E dimë shumë mirë se shpikjet shkencore shpesh përdoren për qëllime joetike – mendoni për armët bërthamore, biologjike ose kimike. I ngjashëm dhe akoma më i vështirë është fenomeni i ndërgjegjes dhe njohjes. Shkencëtarët studiojnë trurin, psikologët punojnë në kërkime të shumta mbi natyrën e vetëdijes, por vështirë se mund ta shpjegojnë plotësisht thelbin e saj
Nga Metin IZETI
Besimi (religio) dhe mosbesimi (areligio) janë dy dukuri të kundërta në të cilat njeriu është vendosur që nga agimi i qytetërimit njerëzor, deri në fundin e tij të mundshëm në kohën kozmike. Atë boshllëk në të cilin gjendemi, atë pjesë kohe dhe hapësirë që na është dhënë si dhuratë dhe në të cilën, jo me vullnetin tonë, jemi ngecur, duhet ta kuptojmë dhe ta përcaktojmë në mënyrën e duhur ose do të jemi të shtrydhur si fluturat në një herbarium, apo fosilet mes depozitave të gurëve, dhe duke mos ditur se çfarë na ka goditur. Në një kuadër të tillë, a e kryen njeriu misionin që i është besuar si përfaqësues i Zotit në Tokë, apo speciet njerëzore përfaqësojnë rezultatin e vallëzimit kozmik të materies, antimateries dhe energjisë, apo lojës evolucionare të sprovës dhe gabimit, apo ne thjesht është produkt i një rregullimi të rastësishëm të atomeve…
Besimi zakonisht përkufizohet si besimi në të vërtetën e një pretendimi pa verifikim ose provë. Në një kontekst më të gjerë, besimi është një aspekt i themelit shpirtëror dhe moral të shoqërisë njerëzore që ne përgjithësisht e quajmë fe. Në një kontekst më të ngushtë, besimi është qëndrimi ynë personal ndaj vetes dhe botës në të cilën jetojmë, i gjithë këndvështrimi ynë dhe më pas mënyra e jetesës që rrjedh nga ky besim. Fetë monoteiste mbrojnë Zotin si Krijuesin e botës, të cilën Ai e drejton si të tillë sipas parimit të rendit hyjnor, universal. Feja është “në thelb, rilidhja (ribashkimi) e njeriut me të Vërtetën që e kapërcen atë dhe që në të njëjtën kohë qëndron në qenien e tij më të brendshme”. Sipas Kuranit Zoti manifestohet dhe konfirmohet dhe prania e Tij ndihet në botën reale. Në relacion me mosbesimin shpeshherë mënyra më e mirë për të ndjerë praninë e Zotit në natyrë thuhet që është shkenca dhe studimi, sepse, veçanërisht në teorinë islame të shekullit njëzet dija për fenë, pra “teologjia islame, është sqaruar si shkencë natyrore që na e zbulojnë ligjshmërinë dhe bukurinë e përsosur të proceseve dhe rrjedhave në natyrë. Por besimi në Zot ka një kuptim shumë më të thellë sesa njohja shkencore dhe njohja e ekzistencës së Tij. Ajo duhet të sjellë harmoni dhe bukuri në jetën e natyrës, në jetën e njeriut. Sepse, përveç njeriut, çdo gjë në të gjithë natyrën ndodh në mënyrë të pandërprerë në harmoni të plotë me natyrën dhe vullnetin e Zotit, sipas ligjeve dhe formulave të Zotit, sepse natyra i është nënshtruar Krijuesit të saj.
Ata që nuk kanë bindje teiste, ateistët (greqisht: Atheos – pa Zot), botëkuptimin e tyre e bazojnë në materializmin, duke marrë materien si parim parësor të botës. Ata i atribuojnë kësaj materie një lloj inteligjence, vetëlëvizje me fuqinë e energjisë së vet si një atribut bashkëjetues, duke i dhënë asaj aftësinë dialektike për të formësuar dhe transformuar sipas parimit të evolucionit, i cili nuk ka nevojë as për Zotin, as për shpirtin, nuk ka lidhshmëri me origjinën, zhvillimin dhe zhdukjen e tij. Sipas këtij parimi, produkt i materies “inteligjente” është vetë njeriu, i cili njihet se ka dimension shpirtëror, por në thelb konsiderohet material. Në Dialektikën e Natyrës, Engelsi pohon se “ndërgjegjja dhe mendimi përfaqësojnë vetëm një gjendje të caktuar të materies shumë të organizuar të trurit njerëzor”. Nga ana tjetër, biologu molekular Hubert Jockey pyet veten: “Nëse jeta është vetëm materiale, atëherë krimet e Hitlerit, Stalinit dhe Mao Ce Tung nuk kanë pasoja”. Nëse njerëzit janë thjesht materie, nuk duhet të jetë më keq të djegësh një ton njerëz sesa të djegësh një ton qymyr?”
Kur marrim parasysh fenë dhe shkencëtarët e famshëm, thënia e Albert Ajnshtajnit citohet shpesh: “Shkenca pa fe nuk është përfundimtare, dhe feja pa shkencë është e verbër.” Raymond Ruyer në librin The Gnosis of Princeton citon Ajnshtajnin të ketë thënë për materien se “nuk mundet më të shpjegohet pa adresuar hipotezën e Shpirtit. E gjithë lëvizja e jetës në Tokë zhvillohet sipas ligjeve dhe mekanizmave të një sofistikimi dhe një inteligjence të tillë të jashtëzakonshme, saqë ato nuk mund të jenë rezultat i rastësisë.” Në mënyrë që shkenca të shpjegojë të gjitha këto mekanizma, është e nevojshme të përdoret ndërmjetësimi i një inteligjencë më e lartë dhe organizative, Zoti apo “I Vjetri”, siç i pëlqente të thoshte Ajnshtajni. Galileo Galilei deklaron se ai “nuk ndihet i detyruar të besojë se i njëjti Zot që na pajisi me vetëdije, arsye dhe intelekt donte të predikonte Veten në përdorimin e njerëzve”. Është e njohur edhe thënia e Francis Bacon, e cila thotë se “një njohje sipërfaqësore e shkencës, e vetëkënaqur, do të na bëjë ateistë, por një njohuri e thellë e shkencës me siguri do të na bëjë besimtarë”, gjë që konfirmohet nga ndjekësit e Princeton Gnosis’it . Edhe pse edhe sot, në shekullin e 21-të, nuk është shumë komode të jesh një besimtar eksplicit dhe në të njëjtën kohë një shkencëtar i famshëm, Francis S. Collins (Drejtor i “Genome Research Institute” i cili publikoi një hartë të gjenomit njerëzor në 2000) përpiqet t’i bashkojë të dyja. Në librin Gjuha e Zotit (siç e quajti ai strukturën e ADN-së së gjeneve njerëzore), ai thotë se dyshimet për mundësinë e harmonisë midis besimit dhe shkencës duhet të hiqen. Sepse, “nëse Zoti është krijuesi i gjithë universit, nëse Zoti do të kishte një plan të veçantë për ardhjen e njerëzimit në skenë dhe nëse do të kishte dëshirë për një marrëdhënie personale me njerëzit në të cilët ai futi ligjin moral si udhërrëfyes për veten e tij, atëherë unë nuk mund ta kërcënoj atë me përpjekjet e mendjeve tona të mjera për të kuptuar madhështinë e krijimit të tij. Në këtë kontekst, shkenca mund të jetë një formë adhurimi”.
Ariel Roth në librin Shkenca zbulon Zotin pyet: “A ka nevojë njeriu për fe, pra, për të besuar në Zot? Po. Por në dritën e të gjitha fakteve që tregojnë për një Projektues të krijimit, duhet shumë më pak besim për të besuar në Zot sesa për të besuar se e gjithë saktësia, kompleksiteti dhe kuptimi që gjejmë në natyrë ka ardhur thjesht rastësisht.”
Rasti u refuzua gjithashtu si opsion nga Ruđer Bošković, i cili ishte kryesisht fizikan dhe nuk shkroi për filozofinë e fesë, por megjithatë në veprën e tij kryesore Teoria e Filozofisë Natyrore ai shkroi një Shtojcë që i referohet reflektimeve të tij mbi shpirtin dhe Zotin, ku thotë: “Sa për Krijuesin Hyjnor të natyrës, teoria ime e ndriçon mrekullisht dhe prej saj lind nevoja për ta njohur atë dhe fuqinë e tij më të madhe e të pafundme, urtësinë, providencën, gjithçka që ngjall tek ne respekt të thellë, dhe në të njëjtën kohë mirënjohjen dhe dashurinë, dhe për këtë arsye anulohen ëndrrat e syve të atyre që besojnë se bota u krijua rastësisht ose se mund të ishte krijuar nga ndonjë domosdoshmëri fatale”.
Filozofi britanik Julian Baggini pa dashje pranon se ateizmi, në masën më të madhe, ka të bëjë me besimin, se vetëm racionalizmi dhe materializmi, pa besim, nuk mjaftojnë: “Shumica e ateistëve besojnë se ekziston vetëm një lloj i materies në univers, dhe ai është i një natyre materiale, por që prej saj lindin mendjet, bukuria, ndjenjat, vlerat morale – me pak fjalë, e gjithë gama e fenomeneve që i japin pasuri jetës njerëzore. Mendimet dhe ndjenjat njerëzore lindin nga ndërlidhjet jashtëzakonisht komplekse të entiteteve materiale në tru. Një ateist në këtë kuptim të një natyralisti filozofik beson se nuk ka asgjë përtej botës natyrore, fizike…” Thirrja ekskluzive e ateistit ndaj shkencës gjithashtu nuk mund të përjashtojë një lloj besimi, siç vërehet nga Terry Eagleton, duke komentuar Iluzionin e Zotit të Dawkins, në librin Arsyeja, besimi dhe revolucioni ku thotë se “shkenca, ashtu si feja, ka kryepriftërinjtë e saj, lopët e shenjta, shkrimet e shenjta, përjashtimet ideologjike dhe ritualet për të shtypur apostazinë . Është kaq qesharake të shohësh tek ajo të kundërtën polare të fesë. Megjithëse libri i Dawkins ” Iluzioni i Zotit” është çuditërisht i rrallë në lidhje me katastrofat dhe fatkeqësitë e shkencës (ai kritikon Inkuizicionin, për shembull, por jo Hiroshimën), shumica prej nesh janë të vetëdijshëm se, si shumë kërkime të tjera njerëzore, edhe shkenca është shumë më e rrezikshme, më e pasigurt, më e çrregullt dhe e përcaktuar nga fati dhe rastësia, dhe se shumë që merren me të nuk do të ndalen para asgjëje vetëm për të ruajtur disa hipoteza të provuara dhe të vërtetuara relativisht. Prandaj, shkenca ka të bëjë gjithashtu me besimin – dhe kjo nuk është e vetmja gjë që e ndan me fenë.”
Është e qartë se shkenca nuk mund të jetë neutrale vlerësuese dhe ideologjike, sepse ajo është vazhdimisht e ekspozuar ndaj ndikimeve politike dhe financiare. Hulumtimi paguhet nga kompani private ose qeveritare dhe kushdo që ju paguan ju duhet t’i bindeni! Ne gjithashtu e dimë shumë mirë se shpikjet shkencore shpesh përdoren për qëllime joetike – mendoni për armët bërthamore, biologjike ose kimike. I ngjashëm dhe akoma më i vështirë është fenomeni i ndërgjegjes dhe njohjes. Shkencëtarët studiojnë trurin, psikologët punojnë në kërkime të shumta mbi natyrën e vetëdijes, por vështirë se mund ta shpjegojnë plotësisht thelbin e saj. Dhe pikërisht, me ndihmën e kësaj ndërgjegjeje, trurit, arsyes dhe shqisave tona, shkencëtarët perceptojnë edhe botën përreth tyre, si dhe rezultatet e tyre shkencore.
Sigurisht që na duhet arsye për të kuptuar, të paktën në parim, fizikën e sotme, e cila studion entitete si atomet, elektronet, kuarkët, leptonet, bozonet dhe grimcat e tjera të çuditshme, asnjë prej të cilave nuk mund ta shohim në kuptimin klasik të fjalës. Ato janë përtej aftësisë sonë për të perceptuar, por ekzistojnë në teoritë fizike dhe ne marrim konfirmimin e ekzistencës së tyre në eksperimente shkencore. Kështu, sipas kromodinamikës kuantike, protoni, neutroni dhe shumë grimca të tjera elementare të materies përbëhen nga kuarkë, të cilët fizikanët i quajtën në mënyrë argëtuese – të kuqe, jeshile dhe blu. Për më tepër, çdo kuark ka antigrimcën e tij partnere – antikuqe, antigjelbër dhe antiblu. Prandaj, themeli i fizikës kuantike të sotme janë grimcat e padukshme, imagjinare. Vetëm mbani mend, ju lutem, sa shumë ateistët dhe materialistët talleshin me parimin islam të besimit në gajb – botën e padukshme. Kur një kuark (materie) dhe një antikuark (antimaterie) takohen, ato anulohen dhe prodhohet vetëm rrezatim. Është magjepsëse të dihet se në fazën e hershme të Big Bengut, kur u shfaqën kuarkët, për çdo miliard çifte kuark/antikuark, kishte një kuark shtesë – nga kjo asimetri, lindi universi aktual. Një kuark imagjinar i kuq, jeshil dhe blu, është një vorbull energjie brenda bërthamës së një atomi
Në laboratorin e CERN-it, pohojnë se në vitin 2012 gjetën grimcën e Zotit ose bozonin Higgs (ai shpjegon ekzistencën e masës). Imazhet e publikuara vijnë nga mikroskopi elektronik më i madh në botë i quajtur ATLAS. Është një cilindër 25 metra i gjerë, 45 metra i gjatë dhe peshon 7 mijë tonë. Ai kap gjurmët e përplasjeve të grimcave dhe i transmeton ato në një rrjet prej 5000 kompjuterësh që përpunojnë të dhënat dhe përpiqen të rindërtojnë një pamje të protoneve që përplasen me njëri-tjetrin me pothuajse shpejtësinë e dritës. Saktësia e njohurive shkencore dhe asaj që ato na paraqesin varet nga besueshmëria dhe saktësia e ATLAS’it. Një problem i veçantë lind nëse duam të shohim një grimcë të vogël, siç është një elektron, sepse përpjekja jonë për ta vëzhguar atë mund të ndryshojë rrjedhën e procesit që po vëzhgojmë! Domethënë, kur një foton i dritës godet një elektron, ai mund ta hedhë atë nga rruga e tij me kuantumin e tij të energjisë, që do të thotë se, nëse kjo ndodh, imazhi që na sjell fotoni i reflektuar nuk është ai që supozohej të shihnim, por një tjetër.
Si duket ateizmi, në trajtë imagjinative i bazuar në shkencën, është më dogmatik se sa feja e bazuar në traditën e zbulesës hyjnore. Fetari është shumë më i sigurt dhe i bindur në faktet e zbulesës se sa shkencëtari në faktet e zbulimit të tij. Kjo kështu edhe për përmasat e materies dhe natyrës, siç u tha më lartë, e mos të diskutojmë, për shpirtin, vetëdijen, mendjen, imagjinatën….
