ERVINA TOPTANI, shkrimtare, përkthyese, sociologe…

MUNGON EDUKIMI MBI KULTURËN DHE HISTORINË E VËRTETË SHQIPTARE

Influenca e rrjeteve sociale dhe mosnjohja e masës në bërjen e gjërave tek brezi i ri, e kanë shkatërruar në themel shoqërinë. Imitimi i modeleve të gatshme “copy-paste” në gjithçka që shikojmë njihet si e vetmja vlerë në modë sot ku anti-vlera ka zënë vendin kryesor

Shkëlzen HALIMI

Ervina Toptani është lindur në Tiranë (1981). Diplomoi në vitin 204 në Universitetin e Tiranës, Fakulteti i Gjuhëve te Huaja, gjuha angleze, dega përkthim – interpretim. Në vitin 2006 në Romë me sukses të lartë magjistroi në Marrëdhënie Ndërkombëtare Diplomaci. Po kështu me sukses të lartë magjistroi në fushën e Sigurisë ndërkombëtare në Bruksel (2013),  dhe në fushën e filozofisë në Vjenë  në vitin 2017. Doktoroi në Vjenë në fushën e Edukimit (Doctor of Philosophy in Education) 2021.

Për pesë vite ka punuar si pedagoge në Universitetin e Tiranës. Pastaj, për 3 vite në NATO si staf diplomatik. Po ashtu për pesë vite punoi si këshilltare adjutant e Drejtorit të përgjithshëm të Policisë së Shtetit. Aktualisht, prej pesë vitesh, Ervina punon si pedagoge në një kolegj privat në Vjenë, ku jap dy lëndë të ndryshme. Flet pesë gjuhë të huaja dhe prej shtetit italian, atij amerikan dhe austriak njihet si përkthyese ligjore për gjuhët e tyre. Ervina është autore e katër librave: “Esad Toptani dhe shqiptarët në vështrimin europian”, botuar në vitin 2017,  “Mafia ne familjen time”, 2020, “Rrëfehem me dashuri”, 2022 dhe në mesin e muajit shkurt vepra e saj “Ich spüre die Liebe” botohet në Gjermani, Austri dhe Zvicër. Ervina është e martuar dhe është nënë e dy fëmijëve. Në vitin 2014 asaj i ndodhi diçka që në rrethana normale do të ishte e paimagjinueshme – për shkak të mbiemrin e përjashtojnë nga puna!

HEJZA: E nderuara Ervinë, çfarë do të thotë të mbani mbiemrin Toptani, një mbiemër ky me shumë peshë në hapësirat shqiptare, por edhe më gjerë?

E. TOPTANI: Në radhë të parë ju falënderoj shumë për intervistën. Jam e lumtur që kjo intervistë përkon me botimin e librit tim të parë në gjuhën gjermane “Ich spüre die liebe”, i cili sapo ka dalë në libraritë e të tre shteteve gjermanisht-folëse, Gjermani, Austri, Zvicër dhe kjo gjë më gëzon mjaft. E nisa me këtë koment për t`iu përgjigjur kësaj pyetje pasi të shohësh emrin tënd në libraritë e Europës është gëzim më vete.

Të kesh një mbiemër që ka lidhje me historinë e vendit tënd, do të thotë shumë, në çdo kuptim. Mbiemri më shumë se gjithçka tjetër është pikësëpari njohja me veten, identiteti yt i trashëguar. Është një imazh që përcillet që prej legjendave e historive që nisin de facto në shekullin e 11 sipas pemës së familjes që varet në shtëpinë time sa një faqe muri, deri tek imazhi që njeriu krijon për veten, dëshira për të kujtuar e rijetuar veprat e kryera nga paraardhësit. Mbiemri për çdo individ është lidhja organike me vendin tënd, me historinë e të parëve, me gjakun që të rrjedh ndër deje, me origjinën e vjetër të stërgjyshërve. E mendoj këtë gjë sa herë shkojmë në varreza me fëmijët e mi dhe çuditërisht varri i gjashtë-gjyshit të fëmijëve të mi ka mbetur në këmbë, i paprekur nga sistemi komunist i dikurshëm që i shkuli dhe theu të gjitha varret e vjetra, sidomos ato që përmbanin simbole fetare. Por varri i gashta-gjyshit tonë është aty, me një pllakë gjigande guri shkruar në gjuhën shqipe të para dy shekujve. Është një ndjesi unike të dish rrënjët e tua. Shumë pak njerëz e përjetojnë këtë fat. Shumica e njerëzve që kam njohur në jetë si në Shqipëri, po ashtu dhe në shtete të ndryshme të Europës ku kam jetuar, nuk njohin më shumë se stërgjyshërit e tyre. Po ashtu është një ndjenjë e fortë krenarie dhe besimi në trashëgiminë e ruajtur të të parëve, është ndjenjë përkatësie dhe nderi tek vetja, ndjenjë e fortë respekti për familjen tënde dhe imazhin e saj.

Mbiemri është përfaqësimi i të gjitha këtyre vlerave të ruajtura dhe të transmetuara në breza që të imponon përcaktimin tënd si individ në shoqërinë ku bën pjesë e në vendin ku jeton, pavarësisht nëse është ky atdheu yt apo një tjetër vend, ti je pasardhës i atyre burrave që kanë bërë historinë dhe kjo të ndjek gjithë kohën nga pas, e shpesh të rëndon mjaft mbi supe për peshën që mban në vetvete. Një mbiemër i tillë është pjesë e një detyrimi të madh, po ashtu. Gjithnjë të vjen në mend pyetja: a jam i aftë të jem një ndër ata njerëz që ia lartësuan peshën këtij mbiemri? A jam në gjendje t`i bëj ata krenarë?

Më ka ndodhur të shkoj në universitete të ndryshme në Europë e t`i gjej emrat e disa Toptansve të shënuar me shkronja të arta, si në Universitetin e Munihut, të Grazit, të Vjenës, të Berlinit, të Romës, të Stambollit, të Sorbonës. Po ashtu në shumë libra autorësh të ndryshëm, të shkruar në kohë e periudha të ndryshme, gjen emrat e tyre të përmendur siç u ka ndodhur dhe fëmijëve të mi në Vjenë, në orën e historisë në gjimnaz të gjejnë emrat e stërgjyshërve të tyre në librat e shkollës austriake. Kjo është ajo magjia e shoqëruar me një ndjenë përgjegjësi mjaft të madhe që shumë pak njerëz kanë mundësi ta jetojnë. Mbiemri për mua ka qenë një pasaportë ku brezat e mëparshëm kishin investuar dhe vulosur nderin, punën dhe respektin e tyre, pasaportë kjo që nuk njeh kohë.

Por, edhe e kam pësuar prej mbiemrit sigurisht, siç e pësoi e gjithë familja e madhe gjatë 50 viteve diktaturë ku mbiemri përfaqësonte atë çka komunistët i verbonte dhe i linte në hije. Kur një mbiemër të fut tmerrin për vlerat që ai përfaqëson, sigurisht që pushtetari do të sillet si në rastin e novelës së gjarprit me xixëllonjën. Në vitin 2014 në Tiranë, mua më heqin nga puna me motivacionin verbal se kam probleme me mbiemrin! Nuk u besoja dot veshëve! Ndoshta jam i vetmi rast në Shqipëri që u pushua nga puna pa një urdhër largimi, siç ndodh gjithmonë në këto raste, por vetëm me një komunikim të drejtorit duke më thënë: ju znj. Toptani duhet të largoheni, sepse keni probleme me mbiemrin dhe ata lart nuk ju duan këtu. Atëherë e mora mbiemrin me vete dhe pa kaluar as një javë kohë nga ky komunikim verbal, i shkruaj kolegjit të Vjenës duke ju treguar çfarë po më ndodhte në vendin tim dhe sesi po pushohesha nga puna për diçka kaq absurde. Ndërkohë, ju kërkoj atyre të bëj testimet e duhura e të paraqes të gjitha dokumentet e diplomat e mia për t`u punësuar pranë tyre. Dekani i kolegjit më shkruan: nëse Shqipëria nuk ju do prej mbiemrit që keni znj. Toptani, atëherë ne jemi të lumtur t`ju kemi mes nesh. Kjo ndodh kur mbiemri të tregon peshën e fuqisë që ka si në të mirë po ashtu dhe në të keq dhe ti vetë mëson vlerën tënde individuale.

HEHJZA: Jeni autore e veprës “Esad Toptani dhe shqiptarët në vështrimin europian” (2017). Çfarë përmban ky libër dhe, me pak fjalë, cili ka qenë vështrimi evropian për Esadin dhe shqiptarët?

E. TOPTANI: Ky është një libër historik publicistik që prek periudhën e Shqipërisë së viteve 1911-1922. Është periudha që ne shqiptarët përgjithësisht e njohim pak dhe e njohim keq. Ky libër përmban shumë dokumente te panjohura, të cilat unë i kam marrë prej arkivave të disa vendeve europiane e më gjerë ku tregohet kryekëput arsyeja se përse ne shqiptarët për dekada të gjata, tashmë 8, nuk e njohim historinë e vërtetë të vendit tonë dhe kjo është bërë me arsye të mirëmenduara sigurisht. Duke njohur të vërtetën historike, duke njohur figurat politike të kohës dhe arsyet e veprimeve të tyre, të aleancave të tyre, problematikës së kohës, duke e parë në kohë dhe hapësirë këtë problematikë, shqiptarët do të mësonin jo vetëm të vërtetën e tyre, por do të nxirrnin dhe shumë mësime të mësuara nga historia, siç kanë bërë dhe kombet e tjera. Por, ne na e kanë fshehur dhe na e kanë shtrembëruar historinë me dashje dhe me arsye siç e përmenda dhe më lart, të mirë-menduara. Një popull që lihet në errësirë të plotë përsa i përket të kaluarës së tij, është lehtësisht i manovrueshëm, sepse është një popull i mashtruar, një popull që nuk njeh vetveten dhe që përsërit si në një spirale të mallkuar të njëjtat gabime në çdo dekadë.

Vështrimi europian për Shqipërinë ka qenë gjithë-herën ai që kemi jetuar ne deri para 10 viteve, le të themi, pra përgjatë një shekulli e më shumë Europa ka pasur të njëjtin mendim për ne. Sallonet ndërkombëtare ku gatuhej “paqja” e popujve jo vetëm që na njihnin keq, por na njihnin dhe shumë pak dhe pikërisht ata që as nuk donin të na njihnin, kanë qenë gjithnjë ata që duhet të vendosnin për ne dhe për fatin e trojeve tona. Ne ende vuajmë edhe pas më shumë se një shekulli gabimet e ndërkombëtareve që trojet tona i copëtuan sipas orekseve e dëshirave të tyre. Ndërkohë, përveç kronologjisë së dokumentacionit që hedh dritën e të vërtetës mbi këtë periudhë kohore në Shqipëri, unë kam përcjellë dhe një pjesë të mirë të mendimit politik, gjeopolitik, qytetar, e social sesi na shihnin ne europianët e fillim-shekullit të 20-të. Çfarë thuhej në sallone e tyre për ne, në gazetat e revistat e tyre, sa peshë kishte Shqipëria në kohën e vështirë që po jetonte. Të gjitha këto vite, ecuria politik, e luftërave ballkanike, ardhja e Princ Vidit, lufta e Shkodrës dhe Lufta e Parë Botërore, Konferenca e Paqes në Paris e të tjera, janë paraqitur mjaft të plota në këtë libër. Me pak fjalë, është një libër prej 400 faqesh që përmban në faqet e tij të gjithë periudhën e detajuar historike dhe publicistike prej vitit 1911-1922. Po ashtu në këtë libër bën pjesë dhe zbulimi im për një libër dokumentar, mjaft të rëndësishëm të Stephen Bonsal, krahut të djathtë të kolonelit House në Konferencën e Paqes në Paris, që ishte njeriu që presidenti Willson i besoi postin e tij pas largimit të tij nga kjo konferencë. Libri titullohet “Suitors and suppliants, the little nations at Versaille” dhe u shkrua në vitin 1922, por meqë përmbante dokumente sekrete për vetë natyrën dhe postin politik që mbante autori i tij, u lejua të botohej në vitin 1945. Mua librin ma sollën prej arkivit të Shtëpisë së Bardhë në Uashington në kohën kur isha diplomate në NATO, në Bruksel. Një dokument fantastik që hedh poshtë të gjithë historinë e stisur, të deformuar e të sajuar prej komunistëve shqiptarë në 50 vite diktaturë. Jam e para që e kam sjellë këtë libër në shqip, duke e përkthyer me pjesë e duke ua shpërndarë disa miqve historianë e studiues në Shqipëri, sidomos kapitullin e pestë të tij titulluar: “King Nicolas of Montenegro and Essad Pasha of Albania: Black Mountain folks versus the Sons of the Eagles”.

Ky libër ishte shumë më i madh se unë dhe tregoi që nuk kishte aspak nevojë për mua, në mos isha unë që kisha pasur shumë nevojë për të, por nuk e dija deri ditën që u botua. Është shitur në një kohë rekord dhe është ribotuar disa herë që prej vitit 2017 e, herë pas here, njerëzit më shkruajnë që vazhdojnë ta kërkojnë e ta porosisin online. Pra, ai libër vazhdoi jetën e tij pa pasur nevojë aspak për emrin tim, apo për ndihmën time. Ia shtroi vetë rrugën vetes.

HEJZA: Ju keni thënë se poetët gjenerojnë atë çka i bën më të afërt me Zoti, përgjithësisht prej vuajtjes, prej boshllëkut, prej kaosit e padrejtësisë, por me qenë i pavdekshëm. Na e elaboroni pak më gjerë këtë konstatim?

E. TOPTANI: Është një moment mjaft i bukur ky që keni shkëputur ju. Para dy vitesh kam shkruar pasthënien e një libri shumë të veçantë me ese poetike të një autori ta panjohur fatkeqësisht dhe nuk di si ndodhi që esetë poetike (të shkurtra, por me mjaft mendim të thellë brenda) i lexova të gjithë njëherësh. Nuk më ndodh kjo zakonisht pasi preferoj t`i shijoj ngadalë e prej secilës pjesë të nxjerr mendimin e kulluar, por ky rast ishte i përveçëm. Si pasojë e shkrova dhe pasthënien të gjithën njëherësh pas leximit, pa u ndalur asnjë minutë, ndërsa shkruaja dhe magjia ishte se e gjithë proza për një filozofi të hollë letrare m`u derdh gishtërinjve që lëviznin në tastierë sikur luaja në piano, në gegnisht. Aty them: Poetët gjenerojnë at çka i ban ma të afërt me Zotin, përgjithësisht prej vuejtjes, prej boshllekut t’asgjasë, prej kaosit e padrejtësisë, por për me kenë i pavdekshëm, Njeriut që shkruen, s’i mjafton ndjesia, as përjetimi i fortë i dashnisë. Duhet me kenë n’gjendje me lundrue n’ujnat e nji deti t’tallazuem mendimesh t’thella e m’u shkputë prej stuhisë s’arsyetimit që godet mendimin e kulluet t’filozofisë ma kuptimplote t’jetës. Duhet ta keshë jetue intensivisht, ta keshë provue gjuhën e saj n’çdo milimetër të trupit tand, tue t’u fut në l’kurë e tue të mbrritë n’shpirt, me mujtë me e nxjerrë kët t’fundit krejt t’lakuriqtë përmes fjalës.

Jam e bindun se njeriu s’e njef dashninë, pse njeriu mendon se din me dashtë! Për mua poetët gjenerojnë atë çka më së miri ka thënë Sokrati i madh, afërsinë me Zotin, dhe vetëm ata munden t`i afrohen aq shumë marrëzisë së butë që njerëzit e zakonshëm e përjetojnë rrallë, por poetët e përjetojnë në çdo moment të jetës. Ndaj jo gjithkush mundet të jetë poet, nuk mjafton kurrsesi të dish të thurësh vargje. Dellin artistik të të shprehurit bukur mund ta kenë shumë njerëz, po ashtu ndjesitë e forta të përjetimit apo artin e të ndërthururit të këtyre elementëve së bashku, por vetëm një poet mundet të derdhë filozofi jete në vargje e ndaj bota poetët nuk i ka pasur me shumicë e qëndrojnë në piedestale të paarritshme prej shekujsh ata që vërtet janë të tillë. Vazhdojnë të lexohen, të magjespin po njësoj prej dekadash e shekujsh. Njësoj si për dashurinë po ashtu dhe për poezinë e thellë e të bukur kam të njëjtin koment që kam shkruar në këtë pasthënie libri: Njeriu s`e njef dashninë pse njeriu mendon se din me dashtë! Njeriu nuk mund të shkrue poezi pse njeriu mendon se din me shkrue!

HEJZA: Sipas Jush, gëzimi më i madh është kur kupton se dashurinë që ke nxjerrë prej shpirtit s’ta ka bërë pis interesi, paraja, fjala thënë pas krahëve. Pse?

E. TOPTANI: Besoj vërtet se është kështu. Bota ka qenë gjithë herën një lëmsh i madh ku shpesh fitojnë mashtruesit e jo të drejtët, por ekuilibrin e hollë sa një fije floku ku qëndron kjo bota jonë sa e vogël po aq dhe e madhe e mban në jetë dashuria dhe mirësia e atyre pak njerëzve të mirë në raport me pjesën tjetër. Ne të gjithë e matim kohën me kujtime e veprat tona të kryera gjatë jetës, të paktën ata që vërtet mendojnë se kanë jetuar. Koha nuk matet me vite, në të kundërt do të ishin thjesht numra të shpenzuar pa kurrfarë ideje mbi vlerën e tyre. Në gjithë këto kujtime, përjetime, ndodhi e ngjarje që jeta na rezervon, kur i kthehesh pas kupton se jeta vetë ka qenë mjaft bujare me ty që të ka dhënë më shumë njerëz, që nuk ta kanë shkelur e bërë pis shpirtin e dhënë, as dashurinë e as mirësinë në raport me ata që e kanë bërë këtë gjë. Këtë e kupton pikërisht kur përballesh me këta të dytët, me hileqarët e vegjël, siç i kam quajtur unë në një shkrim timin të botuar më parë “burrat e vegjël që vranë fisnikërinë e jetës”, dedikuar filozofisë së shprehur në librin e shkëlqyer të autorit austriak Wilhelm Reich, “Njeruci”. Nuk ka dhimbje më të madhe për një njeri besoj sesa kur kupton se dashuria e mirësia e dhënë i nëpërkëmbet, i poshtërohet apo i hidhet në plehra si një leckë e përdorur pa vlerë. Mendoj se kjo është dhimbja më e madhe shpirtërore për një njeri që jep çfarë ka më të shenjtë, shpirtin.

HEJZA: Me studentët tuaj në Vjenë, ndër të tjera, keni shtruar edhe pyetjen: Çfarë është thelbësore tek njeriu? Trupi, bukuria, mendja?

E. TOPTANI: Tema të tilla i diskutojmë shpesh në modulin e edukimit nëpërmjet filozofisë dhe letrave. Sigurisht që bukuria e vërtetë nuk qëndron te trupi, te pjesa fizike e njeriut, përkundrazi. Qëndron te shpirti i cili reflektohet te mendimet sikurse dhe te vlerat që e udhëheqin atë, te mënyra që njeriu zgjedh për të jetuar. Aftësia e shpirtit (anima, siç e njohim në latinisht, por Platoni përdorte termin “psykhe”, që i atribuon ndërgjegjes së njeriut atë që ne sot e njohim si shpirti. Ky dallim thelbësor ndërmjet ndërgjegjes apo arsyes së brendshme dhe shpirtit, u ngatërrua si konotacion kur “pushtetin” e mori në dorë Kisha, por kjo është një temë mjaft e gjatë dhe e ndërlikuar për t`u diskutuar, sepse kërkon dhe një publik të përgatitur për të vënë në njërën anë filozofët e mëdhenj të antikitetit dhe Kishën me rolin e saj të mëvonshëm dhe sigurisht për të treguar sipas kronologjisë historike filozofinë në bërthamë dhe ndryshimit të kësaj filozofie më pas, pra arsyen përse ndodhi kjo,po thoja më lart se aftësia e shpirtit për të menduar dhe kërkuar të vërtetën është bukuria e vërtetë e njeriut. Bukuria e trupit që në thelb është e gënjeshtërt dhe nuk ka asnjë vlerë përpos atë të përmbushjes së epshit për njerëzit që mbeten gjithnjë në nivelin e njeriut të zakonshëm, është pasqyrim i jashtëm i një realiteti ekzistent për një kohë fare të shkurtër. Bukuria është diçka që mund të perceptohet përmes harmonisë ndërmjet formës dhe kuptimit, ndërmjet ndjeshmërisë dhe arsyes. Mes të gjithë këtyre elementëve së bashku qëndron balanca që sjell perfeksionin. Pra, mbetemi te thënia lapidare e Saint Exupery tek “Princi i Vogël”: Ajo që është thelbësore, është e padukshme për syrin. Gjërat më të rëndësishme perceptohen me zemër dhe mendje e jo me sy.

HEJZA: Çfarë kemi ne shqiptarët autentikë që sot brezat e rinj vështirë se e marrin në konsideratë në garën marramendëse të kopjimit të çfarëdo lloj gjëje të pavlerë që paraqitet si vlerë?

E. TOPTANI: Kjo pyetje prek shumë aspekte të shoqërisë dhe kulturës shqiptare e ka një rëndësi të madhe në kontekstin e kohës moderne. Ne kemi një trashëgimi të pasur kulturore që është ndërtuar përgjatë shekujve dhe është ndërtuar më një sakrificë ekstreme, duke pasur parasysh historinë e këtij populli, represaliet e vuajtjet që ka duruar e përjetuar në shekuj, e pikërisht kjo lloj kulture është e lidhur ngushtë me identitetin tonë. Trashëgimia jonë përfshin zakone, tradita, mbi të gjitha moralin, vlera të komuniteti dhe nderimi për natyrën dhe jetën që sot duket krejtësisht e harruar. Dhe ka arsye përse ka ardhur kjo harresë e përse sa vjen e shtohet, duke u larguar gjithnjë e më shumë prej burimit të zanafillës. Jetesa në diktaturë për një gjysmë shekulli sigurisht nuk do të kalonte pa pasoja të mëdha për të gjithë shqiptarët. Moralin si vlerë të çmuar e ruajtën pak njerëz, e kryesisht ata që pësuan padrejtësitë më të mëdha. Shqiptarët u kthyen në shumicë me dëshirë në njerëz të vegjël që, për të përfituar diçka materiale, më shumë spiunonin kë të mundeshin. Kam parasysh gjyqet popullore në kohën e komunizmit në këtë rast, e linçimi i masës që gjente armikun e radhës, të gatshëm për të asgjësuar çdo lloj njeriu që përfaqësonte një vlerë në vetvete, pra vlerës dhe moralit shteti dhe shoqëria i shpalli luftë qysh herët. Komunizmi na mësoi që armiku i parë për secilin nga ne ishte shteti. Shteti të burgoste në emër të popullit (absurditeti më i madh në botë), shteti vendoste racionin e bukës që ti meritoje, shteti të merrte pronën, shtëpinë, gjënë e gjallë, të burgoste djalin, burrin, babain, nënën. Shteti të linte pa shkollë, të internonte, të hiqte të drejtën të flisje, madje të hiqte të drejtën të mendoje. Shteti vendoste deri modelin e flokëve dhe të modës që duhej ndjekur, domethënë të modës që nuk duhej ndjekur. Pra, shteti ishte dhunuesi i parë i individit dhe përdorte shoqërinë si një masë amorfe të verbër, sa kohë ua kishte hequr të drejtën e të menduarit, për të gjetur armikun e radhës e për ta ndëshkuar atë. E gjitha kjo në një popullsi me më pak se 3 milionë banorë. Çfarë lloj kulture mund të jetonte në këto kushte kur ishte e ndaluar të lexoje të mëdhenjtë botërorë të letërsisë e të mendimit? Më kujtohet që gjyshes time herë pas here i tërhiqnin vërejtje të rënda në mbledhjet e lagjes, ato të frontit për ata që i kujtojnë, sepse harronte çdo dite dhe thoshte faleminderit ndërkohë që nuk duhet ta thoshte. Pra, ne trashëguam kulturën se shteti është dhunuesi, vrasësi ynë, ndërkohë që shtetet e tjera fqinje me ne kujdeseshin për çdo shtetas të tyre në të gjithë kuptimin e fjalës dhe shteti për ta ishte dhe është shpëtimtari, gjë që ne ende, pas 85 vjetësh, nuk e kemi arritur e mesa duken gjasat as nuk do ta arrijmë ndonjëherë. Brezi i ri sot është edukuar prej prindërve që janë pjesë e trashëgimisë të vazhdimit të kulturës që la komunizmi, nëse mund të quhet kulturë dhe akoma më thellë shkon degradimi i kësaj kulture përgjatë 34 viteve demokraci. Kur zhvlerësohet dija, shkolla si institucion, atëherë nuk mund të flasim më as në parim për ekzistencën e ndonjë lloj kulture. Unë vetë përgjatë kohës kur punoja në Shqipëri kam pasur eprorë që nuk dinin të shkruanin korrekt shqip, që nuk dinin të lexonin korrekt, që diplomat i kishin të blera dhe nuk kishte fyerje më të madhe për mua sesa kur diplomat të përfituara me vite punë e sakrifica të qëndronin mbyllur në sirtar, sepse nuk kishin asnjë vlerë në Shqipëri. Dhe, në fakt, vlerat e shumicës si unë i njohu Europa e më gjerë ku jetojnë e punojnë sot mijëra shqiptarë të arsimuar e të edukuar në shkollat më të mira të botës, por që në Shqipëri nuk i qas askush as tek dera e një institucioni të rëndomtë. Këtë gjë ne do ta paguajmë shtrenjtë me dekada të gjata, por siç duket askush nuk e kupton sa e rëndë është kjo, sa kohë nuk bëhet asgjë për të ndrequr gabimet.

Brezi i ri sot jeton në epokën e konsumizmit dhe nuk bëhet fjalë për të kuptuar vlerat. Madje, mua nuk më shqetësojnë vlerat, aspak. Ato ndryshojnë në raport me kohën dhe shoqërinë ndaj çdo periudhë e caktuar udhëhiqet nga vlera të tjera, përveç atyre universale që janë të pakohë. Mua më shqetëson fakti se duke mos u pajisur me kulturën e duhur, sidomos brezi i ri, janë plotësisht apatikë edhe përsa i përket gjësë më të thjeshtë, të kuptojnë se çfarë është e mirë dhe çfarë është e keqe, kjo është bërthama. Ne kemi të rinj në moshë fare të mitur që vrasin në oborrin e shkollës shokun, që mbajnë më vete armë të ftohta, që nuk kanë asnjë ide se çfarë pasojash mund të sjellin këto veprime, që nuk njohin vlerën e asaj çka është e mirë, por përkundrazi të keqen e shohin si mjaft pozitive. Dhe askund nuk bëhet një emision televiziv në 100 televizione private që ekzistojnë në Shqipëri ku të thirren psikologët, mësuesit, prindërit, vetë të rinjtë e të flitet, të debatohet, të shkëmbehen mendime mbi këtë pikë kaq të rëndësishme e të ndjeshme. Aq të pamësuar jemi ne me kulturën në përgjithësi sa kam vënë re që dhe dashuria si koncept njihet shumë pak, sidomos ajo që ka lidhje direkt me veten, respektin dhe dashurinë për veten sikurse dhe për tjetrin. Influenca e rrjeteve sociale dhe mosnjohja e masës në bërjen e gjërave tek brezi i ri, e kanë shkatërruar në themel shoqërinë. Imitimi i modeleve të gatshme “copy-paste” në gjithçka që shikojmë njihet si e vetmja vlerë në modë sot ku anti-vlera ka zënë vendin kryesor. Kontributin më madhor në këtë shkatërrim e ka dhënë mungesa e edukimit mbi kulturën dhe historinë e vërtetë shqiptare. Mua më mungojnë tepër disa prej vlerave me të cilat u rrita, të cilat nuk i gjej as në Vjenë ku jetoj prej vitesh, siç është vlera e solidaritetit të komunitetit ku bëja pjesë. Ne ishim të gjithë njësoj, ne tiransit që e njihnim njëri tjetrin që në të folur, që shtëpitë rrinin pa çelës e asgjë nuk humbiste. Këtë lloj vlere nuk e gjej më fatkeqësisht, sepse kjo përjetohet vetëm në qytetin tënd, në vendin tënd, e tashmë kjo është diçka që i përket të kaluarës e nuk është ruajtur dot. Shqiptari e ka pasur gjënë më të shtrenjtë nderimin e familjes, nderimin e prindërve, kujtimin e gjyshërve e nuk i treste dheu pa i çuar amanetet deri në fund. Sot imitimi i modeleve të gatshme perëndimore ku familja ka shumë kohë që është degraduar, na solli dhe ne frymën e helmuar të kësaj anti-vlere. Shqiptari natyrën dhe respektin e dashurinë për tokën, për kafshët e gjithçka që e rrethonte, e ka pasur të shenjtë po aq sa familjen, por sot jo më. Edhe kjo vlerë është harruar me të tjerat e dyshoj fort se brezi i ri sot e kupton çdo të thotë për shqiptarin e dikurshëm të prekje tokën me duar, ta ledhatoje atë, madje dikur kam njohur të moshuar që për të kuptuar se cilat perime, fruta apo drithëra ishin të përshtatshme për t`u mbjellë në një vend të caktuar, fusnin një copë dhé në gojë dhe, sipas shijes së tij, kuptonin çfarë kulturash duheshin mbjellë në atë tokë e sa i bollshëm do të ishte prodhimi. Nuk besoj se brezit të ri ua ka mësuar dikush këto gjëra. Detyrimin kryesor e ka familja bashkë me shkollën, por tek ne, të dyja këto institucione të shenjta kanë ardhur me zbritje të shpejtë e të vazhdueshme. Po nuk shkuam tek rrënjët nuk do të kemi kurrë degë të forta e të qëndrueshme, e të shëndetshme.

HEJZA: Sot, fatkeqësisht, shumë lehtë e pranojmë të huajën, por edhe më lehtë e harrojmë atë që është e jona. Kjo gjë ndjehet edhe në raport me kulturën. Pse po ndodh kjo?

E. TOPTANI: Kjo pyetje prek thellësisht një nga dilemat më të mëdha të kohës sonë: si dhe pse kultura jonë shpesh lëviz në hije të influencave të asaj çka është e huaj, duke harruar të vlerësojë atë çka është e jona. Për mendimin tim kjo është pasqyrë e një procesi të gjerë që lidhet me mënyrën se si individët dhe shoqëria shpesh përballen me transformimet e shpejta dhe globalizimin e pandalshëm, duke shtuar këtu dhe dëshirën për të refuzuar atë çka është e jotja me idenë se ajo çka është e huaj, është më me vlerë. Sigurisht kjo gjë reflekton dhe nivelin e kulturës që shoqëria ka. Në botën e sotme, ku informacioni dhe influencat përhapen me një shpejtësi marramendëse, ekziston tendenca që shumë njerëz, veçanërisht brezi i ri të tërhiqen nga ato që vijnë nga jashtë si modele të mirëqena e tërheqëse e që detyrimisht shihen si më të suksesshme. Nuk ka asgjë të keqe të kërkosh, të vlerësosh e të bësh tënden të renë, në fund të fundit nuk do të kishte kuptim bota, por jo domosdoshmërisht duhet përbuzur apo hedhur në koshin e plehrave çdo gjë e vjetër që na lënë trashëgimi brezat. Ajo që është e huaj shpesh konsiderohet si më e avancuar, më e sofistikuar, më “moderne”, dhe kjo nënkupton një shkëputje nga vlerat që mund të duken më të zakonshme apo të pasura me histori, por të cilat, fatkeqësisht, duket sikur mbesin mbuluar nga shkëlqimi fals i trendeve të reja. Ky nuk është vetëm një “gabim” ose thjesht mungesë vëmendjeje. Ky fenomen është pasojë e drejtpërdrejtë e mungesës së një reflektimi të thellë mbi vlerat që e përbëjnë identitetin tonë kulturor. Kur një shoqëri jeton në një periudhë të trazuar me dekada të gjata ose del pas një periudhe të gjatë të mbizotërimit të dhunës sistematike, ndodh që njerëzit të kërkojnë shpejt një identitet më të përgjithshëm, më global, më të ndryshëm duke dashur të shuajnë kujtesën për gjithçka të dhimbshme të jetuar më parë. Kërkesa për t’u përshtatur me modelet e huaja shpesh bëhet më e fortë kur shoqëria përjeton krizë të thellë të identitetit ose mungesë së thellë të vetëdijes kulturore.

Por, çfarë po humbasim në gjithë këtë proces? Në thelb, po humbasim lidhjen me rrënjët tona, me ato që janë thelbësore dhe formuese për kulturën tonë. Një popull që harron vlerat e veta për t’u përshtatur me influenca të jashtme, rrezikon të humbasë vetëdijen e tij, rrezikon të mos ekzistojë më. Duhet të kuptojmë, mbi të gjitha, se kultura nuk është diçka statike, e pandryshuar, përkundrazi ajo është diçka që evoluon, por që ka nevojë për rrënjët e saj për të mbijetuar. Të nderojmë atë që është e jona, do të thotë të njohim dhe vlerësojmë pasurinë që mbartim, dhe ta ruajmë këtë pasuri për brezat që vijnë, duke i dhënë frymën e duhur të modernitetit në mënyrën që e pasuron, dhe jo që e humb atë. Sfida e vërtetë me të cilët duhet të përballemi, është të gjejmë një ekuilibër midis një të kaluare ku prevalojnë vlerat më të bukura dhe një të ardhmeje që i kërkon shoqërisë të ndryshojë, pa humbur asnjëherë identitetin tonë në kuptimin më të thellë.

HEJZA: Siç keni treguar edhe ju, sot janë të paktë ata që u kanë folur a shpjeguar ndonjëherë fëmijëve diçka mbi Eposin tonë a ndonjë vepër të veçantë, si ato të Fishtës, për shembull. Çka do të thotë kjo neglizhencë shkatërruese për indin kombëtar?

E. TOPTANI: Ndarja e brezave nga e kaluara duke rendur pas trendeve të panjohura e të pastudiuara është lëndim i thellë për identitetin e një kombi. Kur fëmijët, si pasues të një trashëgimie të pasur, nuk mësojnë për Eposin tonë dhe krijimtarinë e rëndësishme të shkrimtarëve si Fishta, ata humbin një pjesë të thellë të vetëdijes së tyre kombëtare. Eposi, poezia dhe veprat të tilla nuk janë thjesht përmbajtje intelektuale, por janë forma të shprehjes së shpirtit të kombit, të vlerave, luftërave, dhe ëndrrave të tij. Ato janë rrëfime që na lidhin me të kaluarën dhe që na mundësojnë të shohim të tashmen dhe të ardhmen në një dritë më të qartë, më të thellë. Neglizhenca ndaj këtyre veprave, ndaj këtyre trashëgimive, është një shkatërrim i kujtesës kolektive. Pa këto burime, fëmijët dhe brezat që pasojnë mund të rriten me një ndjenjë boshllëku, pa një ndërlidhje të qëndrueshme me historinë e kombit tonë, si një lloj ndarjeje nga burimi i tyre më i thellë, që është kultura dhe identiteti. Ky boshllëk mund të shkaktojë humbjen e kuptimit për çka jemi, për çka luftojmë, dhe për çfarë jemi të aftë të arrijmë. Ndaj, njohja e Eposit, njohja e shkrimtarëve të rëndësishëm si Fishta, dhe i të gjitha veprave të tjera të kulturës tonë, është një mundësi për të kaluar një mesazh të fuqishëm, për të thurur lidhje mes brezave dhe për të mbajtur gjallë një thesar të pazëvendësueshëm. Ato janë gurë themeli që formësojnë karakterin dhe vetëdijen kombëtare. Përmes tyre, fëmijët mësojnë jo vetëm historinë, por edhe shpirtin dhe vlerat që na lidhin me njëri-tjetrin, për t’u bërë jo thjesht qytetarë të një kombi, por pjesë e një misioni të madh, të qëndrueshëm dhe të nderuar.

HEJZA: A ju shqetëson fakti se gjithnjë e më shumë po na rëndon varfëria linguistike?

E. TOPTANI: Pyetjet e këtij lloji kanë të gjitha një lidhje të brendshme organike me njëra tjetrën që vërtiten rreth të njëjtës bërthamë. Jo shumë kohë më parë kam përgatitur një shkrim pikërisht me këtë temë, duke theksuar se gjëja që unë i trembem më shumë është varfëria linguistike, sepse në thelb është varfëri kulture. Është pjesa më e rëndësishme që pasqyron në mënyrë të drejtpërdrejtë identitetin kulturor individual, e më pas atë kombëtar. Mua më shqetëson veçanërisht varfëria linguistike te të rinjtë. Në Austri ku unë vetë jap mësim, profesorët e gjuhës kanë për detyrë të shohin me kujdes maksimal sa është në gjendje një nxënës të shprehë mendimin, të shpjegojë konceptet, gjendjet dhe emocionet nëpërmjet fjalorit linguistik që disponon. Kështu nxjerrin dhe mesataren e fjalëve që nxënësi njeh, duke konstatuar, mbi baza racionale nivelin intelektual, kulturor të individit në faza të rëndësishme përgatitore për profesionin dhe jetën.

Në thelb ky është problem njohurish (konjitiv) studimi, leximi, pasurimi mendor e shpirtëror, pra problem akut kulturor. Nëse marrim shembull mësuesit, niveli i tyre kulturor në përgjithësi do të reflektojë ndjeshëm te niveli kulturor e përgatitor i brezave. E nëse i referohemi politikanëve, niveli është katastrofik. Por, ata kanë në dorë drejtimin e fateve të shoqërisë dhe përzgjedhja e tyre reflekton direkt nivelin kulturor të shoqërisë. Sa fjalë mund të njohë, të dijë një politikan shqiptar për shembull? Unë zakonisht nuk kam aspak dëshirë t`i dëgjoj kur flasin, por kur vendos ta bëj atëherë trishtohem edhe më shumë, sepse vërtetoj gjithnjë se nuk disponojnë më shumë se 200-300 fjalë në fjalorin e tyre. Kjo reflekton menjëherë kulturën e përgjithshme të personit, duke çuar te përcaktimi i identitetit individual të gjithsecilit dhe më pas dalim në përfundime më të gjera konceptuale mbi nivelin e politikës që bëhet dhe popullit që i zgjedh.

Ne arrijmë të shprehemi dhe të mendojmë me aq fjalë sa njohim. Përpos atyre fjalëve nuk arrijmë të shpjegojmë më shumë, e për pasojë as nuk kuptojmë më. Çdo fjalë që ne përdorim mban brenda saj edhe kulturën me të cilën vetë fjala ka lindur. Nëpërmjet saj (fjala e folur, e shkruar, komunikimi) ndërtohet më pas skeleti i plotë i identitetit individual të gjithsecilit prej nesh, shpesh duke reflektuar dhe identitetin e trashëguar familjar e kombëtar.

Në këtë periudhë, ku shpesh dominon përdorimi i gjuhës së thjeshtuar, të influencuar, sidomos nga rrjetet sociale dhe media, ka rrezik që të humbasim pasurinë dhe thellësinë që ka gjuha jonë. Kjo ndikon në mënyrën se si e përjetojmë realitetin dhe si e kuptojmë botën përreth nesh. Fjalët janë shumë më tepër sesa mjete komunikimi; ato janë përcjellës të mendimit, ndjenjës dhe vizionit për jetën. Kur gjuhës i mungojnë fjalët që e pasurojnë dhe i japin shpirt, atëherë humbet edhe aftësia për të shprehur ndjeshmëri dhe për të komunikuar me thellësi. Për shkak të këtyre elementëve të përmendur më sipër, të rinjtë gjithnjë e më shumë po përdorin një gjuhë të varfër dhe të shkurtuar (është e pamundur të lexosh mesazhe në gjuhën shqipe në mënyrën sesi komunikojnë të rinjtë mes tyre me perifrazime, si tkxh, klm, flm etj), që ndikon direkt në aftësinë për të argumentuar, për të menduar në mënyrë kritike dhe për të ruajtur lidhjen me vlerat e thella kombëtare.

Për të shmangur këtë, është e domosdoshme që të investohet më shumë në edukimin e gjuhës, në ruajtjen dhe promovimin e pasurisë leksikore, dhe në inkurajimin e një komunikimi më të thellë e të pasur në gjuhën shqipe. Kjo kërkon angazhim nga institucione të ndryshme, por edhe nga çdo individ që ka ndërgjegje dhe dëshirë për të mbajtur gjallë këtë pasuri të paharruar.

HEJZA: Një pjesë e mirë e njerëzve, gjysmë “engjëllin” që shfaqin fillimisht e përdorin për të fshehur gjysmë “djallin” që kanë brenda. Si shpjegohet kjo?

E. TOPTANI: Natyra njerëzore është një mozaik i pafund nuancash, që shpesh endet mes dy ekstremeve – të mirës dhe të keqes, dritës dhe errësirës, engjëllit dhe djallit. Ky dualitet është pjesë e përvojës tonë të thellë dhe të pandalshme. Ne të gjithë bartim brenda vetes këtë tension të përhershëm mes asaj që dëshirojmë të jemi dhe asaj çka jemi në të vërtetë. Kjo është një përpjekje e pandërprerë për të balancuar idealet dhe pasionet tona, vlerat dhe dobësitë që shpesh ndodhen përballë njëra-tjetrës. Por, siç e kam përkufizuar ky dualitet lidhet me pjesën më të shëmtuar që njeriu ka brenda tij, që është të qenët frikacak ose siç e themi ne në zhargonin tonë shqip, “me qenë i paburrë” (që përdoret për të dyja gjinitë faktikisht). Shumë njerëz të vegjël, në thelb hileqarë, që u mungon guximi për të marrë përgjegjësi e për t`u përgjigjur për veprimet e tyre, preferojnë të mashtrojnë për të përfituar. Mua vetë më ka ndodhur shumë herë të njoh njerëz të tillë dhe ndjesia që kam për këtë kategori është neveria. Përpiqen të të miklojnë në mënyra të ndryshme për të të kthyer më pas në prenë e tyre. Dhe nëse ndodh që kapen mat, atëherë vërsulen si hienat duke sharë e shfryrë kudo që të munden vrerin që kanë përbrenda. Këta janë kategoria e njerëzve që janë bosh në shpirt, bosh në ndjenja, bosh në realizime, janë mosmirënjohës. Njeriu duke jetuar midis tensionit të vazhdueshëm kthehet në mbartës të elementeve që shkaktojnë tensione. Por, nëse njerëzit do të zotëronin kulturën, atëherë do të ishin të aftë të luftonin mes impulseve të larta negative dhe pasioneve të errëta për të arritur vetëvlerësimin dhe ndërgjegjen e pastër. Për të mos e kthyer “gjysmë djallin” brenda nesh në një tipar që na karakterizon më së shumti, duhet vetë-reflektim dhe punë me veten për të kërkuar harmoni mes formave të të mirës në mënyrë që të bëhemi të plotë, pa gjysma e pa ndikime negative, por të jemi të vërtetë, të ndershëm në radhë të parë me veten dhe po ashtu me të tjerët. Sa pak do të vuanim sikur kjo të bëhej realitet.

HEJZA: Ju thoni se në këtë botë ku jetojmë është kaq e lehtë të vdesësh, kurse të jetosh është sfida dhe vështirësia më e madhe! Pse është kjo sfidë e vështirë dhe e madhe?

E. TOPTANI: Në fakt, këtë nuk e kam thënë unë, unë e kam sjellë të shkruar në një postim timin pak kohë më parë, por ky është postulati që Majakovski shkruan kur njoftohet për vetëvrasjen e poetit të madh Jesenin. Ai shkruan :”Në këtë botë ku jetojmë është kaq e lehtë të vdesësh, të jetosh është sfida dhe vështirësia më e madhe”. A ka të drejtë Majakovski në këtë rast? Them se po. Jeta është sfidë e madhe, në radhë të parë se nuk kënaqet kurrsesi vetëm me ekzistencën. Ai që jeton duke u njehsuar vetëm me faktin pse ekziston, ai ka vdekur prej kohësh, është thjesht një i vdekur që ecën, e faktikisht jeta në këtë aspekt është e pamëshirshme. Kur zgjedh të jetosh doemos do të kërkosh thelbin e lidhur me kuptimin, do të përballesh me zgjedhjet dhe ndryshimin e vazhdueshëm. Njeriu është qenia e vetme në planetin tonë që i ka për detyrë të kuptojë, të evoluojë, të kërkojë gjithnjë thellësitë. Ne jemi të ndërtuar nga Zoti, prej natyre për të pyetur, për të kërkuar përgjigje, për t`u përballur me vështirësi dhe sfida, për të eksploruar, për të zbuluar, për të njohur e të për t’u vetënjohur. I gjithë ky rrugëtim bëhet duke u përpjekur fort të qëndrojmë origjinal në natyrën tonë të vërtetë, në ndërveprimin me të tjerët e me botën, e ky angazhim kërkon përpjekje të vazhdueshme për të ruajtur ekuilibrin mes dëshirave të brendshme e kërkesave të jashtme. E gjithë kjo është betejë e vërtetë, sepse për të jetuar me kuptim duhet të ndeshemi me pasiguritë e të bëjmë zgjedhje të vështira, shpesh edhe mjaft të dhimbshme, kërkohen sakrifica, e në këtë kuptim jeta është e vështirë në raport me vdekjen. Nga ana tjetër vdekja është një kalim i natyrshëm që ndodh pa asnjë mundim dhe është bashkudhëtare me jetën. Njeriu që ka jetuar thellësisht, e ka pranuar atë dhe nuk i frikësohet aspak. Në këtë pikë kujtoj gjithnjë mësimet e filozofëve të antikitetit dhe frymëzimin që u dhanë ata njerëzve të zakonshëm të asaj epoke për të jetuar më të vërtetë sesa ne të sotmit, pikërisht sepse ata e pranonin vdekjen si një pasojë natyrore të jetës. Gjithçka ka një fund dhe ne fundin tonë duhet ta presim me të njëjtën natyrshmëri që presim jetën. Ky është dallimi thelbësor ndërmjet njeriut që ka jetuar vërtet dhe atij që jetës i është shmangur (përgjegjësisë së jetës e kam fjalën) dhe vdekjes i frikësohet, natyrisht. Jeta është një akt i vazhdueshëm i krijimit dhe përballjes me vetveten. Dhe ndoshta kjo është ajo që e bën kaq të vështirë, por njëkohësisht kaq të bukur. Aftësia për të zgjedhur dhe për të qenë të vetëdijshëm se ne jemi përgjegjës për kuptimin që krijojmë në botë. Po e mbyll me një shprehje të Camus: “Ndoshta ajo që e bën jetën të bukur dhe të vështirë është që ne gjithmonë përpiqemi të gjejmë kuptim në një botë që shpesh duket se nuk na ofron asnjë”.

HEJZA: Përktheni nga disa gjuhë. A pajtoheni me një konstatim se ne kemi shumë përkthyes shqiptarë që njohin gjuhët e huaja, por që fatkeqësisht nuk e njohin në themel gjuhën shqipe. Si e përkufizoni Ju përkthimin?

E. TOPTANI:  Përkthimi është art, dhe është art mjaft i veçantë, sidomos kur flasim për përkthimin si një proces që kërkon njohje të thellë të gjuhës dhe kulturës, si të gjuhës shqipe, ashtu edhe të gjuhëve të huaja. Më kujtohet kur zgjodha degën e studimit shumë vite më parë. Duke qenë e apasionuar pas letërsisë, poezisë, filozofisë, nuk zgjodha asnjë prej këtyre degëve në veçanti, por i zgjodha të gjitha sëbashku njëherësh duke dashur të studioja për gjuhë të huaja. Kështu do të kisha mundësinë jo vetëm të njihesha me veprat e autorëve më të mëdhenj botërorë, por t`i shijoja ato në gjuhën origjinale dhe këtë ndjesi të mrekullueshme të mundja t`ua sillja dhe të tjerëve, duke u përçuar jo vetëm fjalën dhe mesazhin, por dhe ndjenjën njëkohësisht. Kur e pyesnin mamanë time shoqet e saj se çfarë ka zgjedhur të studiojë vajza jote, ajo përgjigjej: gjuhë të huaj, ka dëshirë të bëhet përkthyese, interprete. Shumica e mikeve të saj ishin shumë skeptike dhe e këshillonin që ajo t`më bindte të hiqja dorë nga kjo zgjedhje jo fort inteligjente. Në atë kohë (flasim për vitet 2000) ishte në modë të studioje për juridik dhe ekonomik. Ime më buzëqeshte, sepse e kuptonte mirë se zgjedhja ime ishte ajo e duhura, duke parë sa shumë mungonte kultura e njohjes tek ne dhe sa nevojë akute kishte Shqipëria në atë kohë për njerëz që e donin kulturën dhe kishin dëshirë t`i jepnin asaj shpirtin. Në fakt më shpesh e kam gjetur veten duke u përpjekur të “përkthej” apo përshtat ide dhe koncepte nga shqipja në shqip, sesa në gjuhë të huaj. Shumë njerëz nuk e kuptonin se përkthimi nuk është thjesht një akt i kalimit të fjalëve nga një gjuhë në tjetrën, por është një akt i pasur interpretimi, i përkufizimit të kuptimit dhe i ndërmjetësimit të kulturave. Kur përkthyesi merr një tekst dhe e kalon atë nga një gjuhë në tjetrën, ai nuk është thjesht një transmetues i fjalëve, por një ndërmjetës i ndjenjave, ideve dhe koncepteve që janë të shprehura në atë tekst. Ai ka për detyrë të ruajë jo vetëm kuptimin e tekstit e t`i qëndrojë besnik atij, por edhe të nuancave të ndjenjave, kontekstit dhe thelbit të asaj që ka shprehur autori.

Përkthimi për mua është një lloj pjesëmarrjeje në shpirtin e një gjuhe tjetër, dëshira për të kuptuar thellësisht atë që një gjuhë e huaj shpreh, për ta vënë në dialog me gjuhën dhe kulturën time, dhe për ta sjellë atë në një formë që ruan autenticitetin e saj. Njohja e gjuhës shqipe në themel, është baza dhe burimi kryesor për çdo përkthyes të suksesshëm, sepse përkthimi nuk është një akt teknik, por një proces që kërkon pikësëpari njohjen e thellë të gjuhës. Nëse një përkthyes nuk e njeh thellë gjuhën shqipe, të ketë një fjalor mjaft të pasur, të njohë strukturat e saj, pasurinë e nuancave dhe shpirtin që ajo mbart, atëherë ai rrezikon të humbasë thelbin e asaj që është duke përkthyer. Përkthimi i vërtetë kërkon një sintezë të thellë mes njohjes së gjuhës origjinale dhe gjuhës në të cilën po përkthehet. Si përfundim, përkthimi është një akt i ndërmjetësimit dhe ndriçimit, i cili kërkon që përkthyesi të jetë krijues i kujdesshëm, një artist që ruan lidhje të thellë me gjuhën e tij dhe e kupton pasurinë e saj në mënyrë që të mund të shprehë me besnikëri dhe ndjeshmëri atë që është shkruar në një gjuhë tjetër. Siç thoshte Walter Benjamin, “përkthimi është ri-interpretim i shpirtit të tekstit”dhe mund të ndodhë vetëm atëherë kur përkthyesi ka një njohje të plotë dhe të thellë të gjuhës së tij të origjinës. Ai kthehet në akt pasioni dhe ndjeshmërie, gjë të cilën unë e përjetoj gjithnjë dhe është një magji më vete.

HEJZA: A e konsideroni pasuri faktin që i flitni 5 gjuhë të huaja?

E. TOPTANI: Sigurisht që po. Njohja e pesë gjuhëve të huaja është më shumë sesa një aftësi praktike, apo në prizmin më të ngushtë për të pasur mundësinë për t`u rritur vertikalisht. Është mbi të gjitha një mundësi për të zbuluar botë të reja, për të kuptuar thellësisht kultura të ndryshme dhe për të lidhur njerëzit përtej kufijve të fjalëve. Çdo gjuhë që flas më ofron një dritare të re për të parë botën dhe një mundësi për të shprehur mendimet dhe emocionet në mënyra që nuk do të mund t’i shprehja në një gjuhë të vetme. Çdo gjuhë është një pasuri e pashtershme, një mundësi për të hapur mendjen dhe shpirtin ndaj diversitetit të njerëzimit dhe ndaj multikulturalizmit.

HEJZA: Gjithashtu në një shkrim keni thënë se njerëzit e lumtur nuk sëmuren! Si e shpjegoni këtë?

E. TOPTANI: Është një shprehje që e kam përdorur kur kam shkruar pasthënien e një libërthi me ese poetike filozofike mjaft të ndjera. Fatkeqësisht, autori i këtyre eseve është i panjohur dhe unë pata rastin të njihem me këtë vepër të vogël për nga volumi, por mjaft të madhe përsa i përket mesazhit që përcjell dhe bukurisë filozofike e shpirtërore që ajo paraqet. Kur them se njerëzit e lumtur nuk sëmuren, nuk kam parasysh një qëndrim absolut, por një mendim që lidhet me harmoninë e brendshme. Njeriu i pajisur me kulturë është si lumi i cili ka arritur të gjejë paqen dhe ekuilibrin në rrjedhën e tij, ai që është në harmoni me veten dhe botën përreth. Kjo paqe e brendshme e ndihmon njeriun të mbajë trupin dhe mendjen të shëndetshme, sepse streset dhe shqetësimet që përjetojmë janë ato që ndikojnë negativisht në shëndetin tonë. Njerëzit e lumtur kanë një lidhje të thellë me veten e tyre dhe me botën dhe kjo mund të krijojë një mbrojtje natyrale ndaj sulmeve të jashtme, çfarëdo qofshin ato. Të gjithë ne (të paktën ata njerëz që mësimet e jetës i kanë kuptuar), në fund të jetës kuptojmë se qetësia shpirtërore është pasuria më e madhe që njeriu mund të ketë, pavarësisht se në faza të ndryshme të jetës rendim të njohim e të përjetojmë lumturinë. Kjo e fundit nuk është një shëmbëlltyrë ideale pa vështirësi, por rendja drejt saj ka një fuqi të jashtëzakonshme në aftësinë për të përballuar dhe tejkaluar pengesat që jeta na paraqet, duke na çuar në fund drejt të vetmes lumturi reale, qetësisë shpirtërore.

HEJZA: Prej vitesh jetoni jashtë Shqipërisë dhe natyrisht i ndjeni deri në palcë disa mungesa. Ju mungojnë të afërmit, Ju mungon Tirana, Ju mungon Atdheu. Si i shëroni këto plagë shpirtërore?

E. TOPTANI: Po, është e vërtetë që largimi nga Atdheu, nga familja, nga Tirana, krijon një boshllëk të thellë që e ndjej çdo ditë. Në një shkrim timin pikërisht mbi këtë temë kam thënë se malli dhe dashuria për Atdheun nuk janë klishé, por rëndesa të mëdha shpirtërore dhe psikologjike, që shpesh lenë gjurmë të thella në jetën e secilit që i përjeton. Atdheu është një pjesë e thellë e imja, është një lidhje që nuk mund të shkyhet lehtësisht, sepse aty kam rrënjët, prej aty kam marrë identitetin tim personal e më gjerë. Mungesën e të qenit larg fizikisht nuk mund ta mbush kurrsesi plotësisht, por përpiqem ta nderoj Atdheun kudo ku ndodhem duke mbajtur në zemër atë që ai përfaqëson tek unë, duke ushqyer çdo ditë dashurinë, kujtimet dhe idenë e lirisë. Ndoshta të gjitha këto mungesa janë pjesë e një udhëtimi më të thellë që pavarësisht dhimbjes shërbejnë për të njohur dhe kufijtë e vetvetes, sikurse dhe për t`i shkuar vuajtjes thellë deri në fund e për të bërë një rrugë të gjatë bashkë me të. Largimet janë gabimet tona të pashmangshme që na shtyjnë drejt marrjes së vendimeve mjaft të vështira, që kanë lidhje me të ardhmen e fëmijëve apo edhe me vënien e drejtësisë në vend. Unë nuk e kisha marrë ndonjëherë parasysh largimin nga Shqipëria në fakt, kam refuzuar dy herë bursa universitare në dy nga universitetet më të mira në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, por në një moment të caktuar të jetës gjendem mes një situate sa absurde aq dhe të vështirë që u bë shkak të shkruaj librin tim “Mafia në familjen time”. U gjendëm në familje të kërcënuar e të sulmuar nga kriminelë që përfaqësonin shtetin po ashtu dhe bandat kriminale lidhur me çështjen e pronave të familjes. Ishim të vjedhur, të kërcënuar me jetë, të pambrojtur, absolutisht të vetëm dhe qershia mbi tortë – si mua, si bashkëshortin tim, na heqin nga puna në të njëjtën kohë, madje të dyve pa një urdhër largimi nga detyra. Kisha dy fëmijë të mitur, 5 dhe 1 vjeç dhe nuk kisha ku të kërkojë asnjë lloj ndihme. Këto situata ndodhin vetëm në Shqipëri dhe vetëm në Shqipëri shteti bëhet hapur palë me banditë e kriminelë. Kështu, u detyrova të largohem duke aplikuar për punë në Vjenë dhe duke u pranuar menjëherë. E gjithë kjo gjë mund të ishte absolutisht e parandalueshme nëse shteti do të funksiononte dhe nuk do të kishte qenë e nevojshme që unë të largohesha, por në këtë pikë drejtësia në Shqipëri nuk funksionon dhe nuk e di sa dekada do të duhen ende derisa ajo të funksionojë.

Dhe në fund, i nderuar bord i revistës Hejza, përfitoj nga rasti t`ju falënderoj për intervistën dhe t`ju shpreh mirënjohjen time për vëmendjen dhe konsideratën tuaj. E çmoj mjaft punën që bëni në drejtim të kulturës dhe rritjes së vlerave më të bukura. Ju përgëzoj shumë për nivelin që keni ndërtuar dhe që vazhdoni të mbani.