Conceição Lima, poete nga të São Tomé dhe Príncipe

ASNJË ZOT NUK JETON KËTU

Lima i përket linjës së shquar të poetëve dhe intelektualëve afrikanë që luftuan kundër kolonializmit dhe për pavarësinë e vendeve të tyre

Conceição Lima u lind në vitin 1961, në São Tomé, ishulli më i madh që përfshin kombin e vogël afrikan perëndimor të São Tomé dhe Príncipe. Ajo studioi në Lisbonë dhe në Londër, ku gjithashtu punoi për shumë vite si gazetare dhe producente për BBC-në. Pas kthimit në vendin e saj, ajo ishte një nga themelueset e Unionit Kombëtar të Shkrimtarëve dhe Artistëve Santomean dhe vazhdoi të punonte si gazetare duke shkruar dhe botuar poezi. Sot, Lima është poetja më e rëndësishme santomeane e brezit të saj dhe një nga shkrimtarët më të rëndësishëm bashkëkohorë nga vendet afrikane ku portugalishtja është gjuhë zyrtare.

Deri më sot, Lima ka botuar katër përmbledhje me poezi dhe një me kronika – tregime të shkurtra, jofiktive. Librat e saj janë përkthyer në gjermanisht, italisht dhe spanjisht dhe ajo ka marrë pjesë në antologji të shumta në vendin e vet, në Portugali, Brazil dhe Mbretërinë e Bashkuar. Në SHBA, disa nga poezitë e Lima-s janë shfaqur me “Fjalët pa kufij” dhe “Afro-ishullimi” i saj, përkthyer nga Shook, ishte një nga dy fituesit e konkursit ‘Poems in Translation’ (poezitë në përkthim) 2021, bashkë-sponsorizuar nga WWB dhe Akademia e Poetëve Amerikanë. Megjithatë, Lima është ende kryesisht e panjohur në Shtetet e Bashkuara, por ky botim dygjuhësh i kuruar me kujdes, i përkthyer bukur, sigurisht që do të ndihmojë në sjelljen e veprës së saj për një lexues më të gjerë.

Vëllimi “Asnjë Zot nuk jeton këtu” përfshin poezi nga të gjithë librat e autores, të paraqitur në mënyrë kronologjike dhe të ndjekur nga një përzgjedhje e poezive të fundit. Kështu, lexuesi mund të vlerësojë evolucionin e zërit të saj poetik, si dhe disa tema dhe imazhe të dallueshme të përsëritura. Veçanërisht, një dashuri e thellë dhe e fortë për vendin e saj, informon poezinë e Limës dhe poezitë e saj mund të lexohen si një seri këngësh lavdërimi për gjeografinë, historinë dhe kulturën santomeane. Shumë nga poezitë janë përpjekje për të kuptuar identitetin e kombit dhe për rrjedhojë, për të kuptuar veten e vet poetike, pasi ato janë të ndërthurura pazgjidhshmërisht. Nga poema e hapjes “Mëmëdheu”, e tutje, São Tomé dhe Príncipe del si tema kryesore, duke u shfaqur jo si një nocion abstrakt, por si një personazh kryesor, një entitet i mishëruar, një dashnor ose edukator i humbur dhe gjithmonë i kërkuar:

Dua të jem zgjuar

nëse kthehem në gjirin e shtëpisë

për të prekur gjysmën e ditës

të mureve të saj për të rijetuar,

në lëkurën e gishtave të mi,

butësinë e ditëve nëntokësore,

çaste të shkuara.

. . .

Dhe nëse pyes veten,

është për të kuptuar ty

rrjedhën e dhimbjes ujëvarë zemërimi

që nga shiu zgjat

dhe obô* trishton në mesditë.

. . .

Një hap bazalti del nga deti

dhe në vallen e hardhive

unë rihyj në tempullin e trupit tënd të dashur…

Lima i përket linjës së shquar të poetëve dhe intelektualëve afrikanë që luftuan kundër kolonializmit dhe për pavarësinë e vendeve të tyre, si Agostinho Neto, Mário de Andrade (të dy nga Angola) dhe Amílcar Cabral (Guinea-Bissau), për të cilët Lima shkroi poemë epike “Të gjitha vdekjet e Cabral dhe një mal”. Dy poetë të shquar santomean ishin gjithashtu pjesë e atij grupi: Francisco José Tenreiro dhe Alda do Espírito Santo, të cilët Lima i vlerëson si një ndikim të drejtpërdrejtë në punën e saj. Ndërsa paraardhësit e saj shpesh shkruanin për betejat e vendeve të tyre për pavarësi, Lima ngjall në poezinë e saj zërat e tyre dhe të tjerë më të largët: ardhjen e kolonistëve, skllevërve dhe të robëruarve; jeta e kaq shumë burrave dhe grave që vdiqën në plantacione dhe e atyre që luftuan kundër skllavërisë dhe fuqive koloniale – të gjithë ata “Heronj”:

Në bazën e sheshit nën shtizën e flamurit,

eshtra të dukshme, të rënda, pulsuese.

Zogjtë e panikuar lëshojnë boritë e tyre

dhe statujat tërhiqen në heshtje drejt peizazheve të largëta.

Të vdekurit që vdiqën pa pyetje

kthehen ngadalë me sy hapur

duke kërkuar krahët e tyre të kryqëzuar.

Poezia e Limës rishikon (ripërshkruan) peizazhin santomean dhe të kaluarën e tij, por gjithashtu kremton pan-afrikanizmin, si në “Kënga e errët për rrënjët e mia”, në të cilën ajo flet për “kushëririn e saj kokëfortë” Alex [Haley] dhe për origjinën e tyre të largët. Së fundi, “izolimi” është një temë themelore në punën e saj, një lajtmotiv në letërsinë e Sao Tomé dhe Principe dhe të Kepit, jo vetëm për shkak të pozicionit të tyre gjeografik si kombe ishullore, por veçanërisht për shkak të historisë së tyre të shfrytëzimit dhe izolimit nga fuqitë koloniale, një gjendje e përshkruar në mënyrë elokuente në “Afro-ishullimi” e saj e vlerësuar me çmime.

Poezitë në këtë vëllim janë të mbushura me intensitet dhe mprehtësi, qofshin ato të shkurtra si “Arkipelag” (“Enigma është diçka tjetër – Asnjë Zot nuk jeton këtu / Vetëm njerëz dhe deti, trashëgimi e paluajtshme”) ose poema epike të gjata, si “Kënga e errët e rrënjëve të mia” dhe të tjerë të përmendur më lart. Në përgjithësi, ata e vendosin autoren përkrah gjigantëve të poezisë botërore, si Pablo Neruda dhe Maya Angelou dhe kanë gjetur te Shook një përkthyes ideal, i aftë të ndërthurë delikatesën, respektin dhe kreativitetin që kërkon poezia e Limës. (Marrë nga: www.worldliteraturetoday.org)

–   –   –

* “Obô” është një shprehje e përdorur në disa kultura afrikane, veçanërisht në jorubisht, që do të thotë “mirëseardhje” ose “përshëndetje”. Mund të përcjellë ngrohtësi dhe mikpritje.

(Solli në shqip: Fitim Nuhiu)