm për të kaluar nëpër të njëjtin kalvar, duke na e sjellë edhe një, edhe një, edhe një vepër. Bëhet ndonjëherë rutinë procesi krijues?

E. DEMI: Shkrimtaria është një sport i vështirë, vetmitar. Nuk ka formula, asgjë të parashkruar. Shpesh dëgjoj për “laboratorin e shkrimtarit”, por nuk e di se çfarë është.

Historitë e mia lindin në përditshmërinë time. Mjafton një vëzhgim, një fytyrë e panjohur, një histori e vjetër që ma tregon halla, një palë duar, një grua e përdalë që kërcen e dehur, një melodi, një lajm që ta kap syri shkarazi, një kupë raki e lënë përgjysmë, një zogë që zhyt kokën në pellg, një mace që mjaullin, se kërkon të bëjë dashuri…

Nis ngjarja, se ti ke gjetur çelësin e saj dhe mendja rri atje, sepse pa e ditur ke nisur ta tjerrësh. Ke krijuar personazhet, linjat, njerëz që vdesin, të tjerë që jetojnë. Urrejtja ka skllevërit e saj. Dashuria bën robër. Pastaj nis e shkruan e shkruan. Unë zakonisht që pa gdhirë. Nuk mundem të punoj më vonë. Të nesërmen korrigjoj dhe shkruaj sërish, derisa dikur mbërrin fundi. Atëherë për fare pak kohë je i lumtur, pasi mendon se ke krijuar gjënë më të bukur që është shkruar ndonjëherë në këtë tokë. Më tej vjen redaktorja që të bën një dush të ftohtë dhe ti kthehesh me këmbë në tokë.

Kjo është një përvojë ciklike. Unë jam nga ata që betohem se sa herë del një libër për ca vjet nuk do shkruaj më, por nuk e kam në dorë. Është një farë bari që të krijon varësi. Dikur do ulem prapë mbi tastierë dhe çdo gjë nis nga fillimi. Nuk e di pse, por nuk e fsheh që më pëlqen shumë. Është rraskapitëse, por shumë e bukur. Lum ai që e provon!

HEJZA: Cili ka qenë momenti më i vështirë gjatë procesit të shkrimit të një romani? Si e përballoni atë kur përballeni me një bllokim krijues?

E. DEMI: Për mua është fundi i librit. Pasi ke muaj që punon, ndoshta po kap vitin, nuk është çudi edhe më tepër, je i lodhur, i dërrmuar. Ke ngut. Ky është një vendim i rrezikshëm, pasi mund ta mbyllësh punën sikur me ul qepenin e shitores. Kërkon të shpëtosh nga libri yt dhe mund të sajosh një marri.

Prandaj, duhet me i dhënë kohë vetes. Nëse më ngjan një gjë e këtillë, mundohem të ftohem, marr ca ditë për vete, krijoj një farë largësie nga libri dhe mbasi jam ftohur krejt rikthehem për mos t’u dalldisur në ngutje.

Bllokimi krijues është ankth. Por, nuk e përjetoj. Askush nuk më qëndron pas dere që të presë t’i dorëzoj librin, madje as vetja ime. Bllokimi ka të bëjë padyshim me dëshirën për të shkruar diçka, ani se e ke kokën bosh. Unë nuk bie peng i robërisë që e krijon vetë njeriu në mendjen e tij. Nuk kam çfarë shkruaj? Shumë mirë, po shoh një ndeshje futbolli. Ku ka gjë më të lartë për krijimtarinë njerëzore se sa një top që shkund rrjetën? Gol!

HEJZA: Shkrimet tuaja kryesisht përqendrohen te jeta dhe identiteti shqiptar. Çfarë përfaqëson për ju letërsia në raport me rrëfimin e historisë dhe realitetit shqiptar?

E. DEMI: Unë rrëfej atë që di. Mendoj se jemi pasardhës të etërve. Shumë çudira të shqiptarëve të sotëm, mund t’i shpjegojmë me të shkuarën. Tregoj historitë e vjetra për të kuptuar më mirë realitetin e sotëm.

Nëse mes nesh ka cuba, gjyshërit me gjasë kanë qenë të këtillë. Nëse e shesim shpirtin te Qoftëlargu me punët e këqija që kryejmë me aq zell sot, dikush para nesh, një më i lashtë, prej të cilit rrjedhim, e ka bërë paktin me Mefistofelin. Faustin e kemi gjysh.

Nuk mundem ta shpjegoj shqiptarin e sotëm, pa treguar më parë atë që na vjen prej shekujve me tirq e plis të bardhë mbi krye.

HEJZA: Enkel Demin, përkatësisht Tom Kukën, tashmë e njohin shumë lexues të huaj, pasi veprat e tij janë përkthyer në gjuhë të ndryshme. Por, sa e njohin këtë autor lexuesit shqiptar të viseve etnike? Sa autorët shqiptar të Shqipërisë, Kosovës dhe të viseve të tjera etnike njihen në mes vete?

E. DEMI: Unë vetë përpiqem të lexoj në shqip gjithçka më bie në dorë, por bëj çudë që në letërsi kemi gjithkush sinoret e veta.

Sa herë jam rrekur të organizoj takime në Prishtinë, kam dështuar me sukses. Më njohin si njeri që bëj lojëra zbavitëse në televizor, por jo si njeri që shkruaj libra. Prania ime në libraritë e Kosovës apo trojet shqiptare jashtë kufijve politikë të Shqipërisë është krejt e mjerë. Librarët as e dinë që i kanë, jo më t’i këshillojnë.

Mësoj se për ta kaluar këtë ngërç duhet të botoj me shtëpi botuese të Dardanisë. Po pse? A nuk shkruaj në shqip? A nuk botoj në shtëpi botuese shqiptare? Çfarë kuptimi ka me pas pengesa me shku libri në Prishtinë dhe të vijë prej andej? Unë e kam lexuar Migjenin, veprën e plotë prej botimit të Prishtinës. Ali Podrimjen, Agim Vincën, Mehmet Krajën, Azem Shkrelin apo Vlora Ademin dhe Arbër Selmanin. Nuk kam pritur t’i botojë më parë dikush në Tiranë që t’i lexoj.

Ky farë sektarizmi është antikombëtar. Ideja që ka ca shkrimtarë andej apo ca këndej më kall datën. Kjo është ndasi! Gjithkush prej nesh ka veç një armë në përdorim; gjuhën shqipe, prandaj nuk ka pse të ndjehet i huaj në shtëpinë e tij, se nuk ka botuar me “Dukagjinin”, “Pegin”, “Onufrin” apo “Buzukun”.

Unë kam zgjedhur deri tani të mos ribotoj gjë në Prishtinë. Do Zoti e thyej murin e mospërfilljes, i cili është i ngritur veç për këtë shkak. Keq më vjen sa po plas që shkrimtarët e Dardanisë, Malit të Zi në Tiranë i trajtojnë si të huaj.

Kjo më kujton romanin e Arbër Ahmetaj “I huaji, ai kosovari”.

HEJZA: A ndani mendimin se sot pesha dhe roli i shkrimtarit në shoqërinë shqiptare ka rënë dukshëm dhe nëse po, cilat janë arsyet për këtë rënie? Sot nuk e kemi një shkrimtar me ndikim si Ismail Kadare, Dritëro Agolli, Rexhep Qosja, Zija Çela, Teki Dërvishi, Beqir Musliu, Jusuf Buxhovi, Mehmet Kraja etj.

E. DEMI: Unë mendoj se kjo është një pyetje thelbësore, e cila nuk i takon vetëm letrave shqipe, por kohëve që jetojmë. Dikur ndikimi i shkrimtarëve nuk qe vetëm letrar, por filozofik, si fjala vjen Jean Paul Sartre, teologjik si në rastin e Dostojevskit, politik si Breht, erotik, në emancipimin e qenies njerëzore, në debatin e rëndësishëm qytetar e kështu me radhë. A të kujtohet polemika e Guy de Maupassant për ndërtimin e Kullës Eiffel?

Pra, shkrimtarët ishin jo vetëm letërsia, por edhe komunikimi. Mendimi i tyre kishte peshën e ndikimit. Ata përcaktonin lirinë e shprehjes, ndërsa tek ne kishin rol të dorës së parë në qytetërim, të frymëmarrjes, teksa liria ishte e kufizuar dhe na jepej prej tyre me doza farmacisti në kushtet e pushtimit të huaj në Kosovë dhe diktaturës komuniste në Shqipëri.

Kohët kanë ndryshuar. Modelet e komunikimit janë më të cekëta, por shumë më të shpejta, kurse mesazhet e tyre janë fare të thjeshta, madje të rëndomta, por aq shumë të kuptueshme, pak a shumë si ushqimi fast food. Jemi në kohën e fast food-it të mendimit. Ata që e kanë marrë përsipër këtë punën e komunikimit të sotëm, janë vjershëtorë, nxjerrin libra si shkrimtarë, janë këngëtarë, madje shumë syresh politikanë, të cilët ndjekin algoritmet sikur me i pasë ungjij. Ata thonë atë që njerëzit duan të dëgjojnë, prandaj shkrimtarët tani nuk është më e nevojshme të lexohen, pasi mendimtarët nuk kanë nevojë që ata vetë dhe ndjekësit e tyre të kenë shkollim, rritje të thellësisë së mendimit vetjak që të kuptohen. Gjithkush i merr vesh, përveç atyre që ende struken në ndonjë kënd e përtypin libra.

Lexohet më pak, flitet shumë më shumë.

HEJZA: A mendoni se ka një dallim të theksuar midis letërsisë që prodhohet në Shqipëri dhe asaj në Kosovë, Maqedoni e Veriut apo diasporë? Si mund të krijohet një platformë më e bashkuar për të promovuar letërsinë shqiptare, përtej strategjive idiotike për të hartuar antologji mëhallash si “platformë e krijimtarisë shqiptare”?

E. DEMI: Unë e shpreha dhe më lart… ka vetëm një letërsi; letërsia shqipe. Madje, këtu me gjasë mund të përfshihen shkrimtarët shqiptarët që shkruajnë në gjuhë të huaj. Nuk e ndaj dot letërsinë shqipe në ngastra, nuk ka kuptim.

Nuk jam politikan që të shpalos idetë e mia për politikat e kulturës kombëtare, por e kuptoj që ka nevojë për para, për ulje taksash të librit, shtypshkrimit, për financime që libri shqip të kalojë në teknologjinë e ditës dhe mos të shitet vetëm letër e kështu me radhë.

Me fqinjët shpesh shkojmë keq, madje nganjëherë themi se i kemi armiq, por e mira është t’i kopjojmë cazë prej tyre. Vini re se sa shumë merren dhe shpenzohen për kulturën, artin, letërsinë e tyre, ani se shpesh kanë qëllime nacionaliste.

Sikur të vidhej më pak e të hidhej ndonjë lek më shumë për këtë fushë, nuk do të qe keq.

Më vjen në mend një bisedë e Markezit, tek qahej për idenë marroke që veprat e mëdha bëhen në varfëri. Nuk ka pse shkrimtari apo artisti të futet në telashe të këtilla përherë.

HEJZA: Letërsia është një përbërës i rëndësishëm i kulturës sonë kombëtare. Si e shihni rolin e letërsisë në ruajtjen dhe promovimin e identitetit dhe vlerave kulturore shqiptare?

E. DEMI: Unë mendoj se letërsia shqiptare e ka ruajtur vendin tonë nga asimilimi. Identiteti ynë do të ishte vënë në dyshim, nëse nuk do të kishim autorët e mesjetës deri tek ata të Rilindjes Kombëtare, ani se ndonjëherë veprat e tyre janë naive.

Shqiptarët nuk kanë ditur kurrë të bëjnë politikë, kanë lëshuar terren, kanë humbur terren, kanë shkuar buzë greminës së humbjes, por nuk kanë vdekur, se kanë pasur fillimisht letërsinë gojore, legjendat, përrallat, këngët dhe më pas letërsinë e kultivuar.

Sipas meje, atdheun nuk e shpëtuan heronjtë, por ata që shkruajtën për ta. “Lahuta e Malcis” është dëshmi e kësaj lufte që u fitua me penë, jo me plumb.

HEJZA: A mendoni se kultura shqiptare është duke përjetuar një rilindje apo ndoshta një krizë identiteti në këtë epokë moderne? Cilat janë elementet që mendoni se duhen ruajtur dhe cilat mund të zhvillohen më tej?

E. DEMI: Mendoj se kultura shqiptare po përjeton të njëjtin zhvillim që po kalon shqiptaria. Jemi për bukën e gojës, ndaj kultura nuk ka pse të jetë në majë. Jemi të varfër, kemi kulturë të varfër. Nuk ka si të vazhdohet veç me idealizëm, pasi nuk jemi në kushtet, kur nuk kishim themeluar ende kombin, ndaj njerëzit e mendimit shkrinin pasuritë e tyre për të lartësuar kulturën e kësaj toke.

Sot kemi dy shtete shqiptare, një komb dhe duhet të sillemi me kulturën, ashtu si dëshirojmë të kemi të ardhmen. Grykësia për të fituar, vjedhur, por edhe për të zënë përdhunshëm vendin në histori, bën që vendimmarrësit e kësaj toke jo vetëm mos ta duan dhe dëshirojnë kulturën, por t’i shohin njerëzit e saj si parazitë, si shushunja që kërkojnë t’u thithin nektarin e pasurisë që kanë grabitur e grumbulluar.

Kultura është ndërgjegjja e një kombi. Nëse aktualisht ndërgjegjja e kombit po ecën kah mbrapshtia, kultura ka me qenë një oazë në shkretinën që krijuan brezat që ranë në dashni me djallin.

HEJZA: Me zhvillimin e teknologjisë dhe përhapjen e letërsisë digjitale, si e shihni të ardhmen e romanit në Shqipëri dhe më gjerë? A mendoni se do të ndryshojë mënyra se si shkruhen dhe lexohen romanet? Poezinë, fatkeqësisht, tashmë e kemi të futur në këtë vorbull?

E. DEMI: Nuk ndryshon mënyra si e rrëfejmë një ngjarje, ndërron mënyra si komunikon libri me lexuesin. Është e njëjta polemikë që bëhet herë pas here në historinë e njerëzimit. Kështu ndodhi kur u shpik shtypshkronja, më pas gazeta, më tej radio, televizioni e sot po flasim për inteligjencë artificiale.

Njeriu rrëfen, se nuk rri dot pa treguar. Qysh nga koha e Homerit deri më sot rrëfen, mënyra si e përcjell rrëfenjën ndryshon.

Në pamje të parë duket sikur poezia është e privilegjuar, pasi është lehtë ta hedhësh në rrjetet sociale. Poezia është më e shkurtër, më e rrokshme. Por, sipas meje teknologjia e ka telendisur poezinë me inflacionin që ka krijuar. Nuk e dallon dot vjershëtorin që rimon nga poeti, ndaj kanë vlera revista si “Hejza”, pasi kthjellon gjithë këtë ujë të turbullt. Pra, ani se jemi në kohë digjitale, vlera e juaj mbetet si revistat e dikurshme. Ka redaksi, ka disa filtra që të ndihmojnë ose të përjashtojnë nga “Hejza”.

Romani është ende larg kësaj begatie teknologjike, por nuk mund të shmanget më nga leximi digjital. Janë shtëpitë botuese që duhet të kërkojnë rrugët e reja, jo shkrimtarët. Ata kanë mbetur me të vjetrën qysh në kohët kur shkruhej me pendën e shpendit. Ata thjesht dinë të rrëfejnë.