Me Ardita Jatrun, poete

POEZIA DUHET TË TRONDIT

Poezia është një tabelë qitje për dhimbjet e për vetminë. Jo gjithmonë ia qëlloj në shenjë, e rëndësishme është që kam gjetur një vend ku godas.

Shkëlzen HALIMI

Ardita Jatru, poete, tashmë është një emër i njohur në letërsinë bashkëkohore shqipe. Ardita prej vitesh (më shumë se 34 vjet) jeton në Selanik, Greqi, por asnjëherë nuk u shkëput nga ambienti ynë letrar. Është autore e vëllimeve poetike “Jetës i falem”, “Alter Ego”, “60 kg. vetmi” (u botua edhe në gjuhën angleze në SHBA), “As terr, as dritë” etj. Së fundi një vëllim poetik iu botua edhe në greqisht. Poezitë e saja janë botuar në shumë antologji poetike, por edhe në revista ndërkombëtare.

HEJZA: As terr, as dritë! Cila është ajo vija e padukshme shpirtërore midis këtyre dy gjendjeve, që s’të lë qetë e të detyron t’i japësh dritë fjalës për ta bërë atë vijë si një tel të dikurshëm për tharje rrobash, në të cilën t’i i var fjalët plot dhembje, dashuri, shpresë, nga të cilat krijohet poezia?

A. JATRU: Ndoshta nuk kam asgjë interesante e të mençur për të thënë. Nga këndi im gjërat e bukura heshtin. Mërzia bërtet. Është çudi që një tru i freskët mëngjesor të shkruaj për mërzinë. Kjo duhej të ndodhte në fund të ditës. Do kish një farë kuptimi, por nënvetëdija punon kur ne flemë.

Ish një kohë dhe kjo jo shumë larg, që mendimi im pësoi një ndryshim radikal. Njëfarë zgjuesi brenda meje. Një udhëtim i brendshëm që duhej të ndodhte herët a vonë, e kërkoja medoemos, ishte çështje kohe dhe përjetova një gjendje të ngarkuara emocionale, midis pyetjeve dhe dyshimeve. Ndodh pra. Papritur ndesh një realitet që as e kishe parë e as e kishe nuhatur. Thjesht flije në zhurmën e përditshme e të lavdishme të rutinës dhe ngjarjeve që imponohen. Jam natyrë kurioze, hulumtuese, tendencioze, t’u shkoj gjërave deri në fund. Është fatkeqësi të ndjesh nevojën ta kthesh realitetin përmbys. Ekziston një naivitet milingone në gjithë këtë proces mundimi.

As terr e as dritë, është niveli i kapërcimit mendor dhe shpirtëror, i pasigurisë mes asaj që iku dhe do të vijë, mes meje dhe botës, një kundra vajtje domethënë dhe nuk mendoj që u jap dritë fjalëve, sepse drita nuk është trishtuese siç natyrshëm përshfaqem në poezi, thjesht rrekem të kuptojnë shtratin e poezisë, për mos t’u çmendur. Ndoshta vetvetiu nyjet ndjesore zgjidhen në një farë mënyre në këtë përhumbje, e unë nuk di nëse kjo nevojë është shpresë, dhimbje apo dashuri.

HEJZA: Botuesi Naim Zoto, në librin Tuaj, AS TERR, AS DRITË, veç tjerash, thotë se Ardita Jatru është poete, nuk bën poeten: ajo nuk thërret në ndihmë as atdheun, as shqiponjën, as qiellin dhe as lulet që ta bëjnë poete. Kjo do të thotë se Ju keni rrugën Tuaj, nëpër të cilën ecni, gjithnjë e shoqëruar me vetminë dhe fjalën e bukur. Në fakt, sa është e vështirë ecja nëpër këtë rrugë?

A. JATRU: Në fakt, vështirësia gjendet tek të kuptuarit dhe jo tek ecja, se fundja ecja është një proces i natyrshëm. Botuesi së gjithash është vet një poet, ndaj s’ka qenë i vështirë fare për të perceptimi. Ndoshta përgjigja ime do jetë më e shkurtër se pyetja juaj, sepse rrekja për filozofizma të shpie gjatë e mua s’më pëlqen ky lloj protagonizmi ose ndjej njëfarë dembelizmi në këtë moment për t’u përshfaqur, por po citoj Pessoa-n si një përgjigje që mbulon tërësisht gjendjen time: për mua poezia është justifikimi për të qëndruar vetëm!

Bukuria jo domosdoshmërisht qëndron tek fjala, por te sinqeriteti. E bukura është e komplikuar për t’u shpjeguar, sepse duhen ca kritere estetike që në fakt te njerëzit shëmbëllehet sipas nivelit të intelektit. Fjala është e bukur nëse të josh dhe ngacmon ndjenjën e akumulimit, në të kundërt s’ka efekt. Ka qenë dhe do jetë e vështirë ecja në këtë rrugë përderisa guxoj e përballem. Ndonjëherë dua ta frenoj veten, por kam një farë vartësie ndaj gjykimit. Ky është tregues i një karakteri dramatik. Ndoshta poezia i tërheq tipat si unë.

HEJZA: Kur mësuat se letërsia është ajo që të shtrëngon në shpirt. Si ishin fillimet e Juaja të para në botën magjike të fjalës artistike?

A. JATRU: Është një pyetje shabllon dhe po e anashkaloj me shpjegime detajesh që përveç se të lodhshme nuk ka asgjë të re për lexuesin. Di të them që letërsinë e kam në ADN dhe jam në kultivim e sipër. Kjo farë do shumë intuitë dhe kohë të lirë. Bëj sa mundem.

HEJZA: Fati Ju përcaktoi që të jetoni jashtë Shqipërisë. Megjithatë, Ju asnjëherë  nuk i shkëputët lidhjet me Atdheun. Si do ta përkufizonit raportin e shkrimtarit me Atdheun?

A. JATRU: Ndoshta ky ishte vërtetë një fat i madh, ikja ime. Sa ironike, e? Ta quash fat ikjen si një ekzemplar për të ruajtur fëmijërinë, pastërtinë e karakterit, konkluzionet naive, traumat, atë çka të shkau prej duarsh, por e fotografive dhe ky album të të ndjekë gjithë jetën. Nuk u shpërbëra, nuk arrita fazën e mbijetesës në ndryshimet e mëdha dhe drastike në vendin tim. Çka jetova ishte mjaftueshëm për ta mbartur një jetë në meskraharor. Mora me vete atë pjesë që në moshë e sipër ndihet nevoja për t’u kthyer, por unë nuk kërkoj të kthehem, më shumë ndjej nevojë të rrëfehem, si një kruarje plagësh, si një indicie, mundohem të reflektoj për sa kohë një fëmijë brenda ka nevojë për të tërhequr vëmendjen. Nuk është çështje malli, është një raport më i komplikuar se kaq. Është e shkuara që dergjet në majë të lapsit. Një lloj katharsis për një paqe që nuk e dëshiron në fakt, por e përdor si levë shkarkimi për t’u çliruar në mënyrë të pavetëdijshme. Pothuajse i kam larë hesapet me atdheun e të shkuarës. Nuk mund të mbetem peng përjetshëm, është shumë fëmijënore. Duhet t’i kthehemi vetes më në fund.

HEJZA: A pajtoheni me konstatimin se poezia është plagë që dhemb bukur, përkatësisht a ndjeni edhe Ju dhimbjen e kësaj plage?

A. JATRU: Gjithmonë e ndjej, sepse poezia është shpirt dhe si e tillë dhemb dhe është e bukur nëse shkruhet tronditshëm. Poezia duhet të të trondit, përndryshe nuk i qasesh dot gjendjes. Dhe tronditja është një ndjenjë spontane e sinqertë që nuk arrin të shtiret. Dhemb për gjithçka që lëndon njeriu dhe sa të ekzistojë kjo anë e monedhës, mendimet e mija do jenë plagët që do më lenë pa gjumë nga dhimbja.

HEJZA: Ambienti ynë letrar, fatkeqësisht që moti është kontaminuar me lloj – lloj mbeturina që dukshëm ia kanë zënë frymën letërsisë së mirëfilltë. Sot kemi më shumë botues se lexues, kemi mafi letrare, kemi epigonizëm, diletantizëm dhe çka jo tjetër? Pse ndodhi kjo dhe si ta dekontaminojmë këtë ambient letrar?

A. JATRU: Gjithë pyetja juaj është një kokluzion i këtij realiteti dhe unë nuk kam recetë dhe s’kam pse të mendoj për të ndaluar rrjedhën e lumit kur shtrati është krijuar. Çdo gjë ka një afat skadence. Është elementi kohë, me gjithë ndërhyrjet njerëzore. Lexoj, kuptoj pothuajse çdo ditë nga rrjetet sociale dhe kjo më ka distancuar ose më ka lodhur. Mungesa e identitetit agravon situata alarmante dhe ne si shoqëri e kemi shumë të theksuar. Një fëmijë jetim, ka nevojë të identifikohet me figurën e prindërve, ka nevojë një shembull, një pasqyrë ku të shihet. Ne jemi një shoqëri njerkash dhe të identifikohesh me elementë të mangët nga ana shpirtërore dhe mendore, pasojat janë rrënuese dhe afatgjata. Është trishtuese ta lejosh intrigën dhe hipokrizinë në madhështinë e vetë. Është e papërballueshme forca diabolike e këtyre ambienteve. Ti qëndron larg sepse nuk komprometohesh dot dhe ata të thonë “je i padëshirueshëm”. Thënë troç, nuk ma ndjen për asnjë institucion letrar dhe as më qahet për pak përkëdheli prej tyre. Jam e lirë.

HEJZA: A e ka thënë akoma fjalën e vet kritika letrare për krijimtarinë që po zhvillohet në diasporë. Apo, janë dy vlera që po ecin paralelisht dhe assesi të takohen diku sy më sy!

A. JATRU: Kush pyet për krijimtarinë e diasporës! Nuk mund t’i krijosh hapësirë një të harruari, është i vdekur. Dhe i vdekuri me të gjallin nuk mund të takohen sy më sy, sepse ky i fundit duhet të mbijetojë në habitatin e tij dhe të mbijetosh do të thotë “hiqmu sysh”.Të tjerat janë refleksione të padëmshme dhe amatoreske. Lapidarë prej kashte që mund t’i shembin me një prekje gishti.

HEJZA: A mjafton fakti se sot, meqë kemi shumë shkrimtarë që “po shkruajnë”, mund të konstatojmë se po bëjmë letërsi?

A. JATRU: Le t’i lemë njerëzit në punë të vetë. Secili ka nevojë të shkruajë librin e tij. Nuk është fare shqetësuese për mua që ka shumë shkrimtarë. Dikujt do t’i ndrisë ylli në orën e duhur, qoftë kjo dhe pas vdekjes. Ajo që më shqetëson është propaganda e antivlerave që na shitet me të gjitha mënyrat si mall i jashtëzakonshëm dhe ta ofendojnë inteligjencën. A ka më turp? Nga ata që e mbajnë ende emrin e tyre me thonj e me shpirt? Por, dhe hipokrizia e ka një cak. Ne nuk e duam tjetrin. Na mungon ndjenja e solidaritetit dhe na kaplon e pushtetshmja dhe kjo është fatale në çdo fushë. Letërsia në mëmëdheun tim është monopol i qarqeve që s’kanë nevojë për vlerat, por për të shtuar avokatët mbrojtës. Tek ne nuk është e rëndësishme të bësh letërsi, e rëndësishme është t’i përkasësh vijës ideologjike që të krijon favore. Nuk po them gjë që nuk dihet. Është praktikë që ndiqet në çdo fushë.

HEJZA: Një poet i mirë, a mendoni se është rezultat i perceptimit të veçantë të botës, njohjes së poezisë (letërsisë), njohjes së vetes apo duhet të gërshetohen të gjitha këto?

A. JATRU: Janë shumë elementë që është i nevojshëm gërshetimi. Dy botimet e mia të para i kam hedhur në koshin e ndërgjegjes, sepse janë rezultat i një entuziazmi naiv, pa pikën e mendimit dhe të pjekurisë, thjesht vargëzime. Nuk duhet të nxitohesha, por rashë pre e karakterit tim atëherë naiv dhe spontan, mungesës së besimit dhe këshillave mediokre. Me kohën gjërat ndryshuan. Duhet të rritesha. I hyra me vullnet leximit dhe meditimit si një nevojë pjekurie për zbërthim dhe akumulim. Dhe kjo nevojë fillimisht lindi për të kuptuar natyrën njerëzore, gjë që më mban të angazhuar ende. Veten vonë fillova ta mendoj, si gjithë gjërat që i lë për më vonë, si shmangie përgjegjësie. Një poet i mirë është produkt pjekurie dhe intelekti.

HEJZA: Ju prej vitesh jetoni në Selanik. Kohë më parë, poezia Juaj, pa dritën edhe në një vëllim të ri në gjuhën greke. Si është pritur ky vëllim poetik dhe na e përshkruani me pak fjalë ambientin aktual poetik grek, aq më tepër kur dihet se janë shumë emra krijuesish grek që kanë lënë gjurmë të thella në letërsinë e përmasave botërore?

A. JATRU: Jetoj këtu e 34 vjet e ca në Selanik. Pas kaq vitesh, mora guximin për të botuar në gjuhën greke. Ishte një vendim që mund të qe një katastrofë ose për mirë dhe në mënyrë të vullnetshme iu shtrova punës së mundimshme të përkthimit të poezive të mia nga shqip në greqisht. Shumë prej tyre pësuan ndryshime thelbësore, një tjetër trup, një tjetër kokë, por gjendjet mbetën po ato. Në çdo gjuhë të përkthesh një shpirt, dhimbja ndihet njëjtë. Kjo ishte e rëndësishme si pjesë, të përshtatja shpirtin poetik vendas që nuk është fare e lehtë sikur dhe njëqind vjet të tjera të jetosh diku.

Ishte një ogur i mirë dhe gjërat më erdhën mbarë, thjesht më duhej të prisja për aprovim. E gjithë procedura që nga botimi, promovimi, kritika e mbresa rreth librit  kanë qenë një përmbushje e cila u krye me ndershmëri dhe njerëzisht nga ana e shtëpisë botuese, sepse besuan tek poezia ime. U pëlqye. M’u hapën ca dyer pa qenë e nevojshme të merrja përsipër rolin e nëpunësit të marrëdhënieve publike, sepse nuk e zotëroj këtë aftësi. Gjërat po rrjedhin natyrshëm dhe mbarë dhe të mendosh që libri ka parë dritën e botimit në shkurt të këtij viti. E vërteta është që nuk e prisja, jam në mallëngjim e sipër.

Institucioni i kritikës është i besueshëm në rrethet letrare, funksionon mendimi kritik, i të thënit troç, o bën o s’bën or mik. Nuk është e rastësishme lartësimi i poezisë greke botërisht. Kalon nivele sipërore e kjo nuk lë vend për kompromise e qokagjij. Ka kanone që nuk duhen shkelur në emër të artit.

HEJZA: Poezia ofron një shpresë për ta kapur dritën në zonat e errëta dhe për të kuptuar se edhe në dhimbje mund të gjenden momente të bukura dhe të pasura emocionale. Si e keni përjetuar Ju këtë dritë në ato zona të errëta?

A. JATRU: Nuk mund të flasë ende për dritë për sa kohë njeriu rropatet rreth materialit. Unë përpiqem të gjej pak kohë për veten. Është e ujdisur jeta në mënyrë të tillë që njeriu të mos ketë mundësi të meditojë. Të merresh me veten është luks i kohës, në fakt kështu ka qenë gjithmonë. Pikërisht sepse hyrja në zonat e errëta është rrezik për të kuptuar. Kur kupton, dhemb. Kur dhemb, indinjohesh. Indinjata është revolucion. Revolucionin e tim e nisa në poezi. Njëfarë kryengritje ndaj drojës time, ndaj asaj që më mbante të lidhur. Poezia është një tabelë qitje për dhimbjet e për vetminë. Jo gjithmonë ia qëlloj në shenjë, e rëndësishme është që kam gjetur një vend ku godas.

Ndonjëherë vetë-plagosem për të stimuluar dhimbje, duhet të jem e vërtetë në atë që rrëfej, por përvoja më ka bërë doktor të vetes ndaj dhe poezitë e bukura janë shumë të pakta. Nuk dhemb më si më parë, më është rafinuar dhimbja.

HEJZA: Çfarë punohet në punëtorinë krijuese të Arditës, përkatësisht cili është projekti Juaj i radhës?

A. JATRU: Asgjë. Jam gojë dhe mendje mbyllur këtë periudhë. Nuk projektoj, i lë gjërat të vijnë natyrshëm. Frymëzimi është perëndi e paparashikueshme. Një farë Persefoni, që po u vonua së shfaquri nga bota e nëndheshme, tokës do t’i mungojë lulëzimi dhe pjelloria.