Lumturia është e vështirë për t’u kuptuar dhe arsyet për këtë janë komplekse…
Metin IZETI
Badiou [bad·ju’], Alain, filozof dhe shkrimtar francez (Rabat, Marok, 17 janar 1937). Ai studioi në École normale supérieure (1956–61), nga viti 1969 ai jep mësim në Universitetin e Parisit VIII dhe që nga viti 1999 në École normale supérieure. Pas studimeve, ai u përfshi aktivisht në ngjarjet politike, veçanërisht rreth dekolonizimit të Algjerisë dhe mori pjesë në themelimin e Partisë së Bashkuar Socialiste (Parti socialiste unifié, shkurtim PSU). Gjatë lëvizjeve studentore në Paris në vitin 1968, ai u bashkua me lëvizjen radikale të majtë, pjesërisht militante, Unioni i Komunistëve Marksist-Leninistë të Francës (Union des communistes de France marksiste-léniniste – akronimi UCFml). Në kuptimin filozofik, Badiou u formua nën ndikimin e marksizmit shkencor të Althusser-it dhe qasjes psikoanalitike të Lacan-it. Në konsideratat e tij filozofike ai niset nga konceptet e lëndës, së vërtetës dhe lirisë, të cilat i zbaton në fushën e politikës, matematikës, poezisë dhe psikanalizës. “Fundi i metafizikës”, tek ai, reflekton në mënyrë logjiko-matematikore. Në teorinë e grupeve, ai pa një mënyrë të mundshme për të kapërcyer kuptimin monist të së vërtetës. Në frymën e konceptit të Hajdegerit për betejën si ngjarje, ai pohon se qenia ndodh (zhvillohet) përmes katër formave (poezi, matematikë, psikanalizë, politikë) dhe në to sheh vende dhe kushte në të cilat e vërteta shfaqet (ekziston). Qenia është shumësi e pastër (shumë, e cila mund të formulohet në mënyrë adekuate vetëm nga matematika), e cila shprehet e strukturuar sipas ligjit të paraqitjes. Për Badiou, koncepti i universalizmit është i rëndësishëm, i kuptueshëm në dritën e marrëdhënies midis strukturës universale të betejës dhe veçantisë së ngjarjes, që e përfaqëson atë në një situatë të caktuar. Duke u marrë me temën, ai shqyrtoi mënyrën se si njeriu kafshë mund të bëhet plotësisht subjekt: ai mund ta bëjë këtë vetëm duke transformuar rrënjësisht situatën në të cilën jeton, duke krijuar një të vërtetë të re.
Po, lumturia ekziston
Motoja e veprës së tij, “Métaphysique du bonheur réel” ose “Metafizika e lumturisë së vërtetë” është: “Dashuria duhet rishpikur, kjo dihet”, që janë vargjet e poetit të kultit Arthur Rimbaud nga koleksioni “Stina në ferr”. Dashuria, pra, duhet të rishpiket, sepse ajo është e rrethuar. Badiou shton se … dashuria duhet të rinovohet. Ne duhet të rishpikim rrezikun dhe aventurën kundër sigurisë dhe rehatisë. Tek “Metafizika e lumturisë reale”, autori beson se filozofia është bërë një disiplinë mjaft e dobët, e pafuqishme dhe se edhe ajo duhet rigjallëruar, por edhe se koncepti i sotëm i lumturisë është i korruptuar dhe se duhet tejkaluar një sërë pengesash në rrugën drejt saj.
Badiou thekson se është padyshim paradoksale t’i jepet një titull i tillë një libri që ka të bëjë kryesisht me përcaktimin e detyrave të filozofisë, por edhe një filozofi që trajton elemente në dukje mjaft të ndryshme që rrallë lidhen me lumturinë, si p.sh. teoria e grupeve ose revolucioni kinez. Gjithashtu, autori përdor shumë poezi që konsiderohen hermetike – vargjet e Mallarme, Pessoa dhe Celan. Kur i shtohen idhujt e Badiou si Dekarti, Paskali, Hegeli apo Kierkegardi të cilët ai i citon, kjo vepër e fundit e botuar e Badiou vështirë se mund të konsiderohet si një lexim i lumtur, siç pohon vetë autori.
Nuk është e lehtë të shihet lidhja midis gjithë jetës së kënaqur të përmendur, punës interesante, pagës së përshtatshme, shëndetit të çelikut, makinës së rehatshme, kafshës shtëpiake besnike dhe të dashur, pasardhësve të lezetshëm, me pak fjalë – ajo që tradicionalisht konsiderohet lumturi në të gjitha hapësirat. Shkurtimisht, me Platonin dhe në “Shtetin” e tij, lumturia është një shenjë e sigurt e aksesit të plotë në të vërtetën dhe përfaqëson qëllimin e vërtetë të një jete të denjë për këtë emër, dhe për këtë mund të thuhet se kjo rrugë dhe reflektimi i plotë i saj përbëjnë metafizikën e lumturisë.
Për Spinozën, në “Etikën” e tij, lumturia (Spinoza përdor fjalën latine “beatitudo”, që është edhe më e fortë) nuk është gjë tjetër veçse ushtrimi i mendimeve të vërteta, apo virtytit. Badiou arrin në përfundimin se çdo filozofi – veçanërisht nëse bazohet në njohuri komplekse shkencore, vepra inovative të artit, politika revolucionare, dashuri intensive – është një metafizikë e lumturisë, përndryshe nuk ia vlen një të durohet dhimbja. Si rrjedhojë, pse e gjithë kjo, nëse nuk ka jetë reale, ajo që thotë Rimbaud se mungon? Badiou është i bindur për ekzistencën e saj, për ekzistencën e lumturisë.
Lumturia e vërtetë kryengritje kundër botës
Badiou përgjithësisht përcakton se çfarë duhet të fshehë sot interesi për filozofinë, ose atë që Badiou e quan “dëshira për filozofi” dhe si lidhen këto arsye me mundësinë e lumturisë së vërtetë. Ai flet për antifilozofinë, dhe Paskalin, Rusoin, Kierkegardin, Niçen, Wittgensteinin, Lakanin, sepse antifilozofët e përmendur janë të domosdoshëm që klasicizmi ynë të mos kthehet në akademikizëm, i cili është armiku kryesor i filozofisë, dhe për rrjedhojë e lumturisë tek e cila fshihet akademikizmi – mërzia.
Ai, gjithashtu, trajton çështjen e njeriut modern, dhe problemin e transformimit njerëzor, prandaj kërkon zgjidhjen e mëposhtme – si ta ndryshojmë botën? Ai, herë pas here, është subjektiv, dhe merret me lidhjen ndërmjet së vërtetës dhe lumturisëdhe në librin tjetër, “Imanenca e të vërtetave” (“L’immanence des vérités”), zbret në një dialektikë të re të fundësisë dhe pafundësisë. Në përkufizimin e parë të lumturisë, ai thotë: Lumturia është një përvojë pohuese e thyerjes së fundshmërisë. Qëllimi i këtyre thënieve të shkurtra është të hapin rrugën për të treguar rrugën më të shkurtër drejt jetës reale, e cila, kur jetohet, pasqyrohet në një ndjenjë lumturie të pakrahasueshme. “Filozofia dhe dëshira e filozofisë” (“Philosophie et désir de philosophie”), për te, fillon me pohimin se filozofia është diçka e ngjashme me “revoltën logjike”, që është fraza e Rimbaud. Është një kombinim i dëshirës për revolucion – lumturia e vërtetë kërkon një kryengritje kundër botës siç është dhe diktaturës së opinioneve të ngulitura – dhe nevojës për racionalitet.
Dëshira filozofike është, në përgjithësi, një dëshirë për një revolucion të mendimit, por edhe një dëshirë për lumturi të vërtetë që ndryshon nga imagjinata e saj, që është kënaqësia. Filozofia e vërtetë nuk është një ushtrim abstrakt. Që nga Platoni, filozofia ka luftuar kundër padrejtësive në botë. Badiou kujton Mallarmé dhe hedhjen e tij të zarit (Hedhja e zarit nuk do ta eliminojë kurrë shansin) dhe i duket se një koncept i tillë i rastësisë përshkruan mirë edhe filozofinë, ku rastësia luan një rol të rëndësishëm, të pashlyeshëm në prodhimin e mendimit. Nga poezia ai nxjerr idenë se ekzistojnë katër dimensione themelore të dëshirës që përcaktojnë filozofinë: dimensionet e revoltës, logjikës, universalitetit dhe rrezikut.
A nuk është kjo formula e përgjithshme e dëshirës për revolucion? Një revolucionar do që njerëzit të revoltohen për ta bërë atë në mënyrë efikase dhe racionale, dhe jo në barbarizëm dhe zemërim; dhe se kjo kryengritje ka një vlerë ndërkombëtare, universale dhe se nuk është e mbyllur në identitet kombëtar, racor apo fetar. Në fund, revolucionari pranon rrezikun: këto janë përbërësit e dëshirës për revolucion, këto janë përbërësit e dëshirës së filozofisë.
Gjuha shpëtimtare
Por, Badiou beson se bota jonë, bota perëndimore, ushtron presion mbi këto katër dimensione të dëshirës. Kjo botë standardizon dhe komercializon rolet tona në lirinë e caktuar, kështu që liria që ofron është liria e robëruar, sepse synohet për qarkullimin e mallrave në rrjetin tonë jetësor. Nuk nënkupton idenë e revoltës. Kur flasim për mundësinë e revoltës – kjo botë është e prirë ndaj shtypjes së saj. Ja pse edhe propozimi i revoltës, kur flasim për të në kontekstin e lumturisë, dyshohet për korrupsion latent në këtë botë. Badiou vijon me pohimin se edhe dimensioni i logjikës sabotohet, sepse i nënshtrohet dimensionit të palogjikshëm të komunikimit, jokoherent, i cili na siguron menjëherë atë që ai e quan spektakël pa kujtesë. Gjithashtu, kjo botë nuk është e përshtatshme për universalen, sepse forma e vërtetë materiale e universalitetit të saj është abstraksioni monetar. Në para qëndron e vetmja shenjë efektive e asaj që qarkullon dhe këmbehet universalisht. Mjafton të thuhet se një “lumturi” e tillë u rezervohet grupeve të paracaktuara dhe individëve konkurrues që janë gati ta mbrojnë atë si një privilegj i trashëguar nga masat që nuk marrin pjesë fare në të. As rreziku nuk është i pajtueshëm me këtë botë, sepse pak njerëz kanë mjetet për t’ia lënë ekzistencën rastësisë. Është një botë në të cilën ekziston nevoja për të llogaritur sigurinë. Badiou vazhdon se edhe arsimimi ynë bazohet në nevojat e tregut të punës dhe se ndonëse synon sigurinë dhe punësimin e përhershëm, sërish rezulton i pasigurt. Është një siguri e dyshimtë, dhe përveç kësaj, askush nuk e di se sa e pallogaritshme është lumturia e vërtetë?
Badiou dëshiron të thotë se dëshira filozofike për një revolucion të jetesës, nëse e bazojmë në revoltën, logjikën, universalitetin dhe rrezikun, në botën reale has katër pengesa kryesore: sundimin e të mirave, rregullin e komunikimit, universalitetin monetar dhe specializim produktiv dhe teknik, të gjitha këto janë të lidhura me llogaritjen e sigurisë personale. Këto pengesa e reduktojnë idenë e jetës reale dhe lumturisë në një fantazi të quajtur kënaqësi konsumatore.
Ai pyet: si e shpëton filozofia një sfidë të tillë? A është e mundur kjo? A është ajo e aftë për të? Për të përshkruar përgjigjen, Badiou prezanton shkurtimisht tre rrymat kryesore të filozofisë bashkëkohore: fenomenologjinë dhe hermeneutikën (që rrjedhin nga romantizmi gjerman), filozofinë analitike dhe filozofia postmoderne dhe gjen tipare të përbashkëta mes tyre. Karakteristika e përbashkët negative është se asnjëri prej tyre nuk beson më në zbulimin e së vërtetës së madhe (kuptim, koncept universal). Karakteristika e përbashkët pozitive është befasuese për autorin: të tria rrymat i kushtojnë rëndësi qendrore gjuhës. Gjithashtu, si rezultat, filozofia bashkëkohore përmban dy aksioma në tendencat e saj kryesore:
– aksioma e parë: metafizika e së vërtetës është bërë e pamundur
– aksioma e dytë: gjuha është vendi kyç i të menduarit, sepse aty zhvillohet loja e kuptimit
Në dy aksiomat e lartpërmendura, Badiou njeh një rrezik të madh – paaftësinë e filozofisë për të përmbajtur dëshirën e saj, mundësia e një humbje të plotë të dëshirës revolucionare, braktisja e motiveve të jetës dhe lumturisë së vërtetë – në favor të një doktrine individualiste dhe identitare të kënaqësisë.
Ai sheh një problem në vendin qendror të gjuhës – nëse filozofia është kryesisht një meditim mbi gjuhën, nëse vendoset në pluralitetin e lojërave gjuhësore dhe kodifikimin e tyre gramatikor, ajo nuk do të ngrihet mbi pengesën që bota i paraqet universalitetit, me specializimin, fragmentimin, dhe abstragimin. Një nga rreziqet që ai sheh në epërsinë e gjuhës është përpjekja për të shpallur një gjuhë si shpëtimtare. Dihet që Heidegger-i i dha privilegj gjuhës gjermane, sepse ajo kishte kapacitet për t’u hapur dhe në këtë drejtim ishte pasardhësi i gjuhës greke. Primati radikal i një gjuhe të privilegjuar në asnjë mënyrë nuk e zgjidh çështjen e pengesës që bota moderne i paraqet thirrjes së filozofisë drejt universales. Badiou është i bindur për një gjë kyçe, por të vështirë për t’u provuar – se gjithçka në këtë botë rregullohet nga ligji i qarkullimit të sendeve, parave dhe imazheve. Dhe të ndërpritet një parim i tillë qarkullimi nuk është i mundur pa një ndërprerje radikale dhe të pakushtëzuar, pra një ide strategjike që do të ishte krejtësisht antagoniste me një qarkullim të tillë, dhe subjektivitet egoist dhe injorant, dhe që do të ishte kushti i parë për realizimin e rrugës së vërtetë të lumturisë.
Për të ruajtur katër dimensionet e dëshirës filozofike (revolta, logjika, universaliteti dhe rastësia) pavarësisht nga katër pengesat që bota moderne i kundërshton (tregtia, komunikimi, abstraksioni monetar, obsesioni me sigurinë) është e nevojshme të trajtohen tre orientimet filozofike mbizotëruese: hermeneutike, analitike dhe postmoderne. Badiou pretendon se ka diçka shumë të kësaj bote në to, diçka që pasqyron në mënyrë të ekzagjeruar fizionominë e vetë botës dhe që duhet të ndalet. Para së gjithash, gjuha nuk është një kufi absolut i mendimit. Badiou i referohet idesë së transmetueshmërisë universale (l’idée de transmissibilité universelle) të cilën Lacan e formuloi si idenë e matematikës (l’idée de mathème) – e cila i drejtohet të gjithëve dhe nuk privilegjon askënd, pranon pluralitetin dhe e ndërton universalitetin e vet brenda vetes.
Së dyti, sipas mendimit të Badiou, kategoria e së vërtetës duhet të rindërtohet filozofikisht, pa restaurim dhe pa arkaizma, me ndërgjegjësimin e ngjarjeve moderne. Rrjedhimisht, kategoria e lëndës gjithashtu do të rindërtohet. Dhe kjo duhet bërë në atë mënyrë që të mos bëhet fjalë për rivendosjen e metafizikës, por për ripërcaktimin dhe rigrupimin e vetë filozofisë, në një element kategorik që autorizon të menduarit me një pikë fikse. Gjithashtu, filozofia duhet të ngadalësojë mendimet e saj, të përcaktojë kohën e saj dhe të mos ndjekë botën e përshpejtuar, dhe kështu të rraskapitë veten. Sepse e gjithë lumturia e vërtetë presupozon lirinë nga koha. Filozofia është e sëmurë, pa dyshim, dhe goditjet që i janë shkaktuar janë, si gjithmonë, të ndërlidhura me vështirësitë e brendshme. Por, shkruan Badiou, sado që vdes apo e vdekur, vetë bota që e shtyn për të shkatërruar dëshirën e saj – në mënyrë paradoksale i kërkon asaj të jetojë. Si zakonisht, kuptimi i botës është i dyfishtë. Në singularizmin e mendimit, Badiou gjen një zgjidhje të mundshme për filozofinë e rastësisë, një nga përbërësit e dëshirës filozofike, pikërisht sepse pikërisht në singularizëm, pra në çdo vendim të vetëm, fshihet shtëpia e çdo vendimi, i cili është gjithashtu i rastësishëm, por sigurisht – mund të jetë edhe i vërtetë.
Lumturia si ide e re në Evropë
Pikërisht në singularizëm, dhe nevoja që secili të vendosë vetë dhe të flasë në emër të vet, të reagojë kur të dalë e vërteta e re, Badiou zbulon mundësinë që të gjithë të gjykojnë se çfarë është e gabuar, çfarë është e vërtetë, çfarë është e keqe. Sipas Badiou, sipas kësaj çështjeje politike, nga ne kërkohet një filozofi e singularizmit dhe në këtë kuptim një filozofi e së vërtetës. Dhe sa i përket ekspansioneve bashkëkohore komunitare, fetare, raciste dhe nacionaliste – Badiou beson se filozofisë i kërkohet të gjejë kapacitetin për të propozuar një figurë të rinovuar, një figurë themeluese të racionalitetit që do të ishte homogjene në botën moderne.
Ai flet gjithashtu për paradoksin që më e mira nga të gjitha botët e mundshme, e cila ka provuar dorën e saj në paradigmën e revolucionit dhe emancipimit, mund të dalë kriminale dhe e korruptuar. Ai është gjithashtu i prekshëm, jo aspak i bazuar në stabilitetin e përhershëm të qenies së tij. Autori beson se filozofia duhet të jetë në gjendje të pranojë dhe të mendojë për ngjarje të tilla (dhunë, luftë, shtypje), edhe me çmimin e shkëputjes nga qasja analitike, hermeneutike apo postmoderne. Ajo që kërkohet nga filozofia është një propozim, diçka si një strehë ose një zarf – dëshira e filozofisë, e asaj që mund të quhet një nyje racionale e singularizmit, ngjarjes dhe së vërtetës. Kjo nyje duhet të shpikë një figurë të re racionaliteti, sepse të gjithë e dinë se si është të lidhësh singularizmin dhe një ngjarje me të vërtetën, si të tillë, në traditën klasike – një paradoks.
Por Badiou vazhdon se është e nevojshme të vendoset një paradoks i tillë në qendër – nëse duam që filozofia bashkëkohore të mbrojë dëshirën e saj dhe artikulon edhe një herë në mënyrë konstruktive aforizmin e njohur të Saint-Just: lumturia është një ide e re në Evropë. Badiou beson se një nyje e tillë është një doktrinë e re e mundshme e temës. Në çdo rast, Badiou shkruan: Mbaro me atë fund tashmë! Sepse autori e di që filozofia është e sëmurë, ndoshta ajo tashmë është në rrugëdalje. Por bota i thotë atij njeriu që po vdes: “Ngrihu dhe ec nën imperativin e Idesë së së vërtetës që na premton lumturi”.
Badiou konstaton se “lumturia” është një fjalë sintetike për ndikime të ndryshme që lidhen me procedura të ndryshme të vërteta. Ka një ndikim të ndryshëm për çdo lloj të vërtete dhe në këtë dhe ai përpiqet të flet për entuziazmin për veprim politik, lumturinë për zbulimin shkencor, kënaqësinë për krijimin artistik dhe gëzimin për përpjekjet e dashurisë. Të vërtetat, si të gjitha gjërat, thotë ai, janë të shumëfishta. E vërteta, në fund të fundit, është gjithmonë një shumësi e unifikuar, e dominuar ose e organizuar nga diçka që e bën gjithçka në të jo domosdoshmërish të përputhshme reciprokisht. Ajo integron format dhe ngjyrat, të cilat përndryshe janë të papajtueshme, në një mënyrë superiore. Ka një shprehje te Aristoteli që më pëlqen shumë dhe që me kënaqësi e adoptoj, thotë Badiou: “Të jetosh i pavdekshëm”. Ka edhe emra të tjerë për këtë afekt: “lumturi” te Spinoza, “gëzim” te Pascal, “supernjeri” te Niçe, “shenjtëri” te Bergson, “nderim” te Kanti. Besoj se ka një afekt të jetës reale, të cilës i vë emrin më të thjeshtë, atë të lumturisë.
Filozofia është tre gjëra. Është diagnoza e epokës: çfarë sugjeron epoka? Është një ndërtim modern i konceptit të së vërtetës. Në fund të fundit është një përvojë ekzistenciale që lidhet me jetën reale. Uniteti i këtyre tre gjërave është një filozofi. Kur shkruan për “Imanencën e të vërtetave”, ai, realisht propozon unitetin e tre komponentëve të çdo filozofie. Badiou rendit të gjitha përkufizimet e propozuara të lumturisë dhe i ripërmbledh ato si më poshtë:
Lumturia është një shenjë e sigurt e aksesit të plotë ndaj të vërtetave.
Lumturia nuk është një kompensim për virtytin, është vetë virtyti [Spinoza].
Lumturia është një përvojë afirmative e thyerjes së fundshmërisë.
Lumturia është një ndikim i jetës reale.
Lumturia e vërtetë është një figurë subjektive e të hapurës.
Lumturia e vërtetë është ndikimi i demokracisë.
Lumturia e vërtetë është kënaqësi në forma të reja të jetës.
E gjithë lumturia e vërtetë presupozon lirinë nga koha.
Vetëm ai që pranon të bëhet subjekt nga një person është i lumtur.
Ecja nën imperativin e Idesë së vërtetë na drejton drejt lumturisë.
E gjithë lumturia e vërtetë ndodh në një takim të rastësishëm, nuk ka nevojë të jesh i lumtur.
Një sasi e caktuar dëshpërimi është një kusht për lumturinë e vërtetë.
Afekti i efektit të subjektit, qoftë ai të quhet entuziazëm politik, lumturi shkencore, kënaqësi estetike apo kënaqësi dashurie, është gjithmonë ajo që meriton, përtej çdo plotësimi të nevojave, emrin e lumturisë.
Lumturia është gjithmonë kënaqësia e së pamundurës.
E gjithë lumturia e vërtetë është besnikëri.
Lumturia është ardhja, në një individ, e Subjektit që zbulon mundësinë e mbërritjes.
Lumturia është po aq një ndikim i Subjektit sa një përjashtim imanent.
Thelbi i vërtetë i lirisë, kushti themelor i lumturisë së vërtetë, është disiplina.
E gjithë lumturia është një fitore mbi fundin.
Çdo lumturi është një kënaqësi e kufizuar në pafundësinë.
E gjithë lumturia arrihet, në një kuptim, nga vullneti.
Po, lumturia është e vështirë për t’u kuptuar dhe arsyet për këtë janë komplekse…
