Lazër Stani, shkrimtar

KULTURA SHQIPTARE UNIKE DHE E PËRBASHKUAR NË GJUHËN SHQIPE

Me duket se shqiptarët, kudo që jetojnë, e kanë humbur edhe atë lidhje të sforcuar që qe krijuar me librin në kushtet e lirisë së munguar, kur leximi i librave ishte e vetmja mënyrë për të gjetur pak liri shpirtërore për veten

Shkëlzen HALIMI

Shkrimtari Lazër Stani (u lind më 17 janar 1959 në Pult, Shkodër) është njëri nga prozatorët tanë bashkëkohor më të shquar. Me përmbledhjet me tregime që i botoi deri më sot, ai e ngriti prozën tonë në nivelet më të larta poetike. Të këtillë e kanë vlerësuar studiuesit dhe kritikët tanë letrarë më të njohur. Në vitin 1985 u diplomua në Fakultetin e shkencave të natyrës në Tiranë, në degën biologji-kimi. Prej asaj kohe u mor me letërsi dhe gazetari, eseistikë dhe kritikë letrare. Tregimet e para i botoi në fund të viteve tetëdhjetë në gazetat “Drita”, organ i Lidhjes së shkrimtarëve dhe artistëve dhe në “Zëri i rinisë”, gazetë që në ato vite botonte dhe krijime të avangardës.

Deri me tani Lazër Stani ka botuar këto vepra: 1993, “Misteri i hijeve”, vëllim me tregime, Shtëpia Botuese të LSHA-së, 1995, “Shplakja e Santa Marisë”, vëllim me tregime, Shtëpia Botuese “Eurorilindja”, 1995, “Me dymbëdhjetë çelësa”, libër me përralla dhe legjenda të Veriut, Shtëpia botuese e LSHA-së, 1998, “Në Bregenc shkohet për të vdekur”, vëllim me tregime, Shtëpia botuese “Albinform”, 1999, “Feniksi i kuq”, vëllim me tregime, Shtëpia Botuese, “Buzuku”, Prishtinë, 2005. “Dënesje në dru”, Shtëpia botuese “Ideart”, Tiranë, 2014 “Kohë për nuse”, botim i E. B. Fishta, 2016 “Rrugë pa krye” – ese letrare. E. B. Fishta.

Lazër Stani është nderuar me çmime të ndryshme letrare, ndër më të rëndësishmet: Çmim kombëtar për librin e parë më të mirë më tregime botuar në vitin 1993. Ministria e kulturës, rinisë dhe sporteve, Çmimin e vitit për librin më të mirë të botuar nga Shtëpia botuese “Eurorilindja” 1995. Çmim kombëtar për librin më të mirë të botuar me tregime në vitin 1996, Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sporteve.

HEJZA: Në fillim qe Fjala, fjala si mundësi komunikimi! Pastaj liria e krijimit. Erdhi harmonia e përkryer si dhe krijesat që zotëronin aftësinë për ta kuptuar rëndësinë e baraspeshës së çdo gjëje të krijuar. Popujt, ideologjitë, sistemet që e refuzuan këtë formulë jetësore, përjetuan degradimin, dekadencën, zhdukjen! Le t’i japim këtij definicioni një kuptim estetik! Cili do të ishte ai?

LAZËR STANI: Fjala është në zanafillën e çdo krijimi. Në Ungjillin sipas Gjonit, në paragrafin e parë, “Mishërimi i fjalës”, shkruhet: “Në fillim ishte Fjala dhe Fjala ishte pranë Perëndisë, dhe Fjala ishte Perëndi”.

Perëndia e krijoi botën nëpërmjet fjalëve. Dhe Perëndia tha: “U bëftë dritë!” Dhe drita u bë. Pra, sipas konceptit biblik Fjala i ka paraprirë krijimit të Gjithësisë, të Tokës dhe Qiejve, të Dritës dhe Errësirës, të Natës dhe Ditës, të gjithçkaje që ekziston.

Edhe në konceptin shkencor të teorisë së evolucionit, fjala në vetvete është krijuese e njeriut. Pa fjalën njerëzit ende do të endeshin si kope të egra nëpër rrafshinat e kësaj toke, nëse do të kishin mundur të mbijetonin, çka e shoh me dyshim. Nëpërmjet fjalës njeriu krijoi vetveten, duke u bërë një gjallesë e ndryshme dhe superiore në krahasim me çdo gjallesë tjetër që ne njohim.

Unë për vete, nga ana tjetër, nuk bëj pjesë tek ata shkrimtarë që e mistifikojnë fjalën, që e shndërrojnë atë në qëllim në vetvete. Në procesin krijues fjalët vijnë natyrshëm, duke gjetur secila vendin e vet në strukturën e fjalisë, të tekstit, pa u ndalur në një kërkim të stërmundimshëm të fjalëve. Ka shkrimtarë që i përmbahen konceptit të Çehovit, sipas të cilit, “letërsia, para së gjithash, është gjuhë. Të tjerat vijnë vetvetiu”. Nuk mendoj kështu, sepse ka shkrimtarë që kanë një gjuhë të begatë, përdorin një leksik të pasur, por nuk arrijnë të thonë ndonjë gjë, përkundrazi, krijojnë një inflacion fjalësh, duke e dhunuar fjalën në vetvete.

Një piktor mund t’i përdorë të gjitha ngjyrat dhe nuancat e mundshme, por nuk është e thënë që nga kjo derdhje e pakursimtë e ngjyrave në kanavacë të krijojë një pikturë magjepsëse. Mundet që rezultati të jetë një kanavacë e ndotur me ngjyra, ashtu siç mund të jetë një tekst proze a poezie i ndotur me fjalë, por i zhveshur nga magjia e krijimit.

Them se krijimi është një akt intuitiv dhe gjuha që e përcjell është një instinkt. Përpjekja për ta dhunuar këtë proces të natyrshëm krijon monstra, siç ishte letërsia e Realizmit Socialist, edhe pse diktaturat komuniste, nuk janë të parat që janë përpjekur ta dhunojnë fjalën, lirinë krijuese. Të gjithë sundimtarët e egër, që nga kohët e lashta e deri më sot, janë përpjekur ta dhunojnë lirinë e fjalës, sepse njeriu që ka humbur lirinë e fjalës, është njëri i nënshtruar, skllav i sunduesit. Shqiptarët e kanë vuajtur në kurriz të tyre këtë dhunë barbare, edhe në mesjetë, kur shqipja ndalohej të shkruhej, por edhe në kohët moderne të imponuar nga pushtuesit e huaj (Kosovë, Maqedoni) dhe sundimtarët vendas (në Shqipëri). Edhe sot kjo liri, nuk është në ditët e saj të mira, por nga ana tjetër shkrimtari është një qenie vetmitare, ka një lloj autonomie nga proceset e jashtme, dhe nëse është i vetëmjaftueshëm, di të jetojë në lirinë e tij, pa lejuar askënd që ta cenojë në këtë hapësirë të shenjtë.

HEJZA: I nderuari Lazër, pse vendosët të largoheni nga atdheu dhe të shkoni në Amerikë. Duhet të keni pasur ndonjë arsye shumë të fortë që të largoheni nga Shqipëria?

LAZËR STANI: Nuk ka qenë një zgjedhje e lehtë, vendimi për t’u larguar nga Shqipëria para pesë viteve, edhe pse kam ëndërruar të arratisem që në moshën gjashtëmbëdhjetë vjeçare, atëherë për arsye krejt të tjera. Pas viteve nëntëdhjetë besoja se Shqipëria shumë shpejt do ta gjente udhën e vet si një shoqëri demokratike, perëndimore në koncept dhe në përmbajtje, por isha gabuar. Më doli i vërtetë paralajmërimi që më kishte bërë një mik i familjes në malësi, në vitet tetëdhjetë.

-Lazër, më thoshte Nika, atëherë në moshë të thyer, komunistët e kanë futur të keqen shtatë pash nën dhe. Edhe kur ta thyejnë qafën nesër, do të duhen pesëdhjetë vjet që t’i dalë e keqja kësaj toke.

Atëherë nuk e pata besuar, por tani them me vete, se jo pesëdhjetë, por as njëqind vjet nuk do të mjaftojnë për ta shkulur atë të keqe të ngulitur thellë. Shto këtu edhe të këqija të tjera që historia nuk na i ka kursyer dhe atë indiferencë të tmerrshme ndaj të keqes, që zë vend si bari i keq në tokën djerrë.

Një shkrimtar amerikan me prejardhje greke, Harris Mark Petrakis, thotë se njeriu “duhet të ketë një stol ku të ulet e të mendojë. Kjo e ka bërë Greqinë një vend të madh”. Ne sikur e kemi bezdi të menduarit. Dhe kjo e bën perspektivën të zymtë.

Unë nuk them se kisha ndonjë arsye të fortë për të ikur, por as ndonjë arsye të fortë për të qëndruar nuk kisha. Aventura drejt të panjohurës më joshte, megjithë vështirësitë dhe rreziqet që mbart. Etja për të provuar diçka ndryshe, me sa duket ishte vendimtare në marrjen e këtij vendimi.

Një mikja ime, Enedia Topi, me thoshte se ti emigrant ke qenë edhe në Tiranë, gjithnjë me je dukur si i huaj në atë shoqëri. Kjo ndoshta e bëri më të lehtë largimin, edhe pse isha në një moshë, kur njeriu e ka të vështirë të ndërmarrë aventura të tilla.

Megjithatë, pesë vitet e qëndrimit tim në SHBA, kanë qenë një eksperiencë e jashtëzakonshme, pavarësisht vështirësive që janë të natyrshme për çdo njeri që largohet nga vendi i vet, që fillon të jetojë në një gjuhë tjetër, në një shoqëri tjetër, të panjohur prej tij.

Më kujtohet se në vitet nëntëdhjetë në një bisedë në mbrëmje vonë, miku im Sali Berisha, atëherë president, më pati pyetur:

“Lazër, si mendon, a duhet që shkrimtarët të largohen nga vendi i tyre? Dhe papritur përgjigjen time shtoi: Unë mendoj se jo. Shkrimtari duhet të jetojë me gjuhën në të cilën shkruan”.

Mundet kjo është e drejtë, shkrimtari duhet të jetojë në gjuhën në të cilën shkruan. Por, ardhja në Amerikë, megjithatë, e pasuroi jetën time me eksperienca të jashtëzakonshme, solli njohjen me shumë njerëz të rinj, të kulturave  dhe kombeve të ndryshëm; grekë, italianë, polakë, rusë, francezë, spanjollë, hebrenj dhe natyrisht amerikanë, europianë të natyralizuar këtu prej shekujsh.

 Unë ende nuk jam ndalur të bëj bilanc, të gjykoj nëse kam bërë mirë apo keq që jam larguar, por përpiqem të jetoj me ngazëllimin që të ofron çdo ditë e jetës, pavarësisht vendit ku ndodhem.

GHEJZA: Në ndërkohë, derisa Ju jeni atje përtej Atlantikut, ndërruan jetë shumë miq Tuaj, shkrimtarë të shkëlqyer. Ndërroi jetë edhe nana Juaj. Si i përjetoni këto lajme të trishta dhe çfarë do të thotë për ju vdekja?

LAZËR STANI: Në jetën e tij njeriu humbjet i ka të mëdha, ndërsa fitoret të vogla, kur e kur qesharake, groteske, të papërfillshme. Humbja e parë tronditëse dhe e pakuptueshme ka qenë ikja e strëgjyshes time, kur unë isha pak më shumë se pesë vjeç. Atë ditë nuk mund t’i kuptoja njerëzit që nuk me dukeshin aq të shqetësuar nga ikja e stërgjyshes time në moshën nëntëdhjetë e nëntë vjeçare, ndërsa mua më dukej se është përmbysur bota, se kurrë jeta nuk do të ishte më e njëjta. Pastaj humbjet erdhën me radhë, gjyshërit, prindërit, shumë prej njerëzve të dashur. Unë jam larguar i vogël nga shtëpia, në moshën katërmbëdhjetë vjeçare, kam jetuar gjithmonë larg prindërve, gjithmonë duke e ndjerë mungesën e tyre, po kur e ke vetëdijen se ata janë, gjithmonë ndihesh i mbrojtur, si i strukur në xhepin e brendshëm të xhaketës së tyre. Një ditë ata ikin dhe t’i ndihesh i vetëm, i zbuluar, i pambrojtur, edhe pse tashmë je bërë me thinja.

Një ditë ime bijë, Lodia, më tregoi se kishte parë në ëndërr gjyshin, babain tim. Më kishte marrë aq shumë malli, tha, sa vetëm qaja në ëndërr. Qava në ëndërr, po vazhdova të qaj edhe pasi u zgjova.

Julio Cortazar ka një tregim të shkurtër, kur rrëfen se gjatë kohës që ishte shtruar në spital, vdiqën gjashtë njerëz të shquar, që ai i donte, i adhuronte. “E di se do ta dal nga spitali i shëruar, shkruan në fjalinë e fundit Cortazar, por gjithsesi do të dal gjashtë herë më pak i gjallë”.

Më ka mbetur në mendje ky rrëfim i shkurtër i Cortazar-it. Vdekja e njerëzve të dashur na bën më pak të gjallë. Dhe më të vetmuar gjithashtu.

Gjatë këtyre pesë viteve të qëndrimit tim në Amerikë kanë shkuar në përjetësi shumë prej miqve të mi, intelektualë, shkrimtarë dhe poetë, me të cilët kam ndarë kohë, mendime, emocione, me kanë lidhur ngjarje dhe histori të ndryshme. Dhimbja për këto ikje të mëdha ngurtësohet në shpirt dhe ti e mbart me vete gjatë gjithë jetës tende.

Sot e kësaj dite Tirana më duket më e varfër, më e  shkretë, më e mjerë pa mikun tim të hershëm të viteve të rinisë, poetin Bardhyl Londo. Ende ruaj në telefonin tim mesazhet që kemi shkëmbyer në vitet e fundit të jetës së tij, kur unë gjendesha në Amerikë. Dhe në asnjë mesazh të tij nuk mungonte pyetja: Hë, kur do vish? Dhe pastaj vërejtja shqetësuese: Nuk e di ç’dreqin kërkon andej?

Dhe unë që nuk dija t’i përgjigjesha vërtet se çfarë kërkoja në tokën e largët ku kisha ardhur. Se unë nuk kisha ardhur në SHBA as si kërkues floriri nëpër përrenjtë e Kalifornisë dhe as si zaptues tokash të pazëna në hapësirat e Perëndimit të Egër. Por, ndoshta ka një lloj eksplorimi tjetër që e mban njeriun ne lëvizje sa ta ketë frymën, një shtysë të brendshme për të mos u ndalur deri në ditën e fundit që na është shkruar të jetojmë.

E kam thënë në një nga esetë e mia që dyert që nuk mund t’i hapim i mbyllim me kyç. E tillë është edhe vdekja, një portë e kyçur që as mund ta hapim, as mund të shohim përtej saj. Dhe ne jetojmë më këtë kompromis, pa u bërë peng i tij. Ndoshta pikërisht për këtë arsye vdekjen nuk e mendoj.

HEJZA: Gjithnjë e më shumë mbretëron konstatimi se kritika letrare ka ngecur dukshëm, ndaj dhe kemi një vërshim të vlerave të dyshimta. Çfarë duhet bërë që të ringjallet kjo kritikë?

LAZËR STANI: Kritika është një institucion i rëndësishëm, që dëshmon pjekurinë e një kulture. Unë lexoj me dhjetëra shkrime që botohen për librat në shtypin letrar dhe në portale, pothuajse çdo javë. Pra, nuk mund të thuash se nuk ka kritikë, por problemi është se sa serioze është kjo kritikë. Kritika në Kosovë ka qenë më profesionale, më e avancuar se sa kritika letrare në Tiranë, e cila kishte një mision të diktuar absurd, atë të patronazhimit ideologjik të letërsisë dhe arteve. Por, edhe pas pluralizmit politik dhe fitimit të disa lirive, prapë kritika letrare nuk ka mundur ta gjejë vetveten, të paktën në ato standarde që priteshin prej saj. Sot ka një larmi të mendimit kritik, nga ajo që i përket shkollës së vjetër, e deri të përpjekjet me një kritikë moderne, por them ende pa mundur të spikasë me zërin e saj të dallueshëm dhe të ndikojë në proceset kulturore.

Mua nuk më ka shqetësuar asnjëherë fakti që botohen libra pafund, me ose pa vlerë. Kjo gjë ndodh në shumë kultura të botës, përderisa botimet me vetëfinancim ekzistojnë gjithandej, jo vetëm në Lindje, por edhe në Perëndim. Kështu që ne nuk jemi një përjashtim shqetësues. Ama mungesa e seriozitetit në kritikë është diçka e dëmshme, së pari për vetë autoritetin e kritikës, pastaj edhe të lexuesve. Nëse kritiku nuk kujdeset vetë për autoritetin dhe seriozitetin e vet, nuk ka se si t’i besojë lexuesi dhe aq me pak shkrimtari. Në këto vite kam parë kritikë që vërtetë i kam vlerësuar për punën e tyre të shkruajnë tekste joseriozë për libra të palexueshëm. Kjo e dëmton autoritetin e kritikut, e shndërron atë në një faktor kulturor jo serioz, e bën të papërfillshëm.

Ajo që më shqetëson më shumë është qëndrimi pothuajse nihilist i një kaste njerëzish ndaj letërsisë shqipe. Ne sigurisht jemi një vend i vogël, që e krijon letërsinë e vet në një gjuhë të bukur, por që flitet nga më pak se shtatë- tetë milion njerëz, pra shumë më pak se popullsia e Nju Jorkut, apo Stambollit. E megjithatë në me pak se një shekull, në këtë gjuhë është krijuar një letërsi dinjitoze, me autorë seriozë, të mirëpritur edhe nga lexuesi e kritika e vendeve të tjera. Me duket se këtu fshihet edhe një prapavijë politike, sidomos në qëndrimin ndaj letërsisë së krijuar pas shembjes së diktaturës në vitet nëntëdhjetë. Një lloj agresiviteti i fshehtë ndaj autorëve post-diktaturë, që nuk janë llokoçitur dhe ndotur në kënetën e realizmit socialist.

Para disa vitesh kam lexuar në ExLibris  tregimin “Gungaçi” të Shqiponja Axhamit. Mbeta i mahnitur aq sa nuk po i besoja vetes. Një tregim mjeshtëror, i jashtëzakonshëm, si i shkruar nga ndonjë prej mjeshtërve të mëdhenj të prozës së shkurtër. Që të bindja veten u ktheva dhe e rilexova. Asnjë mëdyshje. Ishte një nga tregimet më të bukur që kisha lexuar viteve të fundit, jo vetëm nga letërsia shqipe, por edhe nga autorë të letërsive të tjera. Dhe unë lexoj jo pak dhe them se kam informacion për letërsinë që shkruhet sot jo vetëm në anglisht, por edhe në gjuhët e tjera. Fenomene të tilla duhet të përcjellë kritika, t’i zbulojë dhe evidentojë para lexuesit, jo të llokoçitet në ujëra të ndenjura, apo të shqiptojë gjëra të ditura.

HEJZA: Fatkeqësisht, ekziston një pajtueshmëri se në qarqet letrare po “lulëzojnë” disa klane të çuditshme, që duan ta kenë në një mënyre monopolin mbi letërsinë. Jo vetëm në Shqipëri, por edhe në Kosovë e më gjerë ka talente, por që nuk mund të vijnë në shprehje, thjeshtë për shkak të faktit se nuk shohin shteg të hapur për të arritur deri te botimi apo prezantimi në opinion. Çfarë pasojë mund të ketë kjo dukuri?

LAZËR STANI: Askush në këtë botë nuk mund të ketë monopol mbi letërsisë. Monopoli i vetëm që mund të arrijnë është ndikimi në dhënien e çmimeve për letërsinë që shpërndahen çdo vit, përfitimet e fondeve të vogla, qe jepen nga ministritë respektive të kulturës, ose ndonjë zhurmë, për botimet e njëri-tjetrit. Asgjë më shumë. Të prirë për të krijuar klane, së pari, janë krijuesit e pasigurt te vetja, që e kërkojnë sigurinë e munguar jashtë vetes, në rrethin shoqëror, në klubin ku bëhen pjesë. Së dyti është një sindrom provincializmi, që ka qenë gjithmonë i pranishëm ne realitetin kulturor shqiptar. Në media dhe shkrime të ndryshme, shpesh lexon përcaktime të tilla si shkrimtari vlonjat, shkrimtari shkodran, shkrimtari korçar, shkrimtari gjakovar apo strugan, që shprehin pikërisht këtë mentalitet lokalist dhe provincial. Mendo të përdornin grekët përcaktimin shkrimtari kretan, Nikos Kazantzakis, apo amerikanët shkrimtari njuxhersas, Philip Roth apo poeti njujorkez, Walt Whitman. Një gjë e tillë as që mund të mendohet. Nuk ka letërsi e Shqipërisë, letërsi kosovare, letërsi e arbëreshëve apo letërsi e diasporës. Ka vetëm letërsi shqipe që është e gjithë letërsia e shkruar në këtë gjuhë, dhe natyrisht autorë shqiptarë që janë të gjithë ata autorë që gjuhën të shkrimit letrar kanë gjuhën shqipe. Ne kemi një mani të dëmshme për t’i bërë gjerat e mëdha të vogla.

Më kujtohet se në vitet nëntëdhjetë, shoqërova gjatë vizitës së tij në Shqipëri një shkrimtar rus, Sergei Jesin, që në atë kohë ishte rektor i Institutit Gorki. Vizituam se bashku Muzeun e Gjergj Kastriotit në Krujë, Amfiteatrin e Durrësit dhe qendra të tjera të trashëgimisë historike, kulturore e shpirtërore. Ndërsa qëndronim në Amfiteatrin e Durrësit, në atë kohë i lënë krejt pas dore, ai më tha: “Nuk ju kuptoj juve shqiptarëve që gjërat e mëdha keni maninë t’i bëni gjëra të vogla, kur gjithë bota bën të kundërtën: gjërat e vogla përpiqet t’i bëjë të mëdha.”

Ne me duket se historikisht kemi vuajtur nga prirja e fragmentarizimit, parcelizimit, copëtimit, klanizimit, kur duhej të ndodhte e kundërta.

Sigurisht që klanet krijojnë një klimë mbytëse, sidomos për autorët e rinj, ende të paafirmuar, por herët a vonë, një krijim i mirë letrar do ta shohë dritën e botimit dhe do të gjejë lexuesin e vet. Një shkrimtar serioz as që mund ta mendojë se dikush tjetër e ka në dorë fatin e tij.

Natyrisht, të hysh në letërsi nuk është e lehtë në asnjë vend të botës. Po tregoj vetëm një rast të shkrimtarit greko-amerikan Harry Mark Petrakis, i cilësuar nga New York Times, si një nga shkrimtarët më të mirë të kohës tonë. Për dhjetë vite, ai nuk kishte mundur të botonte asnjë tregim në shtypin letrar amerikan. Gjatë këtyre viteve të gjitha gjërat i shkonin keq dhe shpesh ai me të shoqen mbaheshin gjallë me ushqimet që u sillte vjehrra. Siç tregon vete në një nga intervistat e tij të fundit, herë pas here kishte frikë se mos vjehrra e helmonte që të shpëtonte të bijën nga një burrë dështak si ai. Jo pa humor tregon se si festonte me një shishe verë, sa herë që redaktorët i kthenin ndonjë përgjigje inkurajuese.

Në Shqipëri, sidomos në këto vite, ka një realitet tjetër, ku gjithçka botohet me një lehtësi të papërballueshme dhe kjo në radhë të parë dëmton autoret e rinj, sepse i shmang nga kërkimi i shkrimtarit tek vetja.

Më kujtohet se në një nga intervistat e saj shkrimtarja italiane, Susanna Tamaro, i këshillonte shkrimtarët e rinj: “Kurrë mos boto një libër me paratë e tua”. Por, kjo këshillë nuk zbatohet pothuajse askund. Jo vetëm në Shqipëri, Kosovë apo viset e tjera ku jetojnë shqiptarët, por as në Amerikë, se edhe këtu ka me mijëra botime me vetëfinancim.

HEJZA: Sot, si asnjëherë më parë kemi kaq shumë botime, sa që do të na duhej edhe një jetë tjetër për t’i lexuar. Sot mund të botojë kush të dojë me kusht që të ketë lek dhe në këtë drejtim nuk ekziston asnjë pengesë. Sot, fatkeqësisht, gjithandej hapësirave shqiptare, dominojnë “botuesit” abuzues, të cilët botojnë gjithçka që paguhet. Nga ana tjetër, sot si asnjëherë më parë lexohet shumë pak. Si të shpjegohet kjo dëshirë e madhe për të botuar kur prezenca e krizës së leximit është fare e dukshme?

LAZËR STANI: Këtu në Nju Jork jetoj në një lagje hebreje prej dy vjetësh. Pas pallatit, është një backyard me stola dhe pemë, një lloj miniparku i izoluar, që rrallëkund gjendet edhe këtu. Nuk kam parë kurrë të dalë një banor i pallatit e të çlodhet në backyard pa një libër në dorë, qofshin këta edhe të moshuar mbi të tetëdhjetat. Nëna me fëmijë, të rinj, burra të pjekur, të moshuar, të gjithë me libra. Kjo ma ka përforcuar bindjen se populli hebre është popull i librit dhe se kanë arritur aty ku janë sot, pikërisht falë kësaj lidhjeje pothuajse gjenetike me librin.

Në të kundërt, me duket se shqiptarët, kudo që jetojnë, e kanë humbur edhe atë lidhje të sforcuar që qe krijuar me librin në kushtet e lirisë së munguar, kur leximi i librave ishte e vetmja mënyrë për të gjetur pak liri shpirtërore për veten. Ky është një problem i thellë kulturor, shqetësues sigurisht. Ka të bëjë së pari me familjen, me shkollën, por edhe me institucionet e librit dhe të kulturës gjithashtu. Shumica e familjeve shqiptare janë katandisur në kushtet e mbijetesës dhe një kryefamiljar që mezi mbijeton e ka mendjen si t’i ushqejë fëmijët më bukë, si t’i veshë e mbathë e nuk ka as kohë as mundësi të vrasë mendjen që t’u sjellë libra fëmijëve në shtëpi. Edhe në familjet e pasura nuk ndodh që fëmijës t’i bëhet dhuratë për ditëlindje, bie fjala, një libër apo një set librash, por mundësisht një iphone, prodhim i fundit, apo një set veshjesh të shtrenjta. Kjo ka të bëjë me kulturën e konsumit në të cilën jemi përfshirë egërsisht.

Në shkolla, ndërkaq, letërsia mësohet shumë keq, që jo vetëm nuk e nxit, por e fashit dëshirën për lexim. Për të mos folur pastaj për politikat kulturore dhe institucionet që ato prodhojnë, të cilat janë krejtësisht të paafta për të sjellë ndonjë ndryshim të prekshëm të realitetit në të cilin jetojmë.

Në këtë shekull të teknologjisë së avancuar, kudo në botë ka një rënie të numrit të lexuesve, por jo në përmasa aq shqetësuese. Shoqëria njerëzore kalon nëpër faza të ndryshme zhvillimi, me ulje-ngritje, por mendoj se libri gjithnjë do të mbetet bashkudhëtar i njeriut, si një prani në misterin e ekzistencës së tij.

Po, ndërsa, refuzimi i librit është shqetësues, botimet e panumërta nuk përbejnë ndonjë problem kushedi. Në sitën e kohës mbijetojnë vetëm vlerat.

HEJZA: Për vuajtjet si pasojë e regjimeve totalitariste më lehtë e kemi t’i citojmë poetët rusë, polakë, çekë, bullgarë, se sa poetët shqiptar. E kemi si rrjedhojë e demagogjisë apo, thjesht, nuk njihemi në mes vete, nuk lexohemi! Ç’vuajtje ka mundur të pësojë më shumë një poet rus se sa një Visar Zhiti, apo një Teki Drvishi, ç’mendim estetik më të madh do të mund të kishte lënë Haveli se sa Ibrahim Rugova, Rexhep Qosja, Sabri Hamiti, ç’poezi më të mirë do të kishte një disident polak se sa Jusuf Gërvalla etj. Ç’nivel intelektual e kulturor do të ishte njohja e kulturave të huaja ndërsa njohuritë mbi kulturën kombëtare i ke copë-copë?

LAZËR STANI: Pas shembjes së regjimeve totalitariste ne gabimisht menduam se do të çudisnim botën, duke dëshmuar tmerret e regjimeve kriminale nën të cilat kishim jetuar. Por, ishim edhe të gabuar, edhe të vonuar. Shkrimtarë si George Orwell, Boris Pasternak, Aleksandr Solzhenitsyn, Joseph Brodsky, Vaclav Havel, Milan Kundera e shumë të tjerë i kishin dëshmuar në veprat e tyre letrare shumë kohë më parë krimet monstruoze te regjimeve komuniste në Europë dhe në Botë. Me librat tanë për diktaturën ne mund të çudisnim veten, por askënd tjetër. Është e vërtetë se Shqipëria ka vuajtur në diktaturë mizore, aq mizore sa nuk lejoi ekzistencën e asnjë lloj arti disident. Autorët që shfaqnin mosbindje estetike, burgoseshin, ekzekutoheshin, veprat e tyre asgjësoheshin. Ne letërsinë disidente e kemi të publikuar në liri. Po të ishin botuar poezitë e Visar Zhitit, të Vilson Blloshmit, romanet e Pjetër Arbnorit, apo kujtimet e At Zef Pllumit në vitet tetëdhjetë, do të kishin një impakt krejt tjetër te lexuesi. Por, i tillë ishte realiteti shtypës shqiptar, disedenca nuk mund të ekzistonte. Nga ana tjetër është një prirje e lindur për të huajën, ashtu siç na pëlqejnë vajzat e fshatit përtej malit më shumë se vajzat e fshatit tonë.

Për ne si shqiptarë, natyrisht, parësore është kultura kombëtare dhe krijuesit e kësaj kulture, thelbësore është gjuha që përcakton identitetin tonë. Ndërkaq, lexuesit nuk mund t’i imponohesh me faktin se je autor shqiptar, por me standardin e krijimtarisë tende, me vlerat estetike që përcjell te lexuesi. Dhe në një botë të hapur, në një botë të globalizuar, konkurrenca nuk është me oborrin tënd, fshatin apo qytetin ku je lindur, është e përbotshme. Me këtë sfidë duhet të përballët secili krijues. Pikërisht për këtë kohët moderne e kanë bërë edhe më të vështirë suksesin e shkrimtarit.

HEJZA: Fatkeqësisht, kasta artistike shqiptare nuk njihet në mes vete, nuk respektohet, ndërsa nuk duket në horizont asnjë shenjë, asnjë përpjekje për një platformë të përbashkët kulturore që do të ishte si nismë historike për bashkim kombëtar në rrafshin kulturor.

LAZËR STANI: Nuk mendoj se elitat kulturore shqiptare nuk e njohin njeri-tjetrin. Nëse flas për eksperiencën time personale, jo vetëm veprat, por edhe personalisht i kam njohur shumicën e krijuesve shqiptare te Kosovës e Maqedonisë së Veriut, nga Ramiz Kelmendi, Teki Dervishi, Azem Shkreli, Ali Podrimja, Jusuf Buxhovi, Adem Gashi e deri tek shkrimtaret dhe poetet e gjeneratës time  si Halil Matoshi, Bardh Frangu e Ndue Ukaj, e po ashtu edhe shkrimtaret shqiptarë që jetojnë në Maqedoninë e Veriut, siç jemi njohur edhe bashkë që në fillim të viteve nëntëdhjetë. Dhe të them të vërtetën e kam ndjerë vetën të respektuar dhe të vlerësuar, si midis miqsh dhe kolegesh të nderuar.

Unë mendoj se kultura shqiptare është unike dhe e përbashkuar në gjuhën shqipe. Asgjë dhe askush nuk mund ta ndajë dhe parcelizojë. Respekti apo mosrespekti nuk ka të bëjë me mosnjohjen, por me cmirat, zilitë, atë frymë përçarëse dhe provincialiste që vjen nga thellësia e shekujve, aq sa ngjan sikur të gjithë jemi ushqyer që në djep me biberonin e armiqësive të brendshme dhe mosdashjen e tjetrit. Është një e vërtetë e dhimbshme, por të vërtetat duhen thënë ashtu siç janë. Duke gënjyer veten nuk shkohet askund. Sa kohë që nuk e kuptojmë se duke dashur dhe respektuar tjetrin, ne kemi dashur e respektuar veten tonë, do ta kemi të vështirë të bëjmë përpara. Megjithatë diçka lëviz, diçka ndryshon çdo ditë, pavarësisht se jo gjithnjë në rrugën e duhur. Tek ne ka shumë lëvizje mbrapsht, që shpien në rrugë pakrye, por që ndoshta nuk është vendi t’i përmend në këtë intervistë.

HEJZA: Antologjitë e shpeshta të poezisë shqiptare më shumë shprehin mentalitetin tonë krahinor se sa përgatitjen profesionale për vepra të tilla reprezentative! Botohet “Antologjia e poezisë shqiptare”, ndërsa aty nuk përfshihet asnjë poet nga viset e tjera etnike! Për të qenë trishtimi edhe më i madh, mblidhen poetë, demagogë e mediokër dhe e promovojnë si kryevepër shqiptare! Këto ndasi të qëllimta do të duhej të dënoheshin si tradhti kombëtare! Akoma nuk kemi një shfaqje teatrale të përbashkët, akoma nuk kemi një film të përbashkët, një koreografi, një koncert me instrumentistë e interpretues të përbashkët, nuk kemi akoma një ekspozitë të piktorëve shqiptarë nga të gjitha trevat etnike…

LAZËR STANI: Nuk jam ndonjë adhurues i antologjive dhe rrallë marr mundimin t’i shfletoj. Vetëm kohët e fundit kam lexuar një antologji me tregimet e para të publikuara nga autorët më të famshëm që kanë shkruar në gjuhën angleze te titulluar “first fiction”(tregimi i parë). Ajo që më bëri përshtypje në këtë antologji, ishte fakti se me çfarë tregimesh të bukur i ishin prezantuar lexuesit së pari shkrimtarë të tillë si William Faulkner, F. Scott Fitzgerald, Graham Greene, Henry Miller, Joyce Carol Oates, Philip Roth, John Updike, Isaac Bashevis Singer e shumë të tjerë. Një antologji të tillë me autorët shqiptarë do ta shfletoja me kënaqësi.

Por, informacionin letrar nuk e kam marrë pothuajse kurrë nga antologjitë. Kryesisht e kam marrë nga faqet kulturore të gazetave si Corriere della Sera, The Guardian dhe sidomos nga gazetat dhe revistat letrare, dikur nga Inostrannaya  Literatura, Literaturnaya Gazeta dhe më vonë nga New Yorker, New York Times etj.

Nëse një autor merr përsipër të bëjë një antologji, është përgjegjësi e tij se çfarë prezanton para lexuesit. Kur dikush merr përsipër të bëjë një antologji të poezisë shqipe dhe përjashton mbi kritere gjeografike poetet dhe autoret që shkruajnë shqip, ai nuk ka arritur të bëjë një antologji të poezisë shqipe, por vetëm ka firmosur një dështim personal. Megjithatë, mund të them se një antologji e tillë nuk mund të ketë asnjë ndikim në kulturën kombëtare. Shkrimtarët dhe poetët ekzistojnë pavarësisht nëse janë përfshirë ose jo në një antologji të hartuar mbi kriter statist, apo gjeografik. Turp është kur projekte të tilla financohen nga shteti, nga paratë e taksapaguesve.

Ndarjet që nganjëherë nxisin qendrat tona kulturore, me gjithë politikat që prodhojnë, megjithatë nuk them se kanë ndonjë ndikim të ndjeshëm te qytetarët. Këngëtarët shqiptarë nga Maqedonia e Veriut apo nga Kosova dëgjohen me po aq endje në Shqipëri sa edhe këngëtaret vendas dhe anasjelltas. Pra, një popull që ka një kulturë e një gjuhë, mund ta copëtojnë pushtimet, kufijtë e dhunshëm, po jo sharlatanët që duan të fitojnë shkëlqim në principata të vogla. Unë mendoj se shqiptarët kurrë nuk kanë qenë kaq afër njëri-tjetrit sa ç’kanë arritur të jenë në këto tridhjetë vitet e fundit. Dhe kjo jo për meritë të liderëve, politikës, apo intelektualëve largpamës, por thjeshtë se jemi një popull, flasim të njëjtën gjuhë, kemi kulturë dhe trashëgimi shpirtërore të përbashkët. Tani pyetja që shtrohet është: a ka vend për integrime të mëtejshme: sigurisht që ka, sepse sa më të bashkuar që të jemi aq më të fortë dhe më të suksesshëm do të jemi, si bashkësi, si njerëz, si komb.

HEJZA: I nderuar, Ju padyshim se konsideroheni si një nga prozatorët e shkëlqyer bashkëkohor dhe çdo botim i Juaj është pritur me kërshëri të veçantë. Por, ka kaluar një kohë e gjatë që kur nuk keni botuar asgjë. Çfarë po ndodh në laboratorin krijues të Lazër Stanit?

LAZËR STANI: Së pari të falënderoj për vlerësimin. Kësaj pyetjeje është vërtet vështirë për t’iu përgjigjur. Në fshatin tim gratë e moshuara, e kishin zakon të mblidheshin bashkë mëngjeseve, pinin kafe dhe i tregonin njëra-tjetrës ëndrrat e natës së shkuar. Tregonin vetëm ëndrrat e liga, ëndrrat me tmerre, por kurrë ëndrrat e bukura. Njëra prej tyre, nana Drana, me pati thënë njëherë se ëndrrat e bukura nuk tregohen. Po i tregove, prishen. Edhe unë nuk mund të tregoj se çfarë po shkruaj apo çfarë ëndërroj të shkruaj. Rrëfimi paraprak e zhbën magjinë e krijimit. Historitë që i tregoj me gojë, në përgjithësi, nuk arrij t’i shkruaj. Dhe as historitë e huaja nuk mund t’i shkruaj. Nuk ndodh që unë të dëgjoj diku një histori dhe më vonë, sapo të kthehem në shtëpi, të ulem e ta shkruaj. Gjithsesi, në çdo çast të jetës time jetoj brenda një historie. Historitë janë të ndryshme nga dita në ditë, por secila ditë ka historinë e saj, pavarësisht, nëse ulem në kompjuter ta shkruajë apo jo.

Dikush më pati thënë njëherë se ty të ndjekin historitë. Nuk është se më ndjekin, thjesht ndodhin, por unë i përjetoj disi ndryshe, u jap shëmbëllimin e vet të përvetshëm. Është fakt i pamohueshëm se njeriu përjetimet më të forta i ka nga fëmijëria dhe adoleshenca e hershme. Ruajtja e kësaj aftësie përjetuese në të gjitha moshat e tij e dallon shkrimtarin nga joshkrimtari.

Historitë arkivohen brenda teje dhe, nëse ato nuk arrijnë të zhbëhen me kalimin e kohës, vjen çasti që ato shkruhen. Kështu ndodh përherë me mua. Them se prapë kam histori për të rrëfyer.