Një bisedë me Threa Almontaser
TEKSTI I EGËR DHE I TËRBUAR
Mendoj se ajo që ndikoi në pjesën tjetër të fëmijërisë sime ishte, pas 11 shtatorit, mënyra sesi u trajtuan arabët në tërësi. Frika u bë një fiksim i përhershëm. Prindërit myslimanë kishin frikë për fëmijët e tyre dhe prindërit e mi nuk bënin përjashtim
Nga Renee H. SHEA
“Dhelpra e egër e Jemenit” nga Threa Almontaser (jemeno – amerikane), mori çmimin ‘Walt Whitman’ të Akademisë së Poetëve Amerikanë për librin e parë më të mirë në vitin 2020, gati një vit përpara se të botohej nga Graywolf Press. Në deklaratën e jurisë, poetja Harryette Mullen e vlerësoi autoren për “larminë formale dhe gjuhësore… e guximshme, sfiduese… deklaratat… [që] pyesin sesi t’u përkasim të tjerëve pa humbur veten, si të jesh besnik ndaj vetes pa i braktisur të tjerët.” Almontaser, e cila është amerikane jemenase, u rrit në qytetin e Nju Jorkut dhe afër kohës kur ajo po fillonte kolegjin, familja e saj u vendos në Karolinën e Veriut. Diplomoi në anglisht dhe mori diplomën MFA nga Universiteti Shtetëror i Karolinës së Veriut. Me një certifikim TESOL, ajo vazhdon t’u mësojë anglisht emigrantëve dhe refugjatëve në zonën Raleigh–Durham.
Ajo ka marrë çmime nga Fondacioni Civitella Ranieri në Itali dhe Fondacioni Kombëtar për Artet. Pasi Bursa Fulbright që ajo mori në 2021 u anulua për shkak të Covid-19, ajo riaplikoi dhe mori një tjetër për të kryer kërkime në Malajzi për vitin 2024-2025. Almontaser shërben si redaktore për Tinderbox Poetry Journal dhe në një juri për Çmimet Scholastic Arts and Writing. Ajo aktualisht është duke punuar në një roman, atë që ajo e përshkruan si “një histori që njollos një vijë midis fantazisë dhe ditës aktuale, magjepsjes si fqinje me jetën reale”. Një projekt afatgjatë është një përmbledhje e dytë poetike që, pikërisht tani, thotë ajo, “është kthim të mendjes sime, por më duhen shtatë vjet për të përsosur një poezi”.
Almontaser fitoi çmimin përurues të librit Maya Angelou në 2021 për demonstrimin e një përkushtimi ndaj drejtësisë sociale përmes poezisë së saj. Si ky çmim, ashtu edhe çmimi Walt Whitman tërheqin vëmendjen për mënyrën sesi vepra e saj pasuron traditën e letërsisë amerikane. Megjithatë, ajo ka një shtrirje globale në shumë poezi të tilla si “Ju lutemi hiqni këpucët tuaja para se të hyni”, e cila i kushtohet “muslimanëve të masakruar në Christchurch, Zelandë e Re”. Ashtu si poezitë në ‘The Wild Fox of Jemen’ (Dhelpra e egër e Jemenit), fjalët hyrëse në faqen e saj të internetit janë një ftesë për t’u vlerësuar, si dhe një haraç për “përkatësinë e dyfishtë” të saj:
Ju lutemi hiqni këpucët para se të hyni!
لرجاء خلع حذائك قبل الدخول
SHEA: Në vitin 2023 ju ishit poetja e zgjedhur për Rrethin Shkencor dhe Letrar Chautauqua, duke iu bashkuar radhëve të Tyehimba Jess, Jane Hirshfield dhe Ilya Kaminsky. Si ka qenë përvoja juaj në atë përvojë të vrullshme letrare dhe intelektuale?
ALMONTASER: Ishte një eksperiencë e pabesueshme. Ndihesha si një cikadë* që po ngjitej nga vetja. Njerëzit që jetonin aty pranë më pranuan me shpejtësi (madje një i huaj më dha hua biçikletën e tij) dhe një vullnetar i ri erdhi tek unë pas leximit tim për të më falënderuar, sepse ai kurrë nuk kishte dëgjuar muzikë rap të bënte jehonë nëpër atë lagje dhe kjo i dha atij gëzim të madh që kam luajtur një këngë dhe e kam analizuar gjatë leksionit tim në amfiteatër.
SHEA: Ju e keni quajtur Dhelprën e Egër të Jemenit “një letër dashurie për Jemenin”. Tani që ka dalë në dritë – dhe duke pasur parasysh situatën në ndryshim në Lindjen e Mesme – a e kap akoma ai përshkrim qëllimin tuaj?
ALMONTASER: Po, mendoj tani më shumë se kurrë. Ndërsa vende të tëra fshihen nga imperializmi, poezia, esetë dhe gazetaria dhe dëshmimi dhe mësimi i historisë së vërtetë të atyre kulturave ndihmon për të shkruar përsëri drejt asaj që fshihet në kohë reale.
SHEA: Një nga temat e vazhdueshme të punës suaj është ndikimi i ndjenjave anti-myslimane mbi ju si një vajzë e re, familjen tuaj dhe komunitetin më të gjerë. Në “Gjuetia e vajzërisë”, ju shkruani: “[Nëna ime] thotë, Mos u trego e pamatur. Unë them, e vërteta është, / hoqa dorë nga të qenit i kujdesshëm në klasën e tretë / kur ranë kullat dhe më vonë, vesha / urrejtjen e qytetit si hixhab. Në çfarë mënyrash, përveç të dukshmes, ishte 11 shtatori momenti përcaktues, një pikë përkuljeje për ju?
ALMONTASER: Mendoj se ajo që ndikoi në pjesën tjetër të fëmijërisë sime ishte, pas 11 shtatorit, mënyra sesi u trajtuan arabët në tërësi. Frika u bë një fiksim i përhershëm. Prindërit myslimanë kishin frikë për fëmijët e tyre dhe prindërit e mi nuk bënin përjashtim. Qofshim në shtëpi apo jashtë, ishte si t’i dorëzoheshim botës. U desh një trimëri e madhe për të mbetur “i pamatur” dhe për të luftuar kundër.
SHEA: Një nga poezitë më të fuqishme për mua është “Siguria e shtëpisë pas 11 shtatorit” (fragment):Miratimi (Pëlqimi): nëse policia shfaqet në derën tuaj dhe ju pyet nëse mund të hyjë brenda për të kontrolluar dhe ju pranoni kontrollin, atëherë policia nuk ka nevojë për një urdhër.
Në pushim të hënës,
Një derë e përparme u Herkulos
Tek pluhuri i pishës, fëmijët që ëndërrojnë [ ].
Të detyruar nga gjumi,
Qentë na kullosin në një shpellë me natë
Aty ku një nënë po qan,
Më lejoni të kap një shall, vetëm një shall.
Me mendje të zymtë në shkëlqimin e tij meteor,
Tinguj statikë që tingëllojnë gjithë bllokun,
Unë besoj se jemi duke u rrëmbyer nga [ ].
Një nga recensentët tuaj pohoi se çdo antologji e 11 shtatorit, do të ishte e paplotë pa përfshirjen e kësaj poezie – duke sugjeruar që të dëshmosh siç bëni ju këtu është një element thelbësor i kujtimit. Në çfarë mënyrash mendoni se mund të përjetohet kjo poezi nga një brez që nuk ka lindur ende gjatë 11 shtatorit?
ALMONTASER: Është bërë edhe më i përhapur – nuk ka qenë kurrë vetëm një problem mysliman. Kalimi në fazën e tretë të përgjigjes kërkon që amerikanët të bëjnë pyetje që testojnë vlerat tona si individë. Ekziston një instinkt natyror për të kontribuar me atë që mundemi dhe pastaj të vazhdojmë. Pas 11 shtatorit, ndjeshmëria njerëzore i la shpejt vendin pyetjes përçarëse: Çfarë duhet të bëjmë për t’i bërë “ne” të sigurt nga “ata”?. Ishte e pakëndshme për shumë njerëz të vinin në dyshim rolin e Amerikës në sulmet terroriste, ose të rishqyrtonin fuqinë tonë dhe mënyrën sesi e përdorim atë. Në vend të kësaj, politikanët i përvetësojnë këto momente të mëdha mundësie dhe na çojnë prapa. Ky gjenocid i fundit është jo më pak një mundësi për ta ngritur reagimin tonë individual të kujdesit në nivel kombëtar.
SHEA: Ju shkruani me një gamë kaq të jashtëzakonshme referencash nga kultura letrare, mitologjike dhe popullore: Moisiu dhe Medea bëjnë shoqëri me Fugees dhe Nikki Minaj, Mahmud Dërvishi me Natalie Diaz dhe Robert Hajden, për të përmendur disa. A jetojnë të gjitha këto burime në kokën tuaj në të njëjtën kohë – si frymëzim?
ALMONTASER: Më pëlqen të ndjek kuriozitetet dhe impulset e mia të çuditshme – duke festuar këto dallime të ndryshme – të qëndroj kurioz dhe të mos lejoj që përmbajtja të diktojë strukturën. Gjithçka është bërë nga një kolazh i gjërave të tjera. Më pëlqejnë poezitë që referojnë tetë, nëntë ose dhjetë gjëra, ndërsa demonstrojnë sesi të gjitha ato mund të lidhen. Pyes veten, çfarë më pëlqen saktësisht nga kjo formë e medias? Çfarë po bëjnë mirë? Cili atom i kësaj zeje po ngjall veçanërisht interesin tim, duke më bërë të dëshiroj të punoj në artin tim? Mënyra e vetme për t’u siguruar që aftësia juaj përputhet me shijen tuaj është të vazhdoni të ushqeni kuriozitetin tuaj, të jeni në ndjekje të vazhdueshme të saj.
Shea: Poeti jemenas, Abdullah El-Baraduni (1929–1999), është një ndikim thelbësor mbi ju si poete dhe si person. Ju keni thënë se jeni habitur kur zbuluat se “Nga mërgimi në mërgim” është e vetmja nga poezitë e tij që është përkthyer në anglisht dhe keni filluar ta rregulloni këtë duke përkthyer dy nga poezitë e tij që janë përfshirë në Wild Fox (“Kur njerëzit mallkohen”, “Pse hesht për vajtimin”). A mendoni se ai do të ishte i kënaqur jo vetëm me përkthimin tuaj, por edhe me përpjekjet tuaja për ta prezantuar atë me një audiencë anglishtfolëse?
ALMONTASER: Unë do të doja të besoja se të gjithë poetët politikë, përfshirë Baradunin, përpiqen që zërat e tyre të dëgjohen për shumë vite dhe shumë veshë, qofshin ata duke bërtitur për revolucion apo shqetësimet për fqinjët apo për veten e tyre. Mary Oliver i pëlqen të thotë se ajo shkruan poezi për një të huaj që do të lindë në një vend të largët qindra vjet më vonë prej tani – por edhe për përkthimin e mendimeve të dikujt që kishte jetuar, luftuar dhe dashuruar përpara kohës tuaj.
SHEA: Në “Për procesin e të shkruarit”, ju theksoni se “shkrimtarët me ngjyrë gjithashtu lejohen të shkruajnë për universalen, jo vetëm për specifikat” – një pohim që paralajmëron atë që Chimamanda Ngozi Adichie e quan në mënyrë të famshme “Rreziku i tregimit të vetëm”. Si i keni thurur histori të familjes suaj, festime të kulturës suaj, të vendit tuaj (të quajtur në vitin 2022 si “vendi më i varfër në tokë”) që qortojnë stereotipet dhe tregtojnë histori të vetme vuajtjesh me përshkrime të një kulture jetike dhe të pasur? Mendoj për “tezet-hallat” e lavdishme në poezinë tuaj, si për shembull artistët e kënasë që “me durimin e tyre, [po] i kthejnë gjymtyrët e zbehta / në një mural misterioz” (“Lëkurë e njollosur”).
ALMONTASER: Është përgjegjësia jonë të shkruajmë për komunitetin jemenas për më shumë se vetëm mbijetesën tonë, por edhe gëzimet tona. Sa herë që lexoj një poezi vërtet të mirë, mendoj se kjo është më e vjetër se unë dhe kjo do të më zgjasë. Ne shkruajmë për gëzimin, jo vetëm sikur, por sepse ai tashmë ekziston. Dhe nuk duhet të ketë fshirje të vetvetes autentike dhe origjinale.
SHEA: Ju gjithashtu këshilloni në “Për procesin e të shkruarit”: “Lini vend për hibridizimin e gjuhës. Kuptoni dështimet e përkthimit. Krijoni hapësirë për shumë anglezë.” Ju krijoni fjalë të reja, ndoshta neologjizma, por duket se kënaqeni duke i dhënë një fjalë ose shprehje angleze jetë të re, shpesh duke ndryshuar pjesën tradicionale të të folurit. Pra, ne kemi “një derë të përparme të Herkulizuar”, “kur arabizoj rrugën time drejt tyre”, “duke riformuluar hundën time Pinokios” dhe “Unë / e tëhuaj rrugën time për në vendin e tij”. “Bodygarden” dhe “bijë”, fjalë të reja, bëjnë rrugën e tyre në poezi të tjera – dhe kanë kuptim të përsosur! Si e bëni këtë?
ALMONTASER: Thjesht ndodh! Është pjesa më e mirë e të shkruarit për mua, më e këndshme. Mund të eksploroj ekosistemet e termave në kokën time, të gjitha mënyrat sesi mund të “shkruaj për të zbuluar”, pa kufizime (të vetë-imponuara ose ndryshe). Unë ulem pranë kompjuterit tim dhe mendoj: Sa mund t’i afrohem ndjenjës që po përpiqem të përcjell? Më pëlqen të rilexoj një poezi më të vjetër dhe të habitem me zgjedhjen time të fjalës, si një zbulim i rijetuar. Më pëlqen alkimia e atij veprimi – të shpikjes së sendit, pastaj të befasoj veten me të pa pushim.
SHEA: Nuk do të supozoja t’ju pyesja se kush është “dhelpra e egër” ose çfarë përfaqëson ai/ajo, por le të themi se duket se ka shumë dhelpra në këtë koleksion. Për të cituar disa: në “Heritage Emissary” (Emisar i trashëgimisë), babai juaj tregon një histori për fëmijërinë e tij, “duke kapur një dhelpër të egër me kushëririn e tij – arabisht / mediumi përmes të cilit trupi i tij mund të kthehet në shtëpi”; në “My Father Finds Home through the Birds” (Babai im gjen shtëpinë përmes zogjve), “Ka një grabitqar që mbledh leshin e dhelprës në sqepin e tij.” Një recensues përshkruan “dhelprën” e leximit të poezisë suaj, duke spekuluar se “një dhelpër e sakrificës mund të jetë një imazh i vetë Jemenit” ose ndoshta ju – autorja – jeni dhelpra. Çfarë duhet të bëjmë me këtë dhelpër të egër që është e pranishme kudo?
ALMONTASER: Më ka tërhequr ideja se mashtruesi i shqetëson gjërat nga një lloj urie dhe se, në disa raste, nuk mund të dallosh se në anën e kujt është mashtruesi (ose kush janë ata). Është e rëndësishme që poetët të marrin në pyetje në mënyrë të vazhdueshme. Përdorimi i dhelprës si preokupimi qendror i librit më ndihmoi ta kuptoj plotësisht shkrimin si një mënyrë kërkimi. Kjo pyetje – veçanërisht e institucioneve dhe marrëdhënieve në to – më kujton një mashtrues që mashtron një armik ose një mik. Doja ta bëja lexuesin të dyshonte për mua. Për të hetuar motivet e mia. Besoja se kjo do ta bënte lexuesin më aktiv, për të shqyrtuar me të vërtetë fjalët që po shkruaja.
SHEA: Dëshironi t’i bëni lexuesit “dyshues” ndaj jush në mënyrë që t’i bëni ata “më aktivë”? Tani, kjo është intriguese. Ju keni thënë se ndonjëherë shkruani në arabisht jo vetëm sepse është pjesë e identitetit tuaj, por edhe “për ta bërë lexuesin të ndihet po aq i hutuar, i shqetësuar, i ndarë dhe i pavend si folësi që kërkon strehim”. Vetëm në një poezi, hasa në fjalë si: ma’tuf, divan, fahir, galabijat, thobes, rahman, futah, misvak – mjaft të frikshme! Nga njëra anë, përfshirja e një gjuhe të tillë mund të nxisë ndërgjegjësimin ose vlerësimin kulturor, por a nuk shqetësoheni se fjalët dhe aludimet arabe mund t’i largojnë lexuesit?
ALMONTASER: Nuk më kishte shkuar kurrë në mendje që dikush do të mund të largohet. Unë supozova se do të ishte e këndshme të gjeja përkufizimet, si një gjueti thesari, duke përdorur Google ose të dhëna të kontekstit ose një mik që flet arabisht për të gjetur përgjigjet.
SHEA: Në disa poezi, nuk janë vetëm gjuhët që ndryshojnë, por edhe forma; për shembull, në “Gjuha e njohur”, ju kaloni në strofën e tretë nga forma tradicionale perëndimore nga e majta në të djathtë tek e djathta në të majtë. A është kjo një sfidë, një kujtesë se ka një mënyrë tjetër, një enigmë – apo çfarë? Gjithashtu, a është përdorimi juaj i [ ] — kllapa me hapësirë të hapur—një mënyrë për të angazhuar lexuesin?
ALMONTASER: Në arabisht, ne shkruajmë nga e djathta në të majtë, gjë që imitonte ajo formë. Dhe kam përdorur kllapa për poezi si “Siguria në shtëpi”, sepse pushtimet janë një formë heshtjeje, ose si fëmijë, ndonjëherë ke shumë frikë të thuash atë që kishte ndodhur me zë të lartë, përndryshe ajo ngurtësohet në realitetin tënd.
SHEA: Është mahnitëse të shohësh sesa shumë ndodh në këto poezi! Me gjithçka që sapo keni përshkruar – dhe besimin tuaj tek lexuesit tuaj që jo vetëm takohen, por shijojnë çfarëdo sfide që mund të hasin – si e keni bashkuar të gjithë koleksionin? Më interesojnë tre “pjesët” dhe mënyra sesi dolën, por edhe forma e poezive në faqe – gërvishtjet, hapësirat, ngulitja. Iu përfytyroj në kompjuterin tuaj duke lëvizur fjalë dhe fraza përreth ndërsa “dizajnoni” poezitë: a është hapi i fundit pasi të keni vendosur gjuhën(t)?
ALMONTASER: Padyshim që më dukej sikur po projektoja brendësinë e një shtëpie – shumë punë në nivel arkitektonik. Tre seksionet thjesht kishin kuptim për mua në atë kohë për sa i përket mënyrës sesi funksionon rritja njerëzore: një fillim, një ndërmjet dhe një pas. Në përgjithësi, doja që gjuha ime poetike të ndihej si një rezistencë ndaj pritjeve. Shkrimi si një dinamikë riparuese, krijimi i një peizazhi të ri në faqe dhe shërimi nga ekspozimi i stereotipeve koloniale. Doja që çdo linjë të ofronte një imazh të ri për veten tonë. Ajo mendësi e shumëllojshme më ndihmoi të mbetem krijuese me formën.
(…)
SHEA: Në poezinë “Uria mbështillet”, ju i referoheni “Shpresa-sëmundja e pashërueshme /sëmundja e Dërvishit” – një kombinim i pazakontë. A gjen shkak për shpresë sot, apo vetë mundësia është një mashtrim, një dobësi – një sëmundje?
ALMONTASER: Mbajtja e shpresës për shumë njerëz është si të ecësh në një rrjetë merimangash. Mund ta ndjeni në fytyrën tuaj, por nuk mund ta shihni. Megjithatë, mendoj se ia vlen të mbash sytë hapur. Poetët, për mua, janë mishërimi i shpresës. Të dyja shkojnë dorë për dore. Ata prekin lëvizjet e rezistencës dhe demonstratat publike gjatë gjithë kohës, si daulle në vend të daulles. Kur përdoret në mënyrën e duhur, mund të nxisë njerëzit që udhëheqin një përpjekje kolektive ose të sjellë më shumë këmbë në marshim, duke i nxitur ata të shkelin më fort. Poezia fuqizon shpresën. Dhe shpresa e fuqizon lëvizjen.
SHEA: Në “Ode to Bodega Cats” (Ode për macet Bodega), ju shkruani: “Gjithçka që dua është të jem një paraardhës adekuat / për gratë jemenase që vijnë pas”. A jeni e kënaqur që kjo përmbledhje debutuese e poezisë suaj ecën drejt këtij qëllimi?
ALMONTASER: Po, jam shumë krenare se ku ka arritur ky koleksion. Unë dua që çdo vajzë jemenase që e lexon të ndihet e nderuar, e njohur dhe ta vërejnë këtë. Shpresoj që pasi ta lexojnë, të vendosin të shkruajnë edhe ato. (Marrë nga www.Worldliteraturetoday.org)
Përshtati në shqip: Fitim Nuhiu
__________________________________________________
* “Cikada” është fjala suedeze e cila i referohet insektit të njohur për zhurmën e tij të veçantë, të zhurmshme të prodhuar nga meshkujt. Cikadat janë pjesë e rendit Hemiptera dhe kanë sy të spikatur, krahë transparentë dhe mund të jetojnë për shumë vite, duke kaluar pjesën më të madhe të jetës së tyre nën tokë përpara se të dalin për t’u çiftuar.
