Po kultura shqiptare e cila është vlerë e pakontestueshme edhe e Maqedonisë së Veriut, që është vlerë e një populli që përfaqëson tridhjetëpërqindëshin e numrit të përgjithshëm të popullsisë së këtij vendi – a duhet të promovohet edhe kjo kulturë e cila është ndër më të lashtat e njerëzimit
Nga Avni HALIMI
Kohë më parë Ministria për Kulturë e Maqedonisë së Veriut publikoi rezultatet e Programit vjetor nacional për kulturë. Ndonëse ky dokument duhet të trajtohet kryekëput si program për diskriminim institucional të kulturës shqiptare, deri më sot nuk pati asnjë reagim, as nga subjektet “kulturore” shqiptare, as nga administrata shqiptare në këtë Ministri por as nga subjektet politike që participojnë në këtë Qeveri! Zhurmuesit e mëparshëm, të cilët nuk pajtoheshin me projektet që kalonin në kohën kur me këtë dikaster drejtonin shqiptarët, ndonëse para vete kanë një “program” pesëdhjetë për qind më diskriminues se sa programet e mëparshme, megjithatë janë zënë në grykë: as gëg as mëk! Aktivitetet kulturore shqiptare janë në numër më të paktë, për nga cilësia më të diskutueshëm, për nga financimi më poshtërues! Natyrisht, Ministria “nuk gënjen” kur thotë se ky program u hartua nga komisionet a caktuar paraprakisht të cilët kanë vlerësuar se cilat projekte duhet të kalojnë. Komisionet që vendosin se cilat sipërmarrje tregtare për eksport-import mund të merren edhe me “aktivitete kulturore”?! Në informacionin e kësaj Ministrie thuhet se fokus i punës së komisioneve ishin “cilësia e përmbajtjes së projektit, arritjet artistike ose profesionale të bartësve dhe pjesëmarrësve të projekteve si dhe arsyetimi financiar”!
Tani, nëse i hidhet një sy programit në pjesën e botimeve, do të shohim që aty kanë kaluar rreth 400 projekte për botim, nga 1000 e sa kanë konkurruar! Dhe ministria përkatëse do të na bindë që të gjitha projektet u analizuar (u lexuan) në përmbajtje dhe, komisioni pa hile u përcaktua për ata projekte e subjekte që kishin “arritje artistike”? Diskriminimi dhe tallja institucionale që i bëhet identitetit kulturor shqiptar nuk mund të mbulohet me “komisione” e me arsyetime patetike! Njëzet e pesë përqindëshi famoz në 400 projektet e miratuara do të duhej të ishte 90 projekte shqiptare, ndërsa kanë kaluar 60 të tillë, do me thënë, rreth 15 për qind. Ndërsa nga buxheti total për këtë veprimtari që sivjet ishte mbi 60 milion denarë, për projektet shqiptare janë ndare vetëm 10 për qind ose më pak se 600.000 denarë ose rreth 97.000 euro! Veç kësaj, është tepër fyese dhe shumë ofenduese edhe “metodologjia” në bazë të së cilës ndajnë buxhet për secilin projekt. Një seri botimesh kanë përfituar nga 178.500 denarë një tjetër grup botimesh nga 102.000 den. ka plotë projekte që janë vlerësuar me 76.000 denarë por ka projekt që është vlerësuar vetëm 35.000 denarë (500 euro!). Pra, nga komisioni kërkohet që titujt të vlerësohen në bazë të faqeve të librit me të cilin konkurrohet, dhe jo me vlerën kulturore e artistike të tij! Është një paradoks tjetër shmangia e krijuesve të mirëfilltë të cilët, jo vetëm që nuk angazhohen nëpër të tilla komisione për shkak të “përcaktimeve të tyre politike” por edhe për shkak të “konfliktit të interesit”, sepse ata çdo vit (të njëjtit emra) konkurrojnë dhe, për të tillët më e rëndësishme është ruajtja e “kondicionit krijues” se sa angazhimi intelektual për një program të dinjitetshëm për kulturën shqiptare në Maqedoninë e Veriut.
A mbulohet dielli me shoshë
Ministria e Kulturës në RMV politikë të veçantë e ka edhe financimin e projekteve me interes kombëtar në kulturë që mbulojnë veprimtarinë ndërkombëtare. Nuk bëhet fjalë për projektet e parapara në programet vjetore të institucioneve nacionale por, për projektet për shfrytëzuesit e tjerë. Pra, me këtë politikë synohet përkrahja e aktiviteteve që promovojnë kulturën e Maqedonisë në nivel ndërkombëtar, përmes projekteve që nuk kanë lidhje direkte me institucione të brendshme shtetërore, por që janë të rëndësishme për rritjen e imazhit dhe zhvillimin kulturor të vendit. Pa dyshim, parashikimi i kësaj veprimtarie ka për qëllim të mbështesë projekte që mund të kontribuojnë në forcimin e marrëdhënieve kulturore dhe ndërkombëtare, duke vënë theksin në promovimin e kulturës maqedonase jashtë kufijve të vendit. Po kultura shqiptare e cila është vlerë e pakontestueshme e këtij shteti, që është vlerë e një populli që përfaqëson tridhjetëpërqindëshin e numrit të përgjithshëm të popullsisë së këtij vendi – a duhet të promovohet edhe kjo kulturë që është ndër më të lashtat e njerëzimit? Në një shoqëri multikulturore si Maqedonia, është e rëndësishme që mbështetja për projektet kulturore të jetë e barabartë dhe të pasqyrojë diversitetin kulturor të etnive që jetojnë në vend. Për këtë duhet të jenë kategorikë sidomos subjektet politike shqiptare derisa të vetëdijesohen maqedonasit dhe të pajtohen paqtë me këtë fakt. Kurse institucionet shtetërore, respektivisht Ministria e kulturës, duhet të ofrojë mundësi të barabarta për të gjitha grupet etnike, duke përfshirë shqiptarët, maqedonasit, turqit etj. De jure, shteti i Maqedonisë është përcaktuar për përkrahjen e kultivimit të kulturës shqiptare dhe grupeve të tjera etnike duke u angazhuar në ruajtjen dhe zhvillimin e trashëgimisë kulturore të secilës palë dhe promovimin e diversitetit, si dhe nxitjen e marrëdhënieve ndërmjet grupeve kulturore. Faktet nga Programi vjetor i 2025 flasin krejt të kundërtën! Pas një analize të përciptë fare lehtë vërehet angazhimi maqedonas në minimizimin apo edhe në mohimin e prezencës së kulturave të tjera dhe, fare nuk është shprehur kujdesi në shpërndarjen e fondeve, e cila, nëse nuk është e barabartë dhe favorizon një grup mbi tjetri, kjo gjithsesi që do të krijojë ndjenja të pasigurisë dhe pabarazisë mes grupeve të ndryshme dhe do të minojë unitetin shoqëror. Uniteti nacional duke mohuar diversitetin kulturor asnjëherë nuk ka qenë produktiv, gjithmonë ka prodhuar hegjemonizmin që nuk e pranon bashkëjetesën as si koncept!
Sivjet, Ministria për Kulturë e RMV-së paska përkrahur mbi 260 projekte të shfrytëzuesve të tjerë (jo të institucioneve nacionale), me një buxhet prej 45.871.590 denarë. Nga ky numër projektesh vetëm 19 (1.5%) janë projekte shqiptare me një financim total prej rreth 3.600.000 denarë ose 600 mijë euro (12%), ndërsa 244 projekte maqedonase janë financuar me 42.212.590 denarë ose rreth 7 milionë euro. Ky fakt flet për një diferencë dramatike dhe është një shembull i qartë i pasigurisë financiare dhe favorizimit të një grupi të caktuar. Kjo interpretohet ekskluzivisht si formë diskriminimi institucional që favorizon një grup etnik mbi të tjerët, duke injoruar ndihmën që do të duhej të ishte e barabartë për të gjitha etnitë. Përkrahja e madhe për projektet maqedonase (7 milionë euro) në krahasim me shumën e vogël për projektet shqiptare (600 mijë euro) nënvizon pabarazitë që ekzistojnë në mënyrën e shpërndarjes së fondeve. Ky diferencim ka potencial për ta rritur ndjenjën e pabarazisë e të pasigurisë dhe të ndihmojë në forcimin e pabarazisë sociale. Nga ana tjetër, shoqatës së maqedonasve nga Shqipëria “Sonce”, i është ndarë buxhet prej gati dhjetë për qind në raport me buxhetin që është ndarë për 19 projektet shqiptare.
Pa dyshim, kur një bashkësi etnik merr një pjesë të papërfillshme nga buxheti i përgjithshëm, kjo nënkupton një shpërfillje të kulturës dhe trashëgimisë së këtij grupi, përkundër mundësive që ofron diversiteti kulturor për forcimin e shoqërisë si tërësi. Në pjesën dërmuese të kryeqendrave botërore por edhe të qendrave informative-kulturore maqedonase të shpërndarë nëpër botë, janë paraparë projekte “Ditët e kulturës maqedonase” dhe bartës të tyre janë subjekte të ndryshme maqedonase. Madje edhe në Qendrën kulturo-informative maqedonase në Tiranë janë paraparë të zhvillohen 9 projekte, që të gjitha maqedonase! Tani edhe shqiptarët e Shqipërisë do t’i bindim se në Maqedoni nuk ka kulturë tjetër përveç kulturës maqedonase?! Kjo qendër në fakt duhet të jetë ekskluzivisht në shërbim të shqiptarëve të Maqedonisë së Veriut përmes së cilës vendi do të prezantohej si shtet me një diversitet të begatë kulturor dhe jo të paraqitet rrejshëm si shtet monoetnik e monokulturor, sepse realiteti e thyen në kurriz këtë dëshirë hegjemoniste maqedonase.
Komikja në veprimtarinë e dramës
Veprimtaria e dramës, sipas Programit Vjetor Nacional për Kulturën (2025) të Ministrisë për Kulturë të RMV-së, përfshin krijimin dhe paraqitjen e veprave teatrore që do të shfaqen nëpër skenat teatrore. Drama, si një formë e rëndësishme e letërsisë, ka për qëllim të shfaqë jetën njerëzore, ndodhitë dhe konfliktet që lidhen me marrëdhëniet ndërmjet individëve dhe shoqërisë, duke theksuar aspekte të moralit, politikës, emocione të thella njerëzore etj. Në nivel ndërkombëtar, popujt që kanë një trashëgimi kulturore më të pasur e kultivojnë artin e dramës në mënyrë shumë serioze dhe me përkushtim, duke e përdorur këtë formë për të paraqitur realitetet e tyre dhe për të ndikuar në mendimin kritik të shoqërisë. Ata e shohin dramën si një mjet për reflektim dhe përpunim të realiteteve të jetës. Megjithatë, te shqiptarët në RMV situata është e kundërta. Shqiptarët i japin më shumë rëndësi dramave të autorëve të huaj duke iu shmangur krijimeve dramatike origjinale. Ky fenomen ka dy arsye kryesore: së pari, injorimi i autorëve të dramës shqiptare dhe tendenca për t’i vlerësuar më shumë autorët e huaj bëhet nga vetëperceptimi i regjisorëve dhe produksioneve private se me të huaj do të duken “më të mëdhenj” para publikut; dhe së dyti, një shqetësim tjetër është ndarja e honorarit me autorët shqiptarë të tekstit, praktika këto që pa dyshim po e pengojnë zhvillimin e projekteve dramatike autentike shqiptare.
Dëshmi e kësaj situate është fakti që nga gjashtë projekte sa kanë fituar autorët dhe produksionet shqiptare private vetëm dy janë të autorëve shqiptarë. Ky është një indikator i qartë i tendencës për të minimizuar praninë e krijimtarisë dramatike shqiptare në skenat teatrore të vendit. Programi vjetor i sivjetmë nuk ka ofruar pasqyrë të qartë për ta parë këtë fenomen edhe në programet vjetore të institucioneve nacionale shqiptare të kulturës në RMV, ku pa dyshim situata është edhe më katastrofale. Një tjetër problem është shpërndarja e buxhetit për këto projekte. Nga gjithsej 43 projekte të mbështetura, vetëm 6 janë shqiptare, duke përbërë vetëm 7% të totalit të projekteve dhe rreth 20% të buxhetit total të alokuar për projekte teatrore. Kjo përbën një pabarazi të madhe në mbështetje dhe zhvillim të dramës shqiptare krahasuar me projekte të tjera, si ato maqedonase, që marrin mbështetje më të madhe dhe mundësi më të shumta financiare. Në mënyrë më specifike, për manifestimet dhe festivale, situata duket të jetë më e mirë për projektet shqiptare. Nga gjithsej 18 projekte për festivale dhe manifestime, 5 projekte janë shqiptare dhe janë vlerësuar me një buxhet prej rreth 7 ë denarë, apo rreth 115 mijë euro. Nga analiza e të dhënave dhe situatës aktuale të dramës shqiptare në RMV, del një përfundim i qartë dhe kritik: ekziston një pabarazi e theksuar në mbështetje dhe mundësi për zhvillimin e dramës shqiptare krahasuar me atë maqedonase.
Në aspektin financiar, situata është gjithashtu shqetësuese. Nga buxheti i ndarë për veprimtarinë e dramës si dhe për manifestime e festivale, rreth 8.500.000 denarë (rreth 140.000 euro) janë alokuar për projektet shqiptare, ndërkohë që Teatri Popullor Maqedonas, një institucion i madh nacional, për vitin 2023 ka shpenzuar më shumë se 9.9 milionë denarë (rreth 160.000 euro) vetëm për taksi dhe honorarë, apo mbi 14 milionë denarë për ngrohje, komunikim dhe transport. Bazuar në këto të dhëna shihet qartë se mbështetja për dramën shqiptare është mjaft e kufizuar, dhe kjo ka krijuar një hendek të thellë mes mundësive për zhvillim dhe përfaqësim të dramës shqiptare në skenat teatrore të RMV-së dhe dramës maqedonase. Për të siguruar zhvillimin e barabartë të artit dramatik shqiptar dhe për të garantuar që kultura shqiptare të ketë një vend të denjë në hapësirat teatrore, është e domosdoshme që të rritet mbështetje financiare dhe institucionale për këto projekte. Pa një ndryshim të tillë, do të vazhdojmë të shohim një dominim hegjemonist të dramës maqedonase dhe një injorim nacional të mundësive të barabarta për artistët shqiptarë.
