Edmond BUDINA, aktor dhe regjisor

NJË POPULL ME NIVEL TË LARTË KULTUROR, VËSHTIRË MANIPULOHET

Te ne qytetaria, sipas meje, është ende në fazë foshnjore, për të mos thënë primitive. Ne bëjmë be e rrufe për politikanë, sepse jemi mësuar të mbijetojmë vetëm mbi bazën e mbështetjes politike, ose të fuqishmit të radhës, atij që ka paranë dhe harrojmë vlerat, moralin, qytetarinë

Shkëlzen HALIMI

Edmond Budina nis aktivitetin artistik, që në moshë fare të re, në shtëpinë e pionierit të qytetit të Korçës. Protagonist i grupit të teatrit të gjimnazit “Raqi Qirinxhi”. Duke qenë gjimnazist, aktivizohet me estradën profesioniste të qytetit në periudhën 1970-1971. Fitues i konkursit të Fjalës artistike të qytetit të Korçës 1970.

Në vitin 1971 mbaron gjimnazin me mesataren 9.6 dhe fiton konkursin në Institutin e Arteve (Sot Universiteti i Arteve).  Interpreton: Antonio Serra tek “Morsa” Luigi Pirandello, (Regjia Mihal Luarasi, Vangjush Furxhi). Halitin, “Hijete e natës”, Vedat Kokona (Regjia Vangjush Furxhi).

Selimin te “Familja e peshkatarit”, SulejmanPitarka (Regjia Misto Zoto). Pas diplomimit fillon punë si aktor në Teatrin Kombëtar. Interpreton në rreth dyzet shfaqje.

Disa nga rolet në shfaqjet: “Karnavalet e Korçës” Spiro Çomora, personazhi i profesor Janit. “Tymra që pastrohen” Zisa Cikuli, personazhi i Gentit. “Zonja nga qyteti” Ruzhdi Pulaha, personazhi i Bujarit. “Përmbytja e madhe”, Kol Jakova, personazhi i Palit. “Komunistët” Ruzhdi Pulaha, personazhi i Jovanit. “Udha e flamurit” Misto Marko, personazhi i Ismail Qemalit. “Orët e Kremlinit” Nikolla i Pogodin, personazhi i Ribakovit. “Besa e madhe”, Misto Marko, personazhi Toni i Prenkës. “Vërshime pranverore”, Bashkim Hoxha, personazhi i Agronit. “Furrnalta”, Ruzhdi Pulaha, personazhi i drejtor Fatmirit. “Luiza Miler”, Frederik Shiler, personazhi i Ferdinantit von Walter. “Nga errësira në dritë”, Dhimitër Xhuvani, personazhi i Jovanit. “Shoqja nga fshati”, Ruzhdi Pulaha, personazhi i Salës. “Epoka para gjyqit”, Ekrem Kryeziu, personazhi i Konsullit Rus. “Monserat”, Rabëles, personazhi i Aktorit. “Vdekja e komisionerit”, Artur Miler, personazhi i Bifit. “Nën dritat e skenës”, Ruzhdi Pulaha, personazhi i Destanit. “Unë dhe Mefistofeli”, Bashkim Hoxha, personazhi i Profesorit. “Jun Gabriel Borkman”, Henrik Ibsen, personazhi i Borkmanit. “Shënomëni dhe mua”, “Shtëpia me dy porta”, “Njerëz të afërt”, “Nënshkrimi i stuhisë”, “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, “Shkallët”, “Duke gdhirë viti’45”, “Lumi i vdekur”, “Prefekti” etj.

Budina është edhe autor i përshtatjeve të disa veprave për teatër, si: “Kush e solli Doruntinën” (Teatri Kombëtar. Regjia Fatos Haxhiraj). “Natë me hënë” (Teatri Kombëtar. Regjia Edmond Budina). “Dimri i madh” (Trupa e Kombinatit të Autotraktorëve. Regjia Vangjel Toçe). “Krushqit janë të ngrirë” (Instituti i Arteve. Regjia- Agim Qiriaqi). “Nënshkrimi i stuhisë” (Teatri Kombëtar. Regjia Edmond Budina) “Tabir Sarai (Teatri Fantaghirò. Padova. Regjia Edmond Budina) “Kamarja e turpit”.

Pastaj ka qenë regjisor i shfaqjeve: “Nënshkrimi i stuhisë” (shfaqje me poezi. Teatri Kombëtar. 1981). “Natë me hënë” (Teatri Kombëtar. 1990): “Zgjimi” Kostantino Marko (Teatri Kombëtar. 1992). “Tabir Sarai” (Teatri Fantaghirò. Padova. 1994) “Një natë me E.” (Shfaqje private. 2019) “Profeti i kokoshkave” (Shfaqje në Presidencën e Republikës. 2020).

Edmon Budina ka qenë aktor në filmat artistikë shqiptarë: “Fije që priten”, Muharrem Fejzo, 1976, “Vajzat me kordele të kuqe”, Gëzim Erebara, 1977, “Dollia e dasmë sime”, Mark Topallaj, 1978,“Ballëpërballë”, KujtimÇashku, Pirro Milkani, 1979, “Nusja”, Gëzim Erebara, 1980, “Vendimi”, Kristaq Dhamo, 1984, “Flutura në kabinën time”, Vladimir Prifti, 1988 “Muri i gjallë”, Muharrem Fejzo, 1989, “Shpresa”, Eduard Makri, 1990, “Lule borë”, Robert Budina, 2005 (Fitues i Çmimit të Madh si aktori më i mirë, në Tangier film festival), “Contromano”, Andamjon Murataj, 2015. Ka realizuar edhe disa role në kinemanë dhe teatrin italian. Është autor i shumë skenarëve filmi, pastaj autor i disa veprave të botuar, përfshi edhe dy romane etj. Jo vetëm kaq, biografia e Edmond Budinës është tepër e pasur, sepse ai kurrë nuk pushoi të qenët aktiv në botën e filmit dhe teatrit.

HEJZA: Bota që rrethon një aktor është një “gjithësi” nga një përzierje mes realitetit dhe imagjinatës, d.m.th. nga bota e aktorit dhe e personazhit. Si e menaxhoni këtë ndarje mes botës suaj të përditshme dhe botës së personazheve që ndërtoni? A mendoni se kjo përzierje e realiteteve ndikon në mënyrën se si e shikoni jetën përtej skenës?

E. BUDINA: Për mua çdo qenie e gjallë është një planet, që ndërvepron me të tjerë të ngjashëm me të, pra në këtë “gjithësi”, gjallojnë dhe lëvizin planetë realë dhe imagjinarë, sikundër janë aktorët dhe personazhet që ata krijojnë. Ashtu si në gjithësi ka trupa konkretë, realë, ka edhe trupa që dikur kanë ekzistuar dhe tashmë janë shuar, por gjithsesi drita e tyre vazhdon të vijë tek ne. Njëjtë ndodh edhe me aktorin, që krijon personazhet e tij, të cilët jetojnë njëfarë kohe, sa zgjat shfaqja e më pas nuk janë më, por nëse personazhi është realizuar me cilësi, drita e tij, sikundër ajo e yjeve të shuar, vijon të vijë dhe jetojë tek ne, në formë kujtimesh. Është kjo “gjithësi”, pra jeta reale, tek e cila aktori jo vetëm jeton, por edhe qëmton elementë të ndryshëm për të ndërtuar personazhet e tij. Edhe imagjinata më e shfrenuar zë fill prej realitetit, pra prej kësaj “gjithësie”, ku ne kryejmë aktivitetin tonë të përditshëm, aktori ushqehet, përzgjedh ata elementë që i shërbejnë njërit personazh a tjetrit. Menaxhimi më i mirë, sipas meje, është ta jetosh jetën në të gjitha segmentet e saj, të jesh sa më pranë edhe jetës, halleve të përditshme të të tjerëve, ta jetosh jetën në plotësinë e saj, për të përzgjedhur më pas ato elementë apo karakteristika që u duhen personazheve të ndryshëm të cilët do t’i rijetëzosh në skenë apo ekran.
Ka një raport të ndërsjellët mes botës së aktorit dhe personazhit që ai interpreton. Nëse aktori e krijon personazhin, edhe personazhi ndikon mbi aktorin, jo vetëm përmes gjuhës së autorit, por edhe nëpërmjet asaj diçkaje të re, që është ngjizur nga ndërkallja që aktori dhe personazhi i bëjnë njëri tjetrit. Nuk ka dyshim, që çdo personazh është një eksperiencë e re, është një pasurim që i bëhet edhe vetë aktorit. Përherë diçka, sado e vogël, mbetet brenda qenies së aktorit, mbase edhe pavetëdije, por më pas kthehet në një vlerë edhe për atë vetë. Personazhi është si bleta, e cila shkon vetëm një çast mbi lulen, por veç nektarit që thith, le diçka tek ajo dhe kryen pllenimin. Kështu dhe personazhet, të cilëve u japim jetë për një farë kohe, iu thithim gjithçka të tyre për të kënaqur spektatorin, por pa e ditur kanë lënë tek ne diçka, që do të na shërbejë dikur, na kanë “pllenuar”, duke e bërë këtë “gjithësi” më interesante dhe më të bukur.

HEJZA: Aktorët gjithnjë përpiqen të hyjnë në botën e brendshme të një personazhi dhe të ndërtojnë emocione që e bëjnë atë karakter autentik dhe të vërtetë. Ky proces përfshin një zhytje të thellë në psikologjinë dhe emocionet e personazhit, gjë që kërkon një nivel të lartë ndjeshmërie dhe empatie nga ana e aktorit. Kur aktori interpreton një personazh që përjeton trauma të forta emocionale, ai mund t’i përjetojë këto ndjenja si të ishin të tijat. Ky përjetim intensiv emocional ndonjëherë e sfidon aftësinë e aktorit për të ruajtur ekuilibrin midis asaj që është “jeta e tij” dhe asaj që është “jeta e personazhit”. Personalisht ju, si ia keni dalë që ta balanconi jetën personale me intensitetin emocional të një roli skenik ?

E. BUDINA: Aktori padyshim përpiqet të hyjë sa më thellë në psikologjinë dhe karakterin e personazhit, por kjo nuk do të thotë që ai është realisht personazhi. Një aktor i mirë dhe i zgjuar di të distancohet dhe të bëjë dallimin midis asaj çka është personale dhe e botës së brendshme psikologjike të personazhit. Aktori, kur ka një moment të themi dramatik, ku i duhet edhe të derdhë lot, risjell në kujtesë ngjarje të përafërta, të ngjashme të jetës së tij personale me ato që kërkon situata e skenës ose gjen brenda vetes shtysa të tilla emocionale, të cilat i përshtaten personazhit dhe rrethanave në të cilat ai është vendosur. Mbase, për një farë kohe, sidomos në fazën kur përgatitet shfaqja, aktori, duke provuar e provuar pafundësisht derisa ta përthithë plotësisht personazhin, mund të ngjasojë disi me të, por më pas ai shkëputet prej tij për të vazhduar dhe hyrë në psikologjinë e personazhit pasardhës. Më kujtohet se kur vinim në skenë “Intrigë e dashuri” (Luiza Miler) të Shilerit, ku unë interpretoja rolin e Ferdinand Von Valter, një të riu nga familje fisnike, i cili vuante për dashurinë dhe sakrifikon jetën për të, më është dashur të bëj një punë të jashtëzakonshme për të hyrë thellë në emocionet, psikologjinë e tij, por edhe në mënyrën e sjelljes së një princi. Gati jetoja çdo çast me personazhin dhe në natën e shfaqjes së parë, me të mbaruar ajo, jam shkrehur në vaj, pikërisht për të shkarkuar tensionin e akumuluar për rreth tre muaj. Ky ishte edhe çasti i shkëputjes prej personazhit, por padyshim këtu nuk ka receta dhe çdo aktor ka mënyrën e vet për të hyrë, për t’u njehsuar me personazhin dhe më pas për t’u distancuar prej tij.

HEJZA: Çdo personazh ka një botë të brendshme të veçantë. Sa thellë duhet të futeni në psikologjinë e një personazhi për ta bërë atë të besueshëm për publikun? A ka ndonjë personazh që e keni ndier shumë afër si përvojë jetësore?

E. BUDINA: Mendoj se sa më thellë të hysh në botën dhe psikologjinë e personazhit, aq më mirë dhe më bukur ti e sjell atë në skenë ose ekran. Ajo që bën dallimin janë karakteristikat individuale të çdo personazhi. Aktori ka për detyrë pikërisht të zbulojë ato tipare që e bëjnë atë të veçantë, të papërsëritshëm, por jo vetëm t’i zbulojë, por edhe t’i materializojë sa më natyrshëm, sa më realisht, sikur të ishin të tijat. Ndodh që aktori ka gjetur detaje, ka zbërthyer botën e brendshme, psikologjinë e një personazhi, por atë, si të thuash, nuk e ka “përtypur” si duhet, nuk e sjell me vërtetësi dhe kjo e bën personazhin të pabesueshëm, disi artificial, gjë e cila dallohet në zërin, logjikën e frazës ose në mënyrën e të sjellurit, ecurit, gjestin etj. Zbërthimi dhe materializimi i personazheve, janë dy nga shtyllat bazë të punës së aktorit, për të cilat atij i duhet të bëjë një punë e madhe. Dikush arrin rezultate përmes talentit, por padyshim ajo që ka më shumë rëndësi, sipas meje, është puna. Talenti nëse nuk harmonizohet me punën, herët a vonë, do të zbehet dhe aktori do të fillojë të përsëritë vetveten ose personazhet e mëparshëm.
Thuhet shpesh se aktorët i kanë të dashur gjithë personazhet që kanë krijuar dhe nuk dinë të bëjnë dallimin, por padyshim aktori është i ndërgjegjshëm brenda vetes dhe di se cili personazh është më mirë i realizuar dhe cili jo. Unë kam shumë personazhe, që më janë të dashur dhe kanë ndikuar në karrierën time, por personazhet që i ndjej më afër si përvojë personale, janë personazhet e Nikos, te filmi “Letra ere” dhe personazhi i Janit te filmi “Të thyer”. Janë personazhe të cilët jo vetëm i kam interpretuar, por edhe i kam shkruar vetë, kështu që te ta ka shumë elementë biografikë.

HEJZA: Identifikimi emocional i aktorit me personazhin që interpreton është çelësi i suksesit të një projekti teatror apo filmik. Pa dyshim, ky identifikim mund të krijojë një sfidë emocionale për aktorin. Kësisoj, kufiri midis “aktorit” dhe “personazhit” bëhet i mjegulluar, dhe aktori mund të ndiejë një ngarkesë të rëndë emocionale që e ndjek edhe jashtë skenës apo setit filmik. Ç’përvoja keni nga ky identifikim i domosdoshëm emocional?

E. BUDINA: Sikundër e thashë edhe më sipër, identifikimi me personazhin zgjat për aq kohë sa ti e përgatit atë, hyn në lëkurën e tij, por njëherë që e ke ndërtuar padyshim që distancohesh prej tij. Ka raste kur aktori ka shumë përngjasim me personazhin, qoftë si karakter, qoftë si ndjeshmëri emocionale dhe kjo padyshim e ndihmon në realizimin, materializimin e personazhit. Ka pasur mjaft raste kur jam identifikuar me personazhin ose kur dikush më ka vënë në dukje se personazhi i krijuar prej meje më përngjason ose që te personazhi ka parë ndjeshmërinë time personale. Kujtoj këtu rastin kur përkthyesi i veprës së Shilerit “Intrigë e dashuri”, Skënder Luarasi, një intelektual i shquar, bir i Petro Nini Luarasit, më identifikonte me personazhin dhe nuk më thërriste me emrin tim, por me emrin e personazhit, Ferdinand.

HEJZA: Në fund të ditës, aktori duhet të shkëputet nga personazhi që ka luajtur. A është kjo një përvojë e lehtë për ju? Sa prej personazhit mbetet me ju pas përfundimit të një roli? A ndjeni ndonjëherë se një rol i caktuar ka ndikuar në mënyrë të qëndrueshme në personalitetin tuaj?

E. BUDINA: Të shkëputesh prej personazhit që ke krijuar, i ke dhënë jetë dhe ka jetuar me ty për një farë kohe, është e njëllojtë me marrëdhëniet njerëzore, është si një histori dashurie e bukur, e cila u zhvillua, jetoi e më pas merr fund, por ndonëse ka histori dashurie që vazhdojnë gjithë jetën, dashuria me personazhin është e destinuar të përfundojë dhe këtë aktori e di qysh në nisje, e di se herët a vonë kjo histori, sado e bukur të jetë, do të përfundojë. Gjithsesi ka dashuri që zgjatin edhe gjithë jetën, sikundër ka edhe personazhe të cilat nuk i harron kurrë dhe kanë lënë shenjë në jetën e një aktori. Personalisht gjej forca të shkëputem duke menduar përherë për një dashuri të re, një personazh të ri. Interesantja qëndron edhe tek e panjohura, sepse jo gjithmonë aktori e di se cilin personazh do të interpretojë në të ardhmen dhe kjo e bën aktorin të harrojë të shkuarën dhe të mendojë të ardhmen, marrëdhënien e re me personazhin e ri.
Padyshim që çdo personazh le diçka tek aktori, varet prej shumë rrethanash, por gjithsesi kjo e rrit dhe e pasuron aktorin në shumë drejtime, sikundër ndodh me eksperiencat jetësore ose profesionale. Nuk mendoj se në jetën time ka një rol të veçantë që të ketë ndikuar në mënyrë të qëndrueshme në personalitetin tim. Sigurisht, sikundër e thashë, ka role që janë të paharrueshëm dhe ka role që i harron dhe nuk i kujton se i ke interpretuar.

HEJZA: Skena teatrale mund të krijojë një univers të izoluar nga realiteti i përditshëm, por njëkohësisht t’i afrohet shumë jetës së vërtetë, mund të krijojë qenie njerëzore që kurrë nuk i ke parë, por mund të krijojë edhe njerëz me të cilët je i shoqëruar natë e ditë. Si ia del një aktor që të ruaj balance midis përjetimit artistik të rolit dhe identitetit të tij personal?

E. BUDINA: Mendoj se sa më i aftë të jetë aktori profesionalisht, aq më të lehtë e ka të ruajë balancën mes krijimit dhe identitetit ose personalitetit të tij. Një identitet i fortë personal nuk  “shkel në dërrasë të kalbur” asnjëherë, ai di të ruajë çka është e tija personale dhe çka është e personazhit. Vetëm aktorët e paaftë ose pa identitet, sipas meje, nuk dinë të shkëputen prej personazhit e, për rrjedhojë, nuk dinë ta ruajnë atë balancë. Kështu ndodh. Ka disa aktorë, të cilët pas një suksesi me një personazh, e përsëritin atë edhe në personazhe të tjerë, duke menduar se kjo do t’u sjellë përherë sukses, por gabojnë, sepse spektatori ka nevojë të shohë karaktere të rinj, të papërsëritshëm dhe këtë e bën një aktor me identitet personal. Ndodh edhe më keq, kur një aktor, pas suksesit me një personazh, fjala vjen, sillet edhe në jetën e përditshme si personazhi që ka krijuar dhe kjo vjen si rezultat i mungesës së identitetit të tij personal e profesional.

HEJZA: Ku ndjehet më rehat Edmond Budina, para audiencës në teatër apo para kamerës në shesh-xhirim?

E. BUDINA: Përsa i përket aktrimit ndjehem mirë si në teatër dhe në ekran. Natyrisht ka ndryshim mes interpretimit në teatër dhe atij në ekran, por me kalimin e kohës, eksperiencave të fituara, ndjehesh mirë në të dyja rastet. Nëse në teatër të duhet të shpenzosh më shumë energji, sa herë bëhen provat apo jepet shfaqja, në ekran ke mundësi ta përdorësh më me nikoqirllëk këtë energji. Kur një punë kryhet me pasion, nuk e ndjen shumë dhe nuk mendon se sa energji ke harxhuar, përparësi merr personazhi, kënaqësia e krijimit, që nuk ka të krahasuar me asgjë. Në çastin e krijimit të personazhit, qoftë teatror apo kinematografik, aktori kalon ditë të tëra, e pse jo edhe net, duke punuar, kërkuar, qëmtuar, zbërthyer frazat, gjetur intonacionet e duhura të zërit etj, etj.

HEJZA: Filmi shpesh shfaq botë fiktive të ndërtuara me shumë përpikëri. Si i qaseni një personazhi që ekziston vetëm në një fiksion dhe si ia dilni ta bëni atë të ndihet real?

E. BUDINA: Nëse në teatër të duhet ta krijosh personazhin dhe “ta hedhësh” te spektatori, në film personazhin e ke përherë pranë, pa pasur nevojë ta përcjellësh në mënyrë të drejtpërdrejtë te spektatori. Vetë fakti që personazhi në film ndërtohet me “copa”, pra xhirohet me pjesëza, ditë pas dite, të ndihmon ta ndërtosh atë në mënyrë sa më të vërtetë, sa më reale. Në film edhe intonacionet e zërit, edhe gjestet gati të padukshme, nganjëherë marrin rëndësi të veçantë dhe e bëjnë personazhin real. Në kinema kërkohet një natyrshmëri  njëjtë si në jetën reale. Unë mundohem të jem sa më i vërtetë, kur jam para kamerës, mundohem të mos ekzagjeroj me grimasa fytyre, fjala vjen, ose lëvizje të stisura, të panatyrshme, natyrisht përveç rasteve kur këtë e kërkon regjisori ose është kërkesë e skenarit apo personazhit. Mund t’i qasesh një personazhi edhe duke gjetur shëmbëlltyrën e tij në jetën reale. Të duhet, për shembull, të interpretosh një të çmendur, duhet ta kërkosh atë edhe në jetë dhe mbase të duhet ta vëzhgosh për një kohë të gjatë, për të kuptuar se ç’mendon, si sillet, si reagon, si gjestikulon etj. Ndodh shpesh që të çmendurit interpretohen në mënyrë sipërfaqësore, si stereotipe, sepse nuk ke bërë pikërisht atë kërkim të veçantë, specifik, për ta sjellë personazhin sa më të vërtetë dhe të veçantë.

HEJZA: Si ndryshon përvoja juaj personale në ndërthurjen e realitetit me fiksionin kur interpretoni në një film, krahasuar me atë në një skenë teatri, ku gjithçka ndodh drejtpërdrejt dhe pa ndërprerje?”

E. BUDINA: Çdo personazh, qoftë ky në film a teatër, ka mënyrën e vet të ndërtimit dhe jo përherë shkuarja te personazhi është e njëjtë e po ashtu edhe mënyra e ndërthurjes ose kalimit nga ekrani në teatër. Teatri do frymë, do energji për ta përballuar, do teknikë, mjeshtëri e profesionalizëm. Jo se në film nuk kërkohen të gjitha këto, por gjithsesi është disi më e lehtë. Për këtë ndodh që në film mund të shohësh edhe një aktor të marrë nga rruga, i cili e ndërton personazhin duke e xhiruar episod pas episodi dhe në fund të fundit ai luan veten, ndërsa në teatër, nëse nuk je i aftë, publiku të fërshëllen, nuk të duartroket dhe ca më keq, largohet nga shfaqja. Ajo që bën diferencën, sipas meje, është fakti që në teatër, në momentin e shfaqjes, kërkohet një përqendrim maksimal dhe nëse atje pranohet realiteti edhe disi më i ekzagjeruar, madje edhe i deformuar, flasim gjithmonë nga pikëpamja estetike, filmi e kërkon këtë realitet krejtësisht të dukshëm dhe të vërtetë. Gjithsesi mendoj se nuk ka receta të gatshme, se si funksionon ky realitet, qoftë në ekran apo teatër. Varet nga aftësia krijuese e artistit, i cili mund ta transformojë realitetin qoftë në teatër, qoftë në kinema dhe përsëri të jetë i suksesshëm. Personalisht kur interpretoj në teatër, veç seriozitetit gjatë fazës së provave, kur kërkoj e zbuloj, përpara shfaqjes mundohem të kem një përqendrim maksimal, duke kryer edhe ushtrime teknike, si ngrohja e zërit, zhdërvjelltësimi i aparatit folës, fizikut etj, gjë që kur xhirohet është paksa më e thjeshtë ose më e “lehtë”, për faktin se nuk ke të bësh me tërësinë e personazhit, por me një pjesë të tij

HEJZA: Në film aktorët kanë më pak kontroll mbi interpretimin për shkak të montazhit dhe regjisorit. Si arrini të ruani autenticitetin tuaj në një mjedis ku fiksioni është formësuar nga shumë duar?”

E. BUDINA: Kur marr pjesë në një film, unë jam një aktor tepër i bindur, mundohem të realizoj pikë për pikë kërkesat e regjisorit. Në bashkëpunim me të krijoj personazhin, i marr mendje, dëgjoj vërejtjet dhe përpiqem t’i materializoj. Aktori duhet t’i besohet regjisorit. Bashkëpunimi sa më i ngushtë dhe besimi reciprok, padyshim që të çon në rezultate pozitive. Regjisori është ai që e ndërton filmin dhe di se si ta menaxhojë personazhin në interes të tërësisë së filmit. Kur ka ndodhur që ndonjë regjisor më ka marrë mendje në procesin e montazhit, unë personalisht i kam kërkuar të heqë pjesë të miat, edhe pse nga pikëpamja aktoriale kanë qenë shumë të realizuara, por dëmtonin ritmin, ecurinë e tërësisë së filmit. Ndodh edhe që një moment, të cilin ti mendon se e ke pasur “të përkryer”, të mos e gjesh në shfaqjen e filmit, por kjo është pjesë “lojës”, është regjisori ai që në fund të fundit vendos. E rëndësishme është që aktori, qysh në çakun e parë të dijë se ç’bën në përputhje me kërkesat e regjisë.

HEJZA: Teatri është një formë arti ku aktori ndjen reagimin e menjëhershëm të publikut, ndërsa filmi ofron një distancë fizike dhe kohore. Si ndryshon përvoja juaj emocionale në secilën nga këto forma?

E. BUDINA: Në teatër emocionin e ke të drejtpërdrejtë. Frymëmarrja jote duhet të sinkronizohet me atë të shikuesit, i cili nëse nuk të pëlqen, fillon e lëvizë në ulësen e tij, fillon e kollitet, ose shkëmben ndonjë fjalë me dikë që ka afër. Më ka ndodhur që në teatër spektatori të jetë përfshirë kaq tepër në veprimin skenik, sa është bërë, si të thuash, pjesë e shfaqjes, i rreh zemra njësoj me ty, madje harron që ndeshet në një shfaqje, në një krijim dhe e jeton si të ishte realitet. Emocioni i tij arrin në një pikë vlimi dhe këput edhe ndonjë batutë, ndonjë ofshamë, gjë që kur është para ekranit nuk ndodh, sepse ndjehet më i distancuar. Të njëjtën gjë përjetoj edhe unë si krijues. Në teatër emocionet janë shumë herë më të forta, rrahjet e pulsit duket sikur do të ma shkulin zemrën vendit, ndërsa në sallën e kinemasë jam krejtësisht i distancuar, sepse është një punë që është kryer kohë më parë dhe emocioni është vetëm ai nëse do të pëlqehem apo jo. Pra, është një ndjesi emocionale e njëjtë, por njëkohësisht edhe e ndryshme.

HEJZA: Në teatër, aktori shpesh duhet të jetë shumë më ekspresiv dhe dramatik në mënyrën si shfaq emocionet e tij. Gjuha trupore, tonaliteti i zërit dhe mimika duhen të jenë më të dukshme, për të krijuar një përvojë të fuqishme emocionale dhe vizuale për audiencën. Ndërsa në film, aktori përballet me një lloj tjetër sfide – natyralizmin. Filmi ka fuqinë të kapë edhe detajet më të vogla të mimikës dhe lëvizjeve të trupit përmes afërsisë së kamerës. Cilat janë ato përvoja të aktorëve që kalojnë nga skena teatrale në film dhe anasjelltas?

E. BUDINA: Mendoj se eksperiencat, qofshin ato në teatër apo ekran, ndihmojnë njëra tjetrën. Ekrani të ndihmon të ruash natyrshmërinë, teatri të ndikon në emocionet, të cilat me kalimin e kohës i ke më të vetëdijshme, më të kontrolluara dhe më të racionuara, pra nuk i harxhon ato vend e pa vend. Gjithsesi në të dyja rastet aktori nuk duhet të jetë i pakontrolluar dhe ta tërheqin apo ta mbytin emocionet. Ekzagjerimi, qoftë në kinema a teatër, është i papranueshëm. Falsiteti, jo profesionalja ndjehet, sido që ti mundohesh ta fshehësh. Ndodh që kur sheh veten në një film mendon se disa gjëra mund t’i kesh bërë më mirë, por tashmë nuk ke më mundësi, ndërsa në teatër ke mundësi dhe kohë t’i përmirësosh. Ka edhe rrethana të ngjashme në të cilat ndodhen personazhet në teatër e film dhe kur sheh që ai i filmit nuk ka reaguar si duhet në atë rrethanë, e përmirëson në atë të teatrit.

HEJZA: A ka pasur ndonjëherë një rol që ju ka bërë të rishikoni bindjet tuaja ose të reflektoni ndryshe për një aspekt të caktuar të jetës? Si ndikon një personazh në formësimin e mendimeve tuaja? Te audienca, madje edhe te vetë aktori, cilët personazhe kanë fuqinë ndikuese më të madhe, ata të shfaqjeve teatrale apo filmike?

E. BUDINA: Nuk ka pasur ndonjë rol që të më bëjë të ndryshoj bindjet e mia, natyrisht personazhet e ndryshëm ndikojnë në pasurimin e kulturës personale. Është e njëjta gjë që ndodh edhe me leximin, muzikën, pikturën etj. Ndërsa përsa i përket asaj se cilët personazhe kanë fuqi ndikuese më të madhe, kjo varet nga mënyra se si realizohen rolet dhe nga shikueshmëria. Nëse një film shpërndahet në të gjithë botën, padyshim ai ndikon më tepër se një shfaqje teatrore që shfaqet në një vend të vetëm. Ndërsa tek aktori besoj se mbresë më të madhe dhe fuqi ndikuese kanë personazhet e teatrit, sepse sikundër e thashë, ka të bëjë me emocione të forta të marrë në mënyrë të drejtpërdrejtë në marrëdhënie me shikuesin, spektatorin.

HEJZA: Kur jemi te filmi, sidomos te filmi shqiptar, me theks të veçantë te filmat që po bëhen në Shqipëri, pa dyshim se kemi producentë e regjisorë të mrekullueshëm. Por, kemi edhe të atillë që po ia dalin që nëpër filma të përfshijnë aktorë të famshëm kombëtar, madje edhe kryeministër shqiptar, ndonëse bëhet fjalë për filma limonadë? Flet kjo për nonshalancën e artistëve dhe shtetarëve tanë për identitetin tonë kulturor apo, thjesht, flet për një angazhim kolektiv në bërjen e artit amator që zbret në nivele të trishtimit?

E. BUDINA: Kudo në botë bëhen filma të mirë ose të dobët, filma që ngrenë probleme dhe filma limonadë ose komercialë. Kjo natyrisht varet prej interesave të vetë krijuesve ose shtëpive filmike. Gjithsecili ka të drejtë të ekzistojë. Personalisht më pëlqejnë filmat që ngrenë probleme, që shqetësojnë shoqërinë, qofshin këta të zhanreve të ndryshëm si komedi a dramë. Përsa u përket atyre filmave që janë në nivel amator, të them të drejtën nuk më tërheqin, por nëse ka spektatorë që i ndjekin, kjo është e drejtë e tyre. Personalisht kam refuzuar të marr pjesë në ndonjë shfaqje apo film kur kam parë që nuk ka ato vlera e pritshmëri për të cilat unë besoj. Natyrisht ka edhe aktorë, qofshin këta edhe të famshëm, që marrin pjesë në filma ose shfaqje të dobëta, por kam përshtypjen që këtë e bëjnë thjesht për arsye ekonomike. Ne duhet të bëjmë ç’është e mundur të ngremë nivelin tonë kulturor dhe arsimor. Nuk e ndihmon artin e një vendi pjesëmarrja e një kryeministri a kryetari bashkie në ndonjë film të këtij lloji. Kjo tregon varfërinë, shterpësinë qoftë të krijuesit, qoftë të pjesëmarrësve. Filmit nuk i shton asnjë gjë pjesëmarrja e një personaliteti politik, por kjo bëhet për të tërhequr vëmendjen dhe për të bërë propagandë nëpërmjet imazhit. Një kryeministër duhet të merret shumë më tepër me politikat kulturore të vendit se sa të marrë pjesë vetë në një rol. Duhet të krijojë mundësi e të hapë perspektiva për kulturën dhe të jetë kërkues për të rritur cilësinë, për të luftuar për vlera të vërteta artistike dhe jo të merret personalisht me mediokritete. Por, me sa duket ky është niveli dhe nëse vëreni në Shqipëri nuk ka fare interes, nuk ka fare politika të mirëfillta kulturore, madje nuk ka as Ministri kulture. Shihni se si bëhet fushatë elektorale me tallava, pa një program të mirëfilltë kulturor dhe e gjithë kjo më duket se bëhet me qëllim. Dihet se një popull me nivel të lartë kulturor, është e vështirë ta manipulosh. Kjo është një politikë që synon të mbjellë sa më shumë mediokritetin, injorancën për ta mbajtur popullin në zap, për t’ia mpirë trurin, për ta bërë të mos mendojë me mendjen e vet, por me orientimet dhe direktivat e partisë ose më keq akoma, të ndjekë si i verbër njëshin, atë që është në krye.

HEJZA: Dikur Shqipëria shesh-xhirim i mbi 15 filmave në vit, sot në produksion masiv televiziv i shumë spektakleve degjeneruese ku po përfshihen, mjerisht, edhe aktorë. Industria e filmit, e vlerës së padiskutueshme kulturore, po ngulfatet nga industria e “shpëlarjes së trurit‘‘! Çka po ndodhë me shoqërinë tonë?

E. BUDINA: Për fat të keq, “industria e shpëlarjes së trurit” nuk është një problem vetëm i shoqërisë sonë, është një problem i përbotshëm, por ajo që te vendet e zhvilluara reziston ende, është kultura, arti. Këtu te ne kjo shpëlarje zë vend më tepër, pikërisht sepse nuk kemi treguar kujdes për kulturën në përgjithësi dhe traditën kombëtare në veçanti. Ne kemi zhbërë shumë vlera morale, që dikur i kemi pasur. Rendja pas parasë dhe marrja e gjithçkaje të huaj, imitimi ose përthithja e gjithçkaje që na vjen nga jashtë, pa e filtruar ose pa e menduar, ndikon në zhbërjen e shoqërisë. Një shoqëri, në të cilën nuk pyetet se ç’libër ke lexuar, por sa fiton, është një shoqëri që shkon drejt degradimit. Një shoqëri në të cilën bëhet normal ryshfeti e korrupsioni, është e destinuar të vdesë. Për të keqen tonë, ne kemi një klasë politike të papërgjegjshme, që nuk synon të përmirësojë nivelin ekonomik e kulturor të vendit, por interesin vetjak të pasurimit me çdo kusht. Prej këtu pastaj edhe aktorët, njerëzit e spektakleve televizive, nisen të venë në plan të parë fitimin dhe jo vlerën. Për të mos folur pastaj për interesa mafioze, që nxisin e kultivojnë mediokritetin edhe në shfaqje teatrore, spektakle televizive, apo filma. Ka nga ata, burimet financiare të të cilëve janë të dyshimta, që sponsorizojnë për të pastruar paratë ose për të nxjerrë në pah dashnoret në spektakle televizive apo filma.
Ka dhe një mori të pafundme spektaklesh televizive, që merren pafundësisht me problemet politike, të cilat në vend që të sqarojnë shikuesin, e mjegullojnë më tepër. Dhe kjo bëhet me qëllim për të topitur mendjet e njerëzve, në mënyrë që ata të jenë sa më apatikë, më të pandjeshëm e për rrjedhojë më pak reagues kundrejt padrejtësive të përditshme.

HEJZA: Asnjë nga këto shoqata e subjekte kulturore të pavarura nuk kanë arritur popullaritet, siç e arriti Lëvizja “Ta mbrojmë Teatrin”, në Tiranë, e cila me kauzën e vet arriti që ta sensibilizojë një botë të tërë. Kjo edhe për faktin se rreth kësaj Lëvizje u krijua një “aleancë” me shumë personalitete e faktorë. Një organizatë e tillë u bë alternativë e fuqishme kulturore nga ajo çfarë ofronin politikat kulturore dhe strategjitë nacionale, të cilat kryesisht bazohen në programet politike të partisë në pushtet. Pushteti aktual e rrënoi Teatrin, i tërhoqi zvarrë për asfalti artistët e popullit që po këmbëngulnin të ruhet Shtëpia e tyre. Reagimi qytetar ishte pothuajse i papërfillshëm, ndërsa kur zvarritet një personalitet politik, kërkohet reagim gjithë-popullor! Kaq keq kemi degraduar si popull?

E. BUDINA: Lëvizja për mbrojtjen e Teatrit Kombëtar nisi si një lëvizje e artistëve dhe qytetarëve për të mbrojtur trashëgiminë. Teatri nuk ishte thjesht një sallë teatri, por ishte një simbol. Me shembjen e teatrit pushteti donte të demonstronte fuqinë, forcën e vet për t’i hapur rrugën më pas shkeljes së hapur të ligjit. Dua të kujtoj se u hartua një ligj “Ad personam” i personalizuar për shoqërinë Fusha sh.p.k, të cilin Gjykata Kushtetuese e hodhi poshtë e po ashtu edhe rikthimin e pronës ashtu sikundër ishte para shembjes. Dhe ç’bëri qeveria? As që e mori fare parasysh rastin e dytë, rikthimin e pronës dhe me këtë i hapi rrugë abuzimeve të mëpastajme. Po ashtu ndërhyrja me forca të shumta policore (rreth 1500 policë), të armatosur me armatime të rënda, natën e 17 majit 2020 dhe fillimi i shembjes kur artistët e qytetarët ishin ende brenda, donte të tregonte në mënyrë demonstrative forcën e pushtetit. “Kur ne nuk pyesim për artistët dhe qytetarët”, të cilët mbronin një pronë publike, për ju të tjerët as që duam t’ia dimë. U shemb Teatri dhe ata pushtetarë si Kryeministri, apo Kryetari i Bashkisë, të cilët deri një ditë më parë qanin hallin e arkivit zanor, kostumeve, objekteve të rekuizitës, apo skenografive, nuk pyetën fare, por gjithçka e varrosën nën rrënoja. Nuk morën as mundimin të kontrollonin, por përdhosën edhe flamurin kombëtar. E gjitha kjo u krye pas një periudhe relativisht të gjatë politizuese, rreth dy vjet e gjysmë. Ishin pushtetarët dhe sahanlëpirësit e tyre që propagandonin lloj – lloj shpifjesh për të relativizuar e zhvleftësuar gjithçka. Dua të kujtoj se në atë kompleks kulturor, tetëdhjetë vjeçar, të cilin nuk e dëmtuan aspak tërmetet, ishin rreth 4 salla teatri me një numër prej rreth 1000 spektatorësh. Unë e kam jetuar atë teatër në kohën e diktaturës dhe ai ishte një vlerë e veçantë, jo vetëm për historinë që mbarte, por edhe për mënyrën e veçantë inxhinierie të ndërtimit. Ai u la të degradohej qëllimisht për ta shkatërruar dhe për të rrëmbyer truallin. Mirë, ai ishte i ftohtë, po teatri eksperimental, që ishte i ngrohtë e me të gjitha funksionet, pse u shemb? E kam thënë dhe e përsëris. Pse duhej shembur ai teatër? A nuk mund të ndërtohej një teatër i ri në një vend tjetër dhe sot të kishim një teatër më shumë? Tirana, kryeqyteti i Shqipërisë prej një milion banorësh, ka gjashtë vjet që është pa teatër kombëtar dhe ka vetëm dy salla e gjysmë. Ky është pushteti, i cili nëpërkëmb artistin dhe vlerëson politikanin. Te ne qytetaria, sipas meje, është ende në fazë foshnjore, për të mos thënë primitive. Ne bëjmë be e rrufe për politikanë, sepse jemi mësuar të mbijetojmë vetëm mbi bazën e mbështetjes politike, ose të fuqishmit të radhës, atij që ka paranë dhe harrojmë vlerat, moralin, qytetarinë. Degradimi ynë është edhe më i madh se ç’duket. Ne po braktisim vendin në mënyrë masive, po humbasim gjuhën. A e dini se sipas të dhënave të shtypit, sot në Shqipëri numërohen rreth 44.000 analfabetë? Kaq mjafton për të treguar se jemi në një rrugë të rrezikshme shkombëtarizimi dhe për këtë fajin më të madh e ka politika dhe politikanët. Nuk po flas pastaj për korrupsionin e jashtëzakonshëm, apo krimin e organizuar, mafien e lidhur me politikën, sepse ai është një kapitull më vete.

HEJZA: Pse mendoni se reagimi qytetar për ndodhitë që prekin trashëgiminë kulturore është i ulët, madje i papërfillshëm dhe pa kurrfarë efekti, ndërsa ai ndaj politikave të tjera është më i fuqishëm dhe here-herë me rezultate konkrete?

E. BUDINA: Kjo ndodh sepse ne nuk i japim pothuajse fare rëndësi arsimit dhe kulturës. Një shoqëri e arsimuar dhe e kulturuar, mendon më pas edhe për trashëgiminë. Këtu një rol luan edhe ana ekonomike, sepse niveli i ulët ekonomik i bën njerëzit të mendojnë së pari për të mbushur barkun dhe përpiqen me çdo mjet ta arrijnë atë. Nëse ti organizon një tubim për një problem qytetar, qoftë edhe rrogat e ulëta, njerëzit nuk mblidhen, ama nëse i thërret partia, për të njëjtin problem, ata dynden. Ne vuajmë nga sëmundja e varësisë prej politikës, sepse është ajo që na siguron vendin e punës, rrogën, është ajo që na bën të korruptohemi e të korruptojmë. Shikoni se ç’bëhet me aradhën e patronazhistëve në Shqipëri, një ushtri e tërë parazite, që jeton vetëm për t’i shërbyer partisë, për t’i sjellë asaj vota e për ta mbajtur në pushtet. Këtë varësi të njerëzve prej partive, që është si sëmundje ngjitëse, do ta quaja sëmundja e “partitokracisë”.

HEJZA: Si mund të bëhet kultura një alternativë më e fortë ndaj politikave dhe strategjive ekzistuese, që shpesh janë të ndikuara nga interesi politik dhe shpesh edhe nga interesi i atyre që nuk kanë të bëjnë as me kulturë e as me politikë?

E. BUDINA: Në stadin që jemi mendoj se është e vështirë që kultura të bëhet një alternativë e fortë ndaj politikave dhe strategjive ekzistuese, sepse politika, së paku në Shqipëri, nuk i ka lënë asnjë shteg kulturës. Te ne lexohet shumë pak, dramaturgjia kombëtarë, që ngre probleme thuajse nuk ekziston. Të bësh një projekt filmik apo teatror që kritikon politikën, nuk të financojnë, ose t’i presin krahët pa filluar. Ka gati një terror për të pranuar projekte që kritikojnë. Televizionet merren vetëm me politikë ose emisione banale. Kam propozuar, fjala vjen, një spektakël televiziv për veprën e Sami Frashërit “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet” dhe televizionet, që mbahen edhe opozitare, nuk e pranojnë apriori, pa e parë, këtu nuk bëhet fare fjalë për televizionet që janë pranë qeverisë. Për të mos folur pastaj për investime private në fushën e artit, që as mund të bëhet fjalë. Një biznesmen në fushën e artit nuk investon nëse shfaqja ose filmi trajton një problem politik apo qoftë edhe shoqëror, që ngacmon shoqërinë. Kjo tregon qoftë për nivelin e tyre të ulët kulturor, qoftë faktin se paratë e tyre shpesh krijohen në rrugë të paligjshme.

HEJZA: Lëvizja “Ta mbrojmë Teatrin” nxori në pah një mosunitet mes aktorëve në Shqipëri, por dhe një mos-solidaritet mes aktorëve shqiptar anekënd botës? Pse mendoni se disa aktorë zgjodhën të qëndrojnë jashtë lëvizjeve si “Ta mbrojmë Teatrin”? Çfarë e pengonte pjesëmarrjen e tyre aktive? A ka ndonjë faktor të veçantë që do ta përmirësonte këtë situatë të padenjë për komunitetin e aktorëve?

E. BUDINA: Përsëri këtu ndërhyn politika. Nëse aktorët ose artistët jashtë Shqipërisë u ndanë, kjo ka dy arsye, ose nuk e njihnin realitetin dhe gjykonin në sipërfaqe, thjesht për të pasur një teatër të ri ose për simpati dhe antipati partish. Nuk ndodh në asnjë vend të botës, që artistët të duan të shembin teatro të vjetra, për të ndërtuar të rinj, në një kohë që ata mund të ristrukturohen. Shembujt e ristrukturimit dhe rindërtimit të teatrove të vjetra janë të panumërt kudo në botë. Unë kam luajtur në teatro shumë më të vjetra se i yni në Itali. Teatri i ri mund të ndërtohej kudo në një tjetër vend, qoftë edhe në qendër të kryeqytetit. Ne arritëm ta shpallim Teatrin Kombëtar një ndër shtatë veprat e trashëgimisë më të rrezikuara në Europë dhe ai u cilësua si pasuri europiane nga Europa Nostra dhe nëpërmjet tyre, të cilët janë të lidhura me bankat europiane, kishim gjetur edhe mundësinë e financimit për ta ristrukturuar. Përse shteti shqiptar nuk pranoi ristrukturimin, jo me paratë e tija? Në një kohë që harxhoi nga financat e veta për ta shembur (shqyer) dhe ndërtuar po atje, ndërkohë që do të fitonte një teatër më shumë?! Sepse qartësisht atje kishte dhe ka interesa mafioze.

Tani të kthehemi tek artistë shqiptarë, flas për ata të cilët ishin pro shembjes. Ata u treguan krejtësisht pa dinjitet dhe këtu hynë ato interesat e vogla meskine, për të ruajtur vendin e punës, për të fituar një projekt, për të marrë një pension special. Ende nuk e kuptoj se si po ata artistë, të cilët thoshin se do të “ktheheshin përmbys në varr” nëse do të shembej teatri, e kthyen fletën dhe ishin pro shembjes!! Kam një respekt të veçantë për të gjithë ata artistë e qytetarë të Shqipërisë që e mbrojtën deri në fund, që e ruanin ditë e natë, që paguanin nga xhepi i tyre naftën për gjeneratorët kur qeveria kriminale hoqi dritat dhe ujin. Megjithatë, në atë sallë të pakrahasueshme, me një akustikë perfekte, ne organizuam “Festivalin për Mbrojtjen e Teatrit”, ku u dhanë rreth 80 shfaqje nga e gjithë bota. Artistët e vërtetë dinë të ruajnë vlerat e vërteta të trashëgimisë e të solidarizohen mes tyre. Ai festival dhe Lëvizja për Mbrojtjen e Teatrit, tregoi se ka një shoqëri që proteston. Asnjë herë në historinë tonë nuk është protestuar në një mënyrë aq shembullore, me kulturë e qytetari dhe kjo na bën të shpresojmë se gjërat mund të ndryshojnë nëse kultura merr përparësi.

HEJZA: Çfarë e pengon unitetin mes artistëve dhe krijuesve shqiptarë? A janë këto pengesa strukturore, psikologjike, apo një kombinim i të dyjave?

E. BUDINA: Mendoj se ka ardhur koha të krijohen politika mbarëkombëtare në fushën e artit e kulturës. Mendoj se pengesat janë thjesht për mungesë iniciativash dhe interesi politik i të gjithë faktorit shqiptar. Shikoni se çfarë bëjnë fqinjët tanë për të ruajtur identitetin e kulturën e tyre, ndërsa ne shpesh herë i nxjerrim sytë njëri tjetrit, thjesht për mëri a pakënaqësi banale. Gjëja e parë që mund të krijohet, mund të jetë “Bashkimi (Unioni, meqenëse ne na pëlqejnë shumë fjalët e huaja) i artistëve shqiptarë” ku të jenë artistë të të gjitha trevave ku flitet shqip dhe të përgatisin një platformë të përbashkët për zhvillimin dhe përparimin e kulturës kombëtare, kudo ku flitet shqip. Kjo mund të ishte një nismë e parë, që më pas të pasohej prej të tjerash. Atë që nuk e ka bërë dhe nuk e bën politika, shumë mirë mund ta bëjë arti dhe kultura. Kjo mendoj se nuk kërkon shumë veç mendësisë së hapur për të kapërcyer pengesat.

HEJZA: Filmi shqiptar po trajton tema, probleme e fenomene shqiptare, ndërsa teatri shqiptar (gjithandej viseve etnike) po trajton gjithmonë tema të huaja që po afrohen  nga dramaturgë të huaj. Pse politikat e teatrove tona po këmbëngulin në teatër kombëtar me dramaturgë joshqiptarë? Cili është identiteti i teatrit shqiptar sot?

E. BUDINA: Me sa di unë, në Kosovë ka dramaturgji dhe shfaqje me tematikë shqiptare, mbase më pak në Maqedoni dhe mbase mungon fare në Shqipëri. Nuk mendoj se mungojnë talentet në fushën e dramaturgjisë, veçse ato duhen gjetur e përkrahur. Një punë të pëlqyeshme, për shembull, ka bërë Jeton Neziraj në Kosovë. Duhen nxitur shfaqjet me probleme e dramaturgji vendase, por me sa duket politikanëve nuk u vjen mirë të ngrihen probleme, sepse ato lloj shfaqjesh u hapin më pas telashe. Ne nuk kemi, për shembull, një teatër të mirëfilltë politik, sikundër ka kudo në botë. Ne druhemi, nuk gjejmë fonde, nuk ka ligje që të nxitin dramaturgjinë e teatrin shqiptar. Vënia në skenë e dramaturgjisë së huaj shpesh kryhet edhe për paaftësi regjisorësh, së paku në Shqipëri, ku vihen në skenë shfaqje të huaja të para në vende të tjera. Sikundër nuk kemi shfaqje në dialekte, të cilat, për mendimin tim, pasurojnë e gjuhën. Mendoj se ende nuk është krijuar një identitet i teatrit shqiptar, sepse atë së pari e bën dramaturgjia.

HEJZA: Jeni ndër aktorët shqiptarë që ka jetuar dhe vepruar edhe jashtë atdheut! Malli për atdheun dhemb shumë! Dhemb shumë edhe goditjet që të vijnë nga “atdheu”? Cila dhembje është më e papërballueshme?

E. BUDINA: Padyshim dhimbja më e fortë është ajo që vjen nga atdheu. Kur për arsye se ti ke një mendim ndryshe, se ke dinjitetin tënd e nuk bëhesh pjesë e vathës së lepirësve të pushtetit, injorohesh, pengohesh në realizimin e projekteve të tua. Kur shkrova skenarin e filmit “Letra ere” e paraqita së pari në Shqipëri, ku konkurruan katër skenarë dhe fituan tre. Unë isha i katërti, nuk fitova. E paraqita në Itali dhe mes nëntëdhjeteshtatë projekteve fitova unë, emigranti i panjohur për ta, unë emigranti nga Tirana. Fatkeqësia është se kjo vazhdon edhe tani. Gjithsesi duhet parë përpara, pa e ulur kokën dhe duke ruajtur dinjitetin. Dhe si thuhet në dramën e Bertold Brehtit, “Arturo Ui”: “Kokën lart djema, kush nuk ka vdekur, jeton akoma”.

HEJZA: Cila do të ishte ajo politikë kulturore origjinale që do t’i bënte nderë identitetit tonë kulturor?

E. BUDINA: Krijimi i “Bashkimit mbarëkombëtar të artistëve”…