Me Luljeta Lleshanakun, poete
Nuk ka sinqeritet në art, ka veç mjeshtëri. Nëse lexuesit i krijohet ideja se po përjeton ndjenjat dhe mendimet e autorit, kjo ka të bëjë vetëm me aftësinë bindëse të autorit
Shkëlzen HALIMI
Luljeta Lleshanaku, është një nga emrat më të shquara të letërsisë bashkëkohore shqipe. Ajo u lind në Elbasan (1968). Pati një jetë të vështirë, për shkak se familja e saj, si edhe mijëra familje tjera, e ndjeu deri në palcë persekutimin komunist-diktatorial. U diplomua për Gjuhë dhe Letërsi në Universitetin e Tiranës. Në vitin 2012, ajo u diplomua Master në Artet e Bukura në Warren Wilson College (SHBA). Ka ndjekur edhe “Programin Ndërkombëtar të Shkrimtarëve” në Universitetin e Iowa-s. Është nderuar me një bursë një-vjeçare si shkrimtare nga Black Mountain Institute në Universitetin e Nevadës, Las Vegas në vitin akademik 2008-2009.
Luljeta është autore e përmbledhjeve me poezi: “Sytë e somnambulës” (Artemida,1994), “Këmbanat e së djelës” (LSHA, Shqipëri 1995), “Gjysëm-kubizëm” (Eurorilindja, 1997), “Antipastorale” (Eurorilindja, 1999), “Palca e verdhë” (Buzuku, Kosovë 2000), “Fëmijët e natyrës” (Ombra, 2006), “Pothuajse dje”(Ombra, 2012), “Homo Antarcticus” (Ombra, 2015), “Poezi të zgjedhura”(Onufri, 2020).
Është vlerësuar me shumë çmime: “Penda e argjendtë 2000”; “Autor i Vitit 2013” nga Panairi i Librit në Tiranë, “KULT 2013”, “Autor i Vitit 2013 në poezi” nga Panairi i Librit të Prishtinës dhe “PEN Albania 2016”, etj.
Poezitë e saj janë përkthyer dhe botuar në pesëmbëdhjetë libra në gjuhë të tjera. Libri i saj i fundit në anglisht “Negative Space” (2018) u shpall fitues i çmimit “English PEN”, finalist për “Çmimin Ndërkombëtar të Poezisë GRIFFIN 2019” në Kanada dhe finalist për “PEN America 2019”. Libri i fundit ne gjermanisht, “Die Stadt der Äpfel” (2021) ishte një nga librat e rekomanduar nga Deutsche Akademie für Sprache und Dichtung, në vitin 2022. Kurse me botimin e fundit ne polonisht, “Woda i węgiel”, ajo u shpall laureate e çmimit “Poeti Evropian i Lirisë 2022” në Gdansk, Poloni.
HEJZA: “Ndoqa atë rrugë që m’u tha”! E ty t’u tha që të jesh e padukshme, e pazhurmshme, të gjesh gjuhën adekuate kur terri të bie përtej dritareve, të mos ëndërrosh me zë, thjesht, vetëm të shkruash! Ti ndoqe këtë rrugë që të shpiu (siç vlerësojnë kritikët botëror) te klasikët bashkëkohor të letërsisë botërore! Ç’rrugëtim ishte ky?
L. LLESHANAKU: Poezia qe e vetmi opsion qe më mbeti. Të tjerët kishin shpresë dhe mundësi për të ndjekur karrierë të tjera, ose së paku për të ëndërruar. Unë, ne, familja jonë, ishim të privuar nga e drejta e studimit, pra nga e drejta për të ndjekur një profesion. Po ta kisha këtë të drejtë, mund të kisha zgjedhur diçka krejt tjetër, si p.sh. mjekësi ose drejtësi, ose mjekësinë ligjore ku bashkohen të dyja. Dhe po të më jepej mundësia të prekja një vegël muzikore, mbase do të zgjidhja muzikën, sepse e kam fort për zemër. Kështu që fillova të shkruaj, për të cilën më nevojitej vetëm një laps dhe një copë letër, dhe aprovimi i askujt. Fillova të shkruaj njëlloj si qeni apo macja, që fillojnë e notojnë sapo bien në ujë, krejt instinktivisht pa e ditur se ç’është noti. Ndoshta kështu ndodh edhe me prirje të tjera, të cilat nuk mund të zbulohen për sa kohë nuk ndodhesh nën presionin e mospasjes së një zgjedhjeje tjetër. Pra, duket se çdo gjë ndodh për një arsye.
Pjesa tjetër, është ashtu siç e cilësoni ju: një rrugëtim. Padyshim poezia ka qenë dhe është një pjesë shumë e rëndësishme e imja, por kurrë qëllim në vetvete. Dhe duke qenë e tillë, pa ndjerë presion, më ka lënë mjaftueshëm hapësirë dhe frymëmarrje, mundësi për të njohur dhe provuar jetën. Ndaj edhe kthimet e herëpashershme te poezia kanë ardhur natyrshëm, si bletët që kthehen në mbrëmje në zgjoin e vet. Mendoj se kam mësuar shumë nga leximet, arti i të tjerëve, shkenca, historia, por në fund të fundit, poezia buron nga përvoja individuale, një nga elementët kryesorë që i jep autenticitetin një poezie.
Prej nevoje, jam marrë me njëqind punë të ndryshme. E kam filluar jetën si punëtore në një fabrikë konservash, në fermë dhe ndërtim disa muaj, dhe pastaj në një ndërmarrje qilimash. Pas rënies së sistemit punova disa vite në gazetarinë e shkruar, por kurrë nuk u bëra gazetare e mirë. Megjithatë, prej saj përfitova shumë në lidhje me ndërtimin e narrativës dhe sekretin e komunikimit me audiencat e gjëra. Gazetaria është e drejtpërdrejtë, e paanshme, objektive, ndryshe nga imagjinata, gjuha e nënkuptuar dhe personalizimi që janë karakteristike për letërsinë. Ajo të mëson se si të operosh me të dukshmen, të prekshmen, faktin (“Misteri qëndron në gjërat e dukshme, dhe jo në të padukshmet”, është një varg i Oscar Wild, të cilin unë e kam si moto estetike). Puna si autore programi televiziv më vonë, vetëm sa e përforcoi këtë sens. Por, asgjë më shumë se skenari filmik nuk e zhvillon aftësinë abstraguese, pasi brenda një dimensioni të vetëm, imazhit, duhet të shkrish gjithë background-in e ngjarjes, historinë dhe gjendjen psikologjike të karaktereve, të djeshmen, të sotmen dhe ngjarjet në vijim, dhe ky ka qenë besoj përfitimi që kam pasur si pedagoge e skenarit të filmit në Akademinë Marubi në Tiranë gjatë 11 viteve të fundit.
HEJZA: Poezia është plagë që dhemb bukur. Ju pse e shkruani poezinë?
L. LLESHANAKU: Të shkruarit ta bën më të lehtë ekzistencën, një lloj si të dëgjosh muzikë. Pra, ai thjesht e zbut dhe e mistifikon realitetin. Madje, edhe tani që po shkruaj këtë intervistë po dëgjoj muzikë, dhe jam më e butë, sepse të them të drejtën, një pjesë e gjërave për të cilat mendoj, ngacmojnë pakënaqësi të mëdha brenda meje.
Nga ana tjetër, shkrimi më ka bërë një njeri relativisht më të lirë. Më kujtohet që kur drejtoja një punëtori mbi shkrimin krijues, kuptova se pjesa më e vështirë e punës për krijuesit e rinj është beteja e tyre me ndrojtjen, me frikën e ekspozimit “lakuriq” para të tjerëve, lexuesit, me frikën për t’u shprehur dhe për t’i besuar zërit të tyre. Kështu që vetë akti i të shkruarit kërkon kurajo, dhe si i tillë të bën më të lirë. Dhe pastaj, kur fiton statusin e një vepre arti, autori dhe ngjarjet bëhen te pagjykueshëm. Kjo është edhe ideja e njërës nga poezitë e mia më të dashura, “Lajmet e vonuara”, ku një karakter si Ana Karenina, nuk gjykohet moralisht, ndërkohë që në jetën e përditshme, një grua me një marrëdhënie jashtëmartesore gjykohet dhe përbuzet. Ka të bëjë me fuqinë konservuese dhe purifikuese të artit.
Por, lirinë maksimale ta jep të shkruarit pa menduar botimin, ose botimi me pseudonim. Rasti i Elena Ferrante-s, pseudonimit të personit që shkroi ato romane aq të famshëm, por pa e zbuluar kurrë identitetin, më duket më intrigues dhe i respektueshëm edhe se vetë romanet.
HEJZA: Regjimet diktatoriale, pushtetet mizore shpesh kanë ndikuar që krijuesit e këtyre periudhave të jenë “poliglotë estetikë”: të njohin gjuhën e nënshtrimit, gjuhën e simboleve, gjuhën metaforike, gjuhën e urrejtjes… Ndërkaq në të gjitha krijimet e juaja vërehet veçse gjuha e së bukurës, qëndresa profetike përmes së cilës Ju triumfalisht ngadhënjyet mbi totalitarizmin e së kaluarës dhe mbi frikën e së ardhmes.
L. LLESHANAKU: Ndoshta se isha më me fat pasi linda më vonë. Po kështu, nuk e di se çfarë do të kishte ndodhur po të isha rritur në kushte të tjera, apo të kisha qenë e favorizuar. Pra, nuk kam qenë në pozitë për të bërë kompromise: luftonim vetëm për të të mbetur gjallë. Dhe, nëse poezitë e mia janë paqësore, të zhveshura nga gjuha e urrejtjes, kjo nuk ka të bëjë me mënyrën se si unë ndjehem: unë kurrë, asnjë moment nuk kam bërë paqe me të shkuarën, dhe nuk besoj se do ta bëj për sa kohë të kem frymë. Nëse e bëj, do të thotë se pajtohem me të keqen, dhe nuk e di se kush jam më pastaj. Dhe tridhjetë e ca vite post-komunizëm, jo vetëm që e preservuan të keqen duke mos e dënuar, por i mbivendosën edhe padrejtësi të tjera.
Por, arsyeja e “higjienës” sime në poezi, qëndron diku tjetër mendoj: në ndarjen e roleve. Të shkruash, nuk do të thotë të shkarkosh gjithë ngarkesën tënde psikologjike tek të tjerët. Arti nuk shkruhet me emocion, por prodhon emocion. Nga përvoja ime kam kuptuar që ky dallim është esencial. Është njëlloj si në teatër: ti mund të kesh pasur një ditë shumë të keqe, por kur del në skenë në mbrëmje të luash Ofelinë, do të krijosh botën e saj, dramën e saj. Ndaj më është dukur gjithmonë pa vend shprehja “art i sinqertë”. Nuk ka sinqeritet në art, ka veç mjeshtëri. Nëse lexuesit i krijohet ideja se po përjeton ndjenjat dhe mendimet e autorit, kjo ka të bëjë vetëm me aftësinë bindëse të autorit. Plus ka edhe shumë sekrete të tjera, që nuk t’i mëson askush, madje që as nuk mund të artikulohen, të cilat duhet t’i zbulosh vetë pak e nga pak.
Mua më tërheqin shumë rrëfimet e zakonshme; poezia qëndron brenda tyre. Më pëlqen të ulem e të bisedoj me njerëzit, sidomos me njerëz të rastësishëm, si Evangjelia p.sh., fqinja ime aktuale, një emigrante e ardhur në Amerikë 20 vjeçe, kur tregon për fëmijërinë e saj në një nga fshatrat greke, ku e gjithë familja punonte për 1 dollar në ditë, duke mbjellë panxharë, misër dhe lin, dhe sot pensioniste shkon në kishë çdo dy të diela me një ëmbëlsirë me kryq në dorë, dhe lutet për të vëllain me alzajmer që nuk mban mend as PIN-in e kartës së bankës, për të motrën pa burrë e fëmijë, për të afërmit në fshatin e saj në Greqi…Në fund të fundit, secili ka një histori për të treguar, unike, të pariprodhueshme as nga imagjinata më e fortë. Të gjitha temat, filozofitë, gjenden brenda kësaj jete të vetme, të cilën ajo di ta tregojë aq bukur me detaje.
Natyrisht edhe unë kam disa modele letrare që kanë ndikuar jo pak tek unë, por që mendoj se i kam braktisur në momentin e duhur, duke lënë më tepër hapësirë për përvojat reale.
HEJZA: Një spektër i gjerë i temave të trajtuara në poezinë tuaj! Madje, edhe internimin politik e trajtoni si mundësi për ta hulumtuar dhe gjetur estetikën te e shëmtuara! Ngjashëm si motivet biblike, si ajo lutja e përshpirtshme: “Zot, fali, sepse ata nuk dinë se ç’bëjnë”!
L. LLESHANAKU: Në këto kohë, p.sh., më ndodh shpesh të dëgjoj copëza bisedash të kalimtarëve në celular, për gjëra që mund të thuhen me pesë fjalë, por që zgjaten e ekzagjerohen pafundësisht në mënyrë artificiale nga nevoja për ta kthyer të zakonshmen në dramë, sepse e mirë apo e keqe, secili duhet të ketë një histori të veten për të treguar, që i jep atij një lloj peshe në këtë botë. Pra, ka të bëjë me natyrën njerëzore, që kërkon kuptim edhe atje ku realisht nuk ka.
Por, komunizmi është një dramë e gatshme ku secili ka pjesën e vet. Ajo ç’ka e bën të veçantë si objekt letrar këtë periudhë është vuajtja çnjerëzore, që natyrisht ngacmon emocione dhe një pathos shumë të fuqishëm tek audiencat. Në poemën “Ujë dhe karbon” ka detaje të marra nga rrëfimet e ish të burgosurve në kampet e punës dhe në burgje, dhe nga jeta në kampet e internimit të cilën e njoh edhe vetë nga afër, kur vizitoja kushërinjtë e mi. Nuk më shqiten nga mendja ato barrakat prej qerpiçi të mbuluara me katrama që përdoreshin si kuzhinë, dhomë ngrënjeje dhe për të bërë banjo. 200 metra larg, ndodhej një WC e përbashkët, të cilën duhej ta pastronin me radhë me ujin që e mbushnin 500 metra larg, pas punës 12 orësh në fushë. Dhe, secila prej familjeve kishte të paktën një burrë në burg, dhe që përveç të tjerash, duhej të përballej edhe me etiketime, fyerje, “demaskime” dhe forma të tjera çnjerëzore të luftës së klasave. Ata nuk gëzonin asnjë të drejtë, dhe disa prej tyre nuk e kaluan kurrë fshatin e internimit. Dhe atje ku ka vuajtje të tilla ekstreme, ka edhe qëndresë, ka edhe heroizëm. Çfarëdo të kenë bërë pas internimit këta njerëz, është e papërfillshme dhe e pakrahasueshme me përvojën e tyre të internimit, me të cilën, për arsyet që përmenda më sipër, edhe identifikohen.
Por, megjithatë, siç e perceptoni edhe ju, poezia ime nuk akuzon. Ky konkluzion ishte edhe në argumentin e jurisë në Poloni. Duket sikur “Ujë dhe karbon” nuk merret me shkakun, por me pasojën, sikur shkaku të jetë i parëndësishëm. Kjo vjen se qëllimi kryesor i kësaj poeme apo poezitë të tjera mbi këtë periudhë nuk ka qenë të tregojë se ç’ka qenë komunizmi, gjë që mund ta bëjnë shumë herë më mirë tekstet e historisë, apo qoftë edhe dëshmitë e të mbijetuarve nga ky regjim; qëllimi kryesor ka qenë të promovohet vitaliteti njerëzor, aftësia për të dominuar mbi rrethanat pa u tjetërsuar. Dhe në përgjithësi mendoj që poezia nuk “ka kohë” të merret me ngjarjet konkrete, e aq më pak politike, në përjashtim të rasteve kur ajo shërben si formë imediate proteste. Asgjë në poezi nuk ndodh tashti dhe këtu, ose atëherë dhe atje. Poezinë unë e shoh si një mbivendosje kohësh, përvojash, emocionesh dhe karakteresh. Poezia është si një radiografi, që shpalos vetëm esencën universale të gjërave.
HEJZA: Nga poetet shqiptare jeni më e përkthyera dhe më e botuara në gjuhë të ndryshme të botës! Lexuesi, i cilido popull qoftë, kur i lexon poezitë tuaja krijon përshtypjen se Ju keni pasur nevojë të flisni intimisht me atë lexues, të futur në një botë jo më të madhe se një pikë e zezë. Hapësira zero e poezisë, ku strehohet gjithë shqetësimi i një kombi, hap shtigje për të depërtuar në hapësira të paskajshme! Në të tilla rrethana dhe përpjekje estetike, a rrezikon të humbasë poezia origjinale identiteti e vet. Sot, a e ka identitetin e vet poezia shqipe?
L. LLESHANAKU: Me globalizmin, shumë gjëra rrezikohen. Politika globale, lëvizja e lirë, tregu, teknologjia e informimit, po imponojnë gjithnjë e më shumë një stil unik jetese për gjithë botën, duke sheshuar barrierat dhe duke ezauruar çdo lloj kureshtje kulturore midis vendeve. Sot është shumë e vështirë të dallosh një poet irlandez nga një poet egjiptian, apo argjentinas, p.sh. Ndaj historia mbetet ndoshta i vetmi element që e bën sot të dallueshme një lloj letërsie nga një tjetër nëse flasim për identitet kombëtar. Dhe poezia, për vetë natyrën abstraguese që ka të cilën e shpjegova edhe më sipër, është ndoshta edhe më e rrezikuara si zhanër në këtë aspekt.
Por, mbetet gjithmonë mundësia e krijimit të një individualiteti letrar, që në thelb është botëkuptim dhe sistem komunikimi, që krijohet në varësi të rrethanave. Unë p.sh, mendoj se këtë lloj personaliteti e kam të imponuar, jo të fituar: nëse e përjashton dikë me forcë nga grupi, ai do të krijojë identitetin e vet si formë të rezistencës, do të gjejë mjetet e veta të bëhet i dukshëm. Dhe, sigurisht krijon një ndjeshmëri shumë më të madhe ndaj botës.
Tani që po flas, p.sh, më kujtohet një nga episodet e fëmijërisë: pranimi në organizatën e pionierit. Sa herë bëheshin këto ceremoni, ku pranoheshin grupe të rinj fëmijësh, unë shkoja me shallin e kuq të pionierit të hekurosur në çantë, me shpresë, ose ashtu siç më ishte premtuar, do të thirrej më në fund edhe emri im. Dhe kurrë nuk u thirr! Është budallallëk edhe ta kujtosh, sepse me ato ç’ka shihja e dëgjoja në familje, për mua duhej të ishte fyerje e madhe të bëja pjesë në këto organizata, por fëmija është fëmijë…Dhe pafundësisht histori të ngjashme dhe shumë më të rënda, deri tek ajo që më tregoi së fundmi im atë, që kur isha dy-tre vjeçe, kryetarja e Organizatës së Gruas, një komuniste famëkeqe atëkohë në Elbasan, i bën namin prindit të një djali të vogël, i cili ishte kapur për dore me mua, sepse medemek unë isha “fëmijë armiku” dhe e shkëput me forcë prej meje. Çfarë njerëzish mban kjo tokë! Edhe tashti pas kaq vitesh, u preka shumë kur e dëgjova këtë histori, por më shumë se vetja m’u dhimbsën prindërit e mi: sa të fortë duhej të kishin qenë që ta përmbanin veten, sepse te fëmija nuk durohet asgjë!
HEJZA: Sot, si kurrë më parë, shkruhet poezia shqipe, ndërsa shumë pak flitet për poezinë shqipe. Edhe ata që marrin mundin të flasin për poezinë, më tepër i përkasin kategorisë së “kritikëve letrar” që ose kurrë nuk e kanë shkruar poezinë ose kurrë nuk janë përpjekur të mësojnë si shkruhet poezia. Në ç’situata të sikletshme e në ç’nivele të delirit kalon shpirti kur krijuesi e nis dhe e përfundon një poezi. Apo poezia vjen vetvetiu, ngjarje pas ngjarje, pas dashurisë, tradhtisë, vdekjes…
L. LLESHANAKU: Kritika letrare është proces, i cili fillon me përzgjedhjen e botuesit për librat që boton, redaktimin, dhe pastaj promovimin. Hallka e parë është vendimtare, ndaj edhe botuesit duhet të jenë të mirëinformuar, me shije dhe intuitë, dhe me kurajo për të marrë rrisqe dhe për të thënë jo atje ku duhet. Recensionet ose kritika letrare janë hallka e fundit, dhe jo shumë e nevojshme në një gjuhë të vogël, dhe me audiencë të kufizuar si e jona. Kur del një libër i mirë, lajmi shpërndahet vetvetiu, sidomos sot në epokën e medias sociale. Kritikët dhe autorët, mendoj se duhet të mbajnë një lloj distance etike mes njëri- tjetrit, por duke qenë një komunitet i vogël, ne e gjejmë veten padashur duke shkruar për njëri-tjetrin, që tingëllon si të bësh elozhe, edhe kur me të vërtetë libri i meriton fjalët e mira. Por, unë e marr disi me rezerva kritikën letrare në përgjithësi. Madje, më kujtohet një rast për një kritik tonin që ishte goxha në modë në atë periudhë, i cili më pas filloi të botonte edhe poezi të vetat, që m’u dukën shumë të dobëta. Qe një zhgënjim i madh, jo mungesa e talentit, por fakti që ky person që merrte përsipër të bënte rolin e kritikut, nuk ishte në gjendje të kuptonte as nivelin e poezive të veta, duke dalë publikisht me to. Por, mendoj se po të dish t’i lexosh, në çdo lloj komenti, që nga ato të lexuesve të thjeshtë e deri të shkrimtarëve të sprovuar, mund të kuptosh diçka.
Ju më pyesni si vjen poezia tek unë. Si ide vjen vetvetiu, edhe pse mund të marrë shumë kohë për t’u shkruar. Ama janë ato ngjarje të rëndësishme që përmendët ju, ato kthesa të cilat jo vetëm më skicojnë mua si person duke diktuar sjelljen, gjendjen, transformimin tim, por edhe pyetjet e mëdha të cilat gjejnë artikulimin e tyre në atë që di të bëj më mirë: poezi. Dy vitet e fundit. P.sh, kanë qenë një përmbysje e madhe, pasi e kam gjetur veten para përvojave të cilat kanë qenë të panjohura më parë, së paku jo në këto përmasa kaq reale: plakja dhe vdekja! E para ka të bëjë me prindërit e mi të moshuar dhe të sëmurë, kurse e dyta, me humbjen e tre nga njerëzit e mi më të më dashur, sidomos kushëririt tim 51 vjeçar. Thjesht tani përsiatjet e mia i përkasin një botë krejt metafizike, që e bëjnë të parëndësishme dhe banale gjithë pjesën tjetër të gjërave që më kanë preokupuar deri tani. Është një gjendje krejt tjetër, sa përndritëse aq edhe paralizuese, që uroj mos të zgjasë shumë…
HEJZA: Fituese e çmimit “English Pen”, pastaj finaliste për çmimin “GRIFFIN International Poetry Prize 2019” në Kanada dhe finalist për “PEN America 2019”, laureate e “European Poet of Freedom 2022” në Gdansk, Poloni. Çmimet e festivaleve ndërkombëtare jepen pas vlerësimeve të komisioneve të përbërë prej kritikëve letrarë me renome botërore. Nga “burgu shtëpiak”, nga jeta e izoluar në internim të egër, sot poete me famë ndërkombëtare. Është ky fat apo mëshirë e mirësi nga Perëndia e Poezisë! Kujt i falet Luljeta Lleshanaku?
L. LLESHANAKU: Talenti është dhunti, nuk mësohet. Shkolla të mëson teknikat, mënyrën se si ta përdorësh me efikasitet këtë talent, por nëse nuk e ke, nuk të vlen. Ajo që ne e quajmë frymëzim, idetë, figurat letrare që nuk kanë asnjë formulë logjike në thelb, vijnë vetvetiu, mendoj. Kam njohur njerëz mendjendritur dhe shumë të artikuluar, por krijues të dobët. Pra, inteligjenca, aftësia për të kuptuar dhe komunikuar nuk mjafton. Talenti është një lloj tjetër mekanizmi me të cilin lindim, që unë e quaj dhuratë nga Zoti. Është një lloj bekimi, si bekimi që i ishte dhënë Jozefit, të birit të Jakobit (në Bibël, Testamenti i Vjetër) për të interpretuar simbolikën e ëndrrave, gjë që i shpëtoi jetën atij dhe popullit të vet. Në një farë mënyre e tillë është edhe poezia, që më shumë se krijim është interpretim analogjik i asaj që ndodh jashtë dhe brenda nesh, një mënyrë kodifikimi.
HEJZA: Duke lexuar poezinë tuaj, seç krijohet përshtypja se Ju, pothuajse në çdo varg, në çdo poezi tuajën fshihni nga një ngjarje!
L. LLESHANAKU: Për të përfituar bursa, grante apo rezidenca letrare (ka plotë të tilla jashtë Shqipërisë), duhet të aplikosh, dhe pjesë e aplikimit është përshkrimi i projektit letrar, që do të thotë cila është përmbajtja dhe ideja e këtij projekti poetik. Për prozën, romanin, kjo nuk është e vështirë, sepse romani natyrisht ka një subjekt dhe një temë dhe ide qendrore. Por, çfarë mund të thuash për një vëllim poetik, ku çdo poezi sugjeron një ide më vete, tema dhe ngjarje më vete? Prandaj, jo rrallëherë më ka ndodhur të lexoj projekt-ide të kësaj natyre: “Do të punoj në një projekt poetik të frymëzuar nga poezia e X autori dhe marrëdhënia e tij me natyrën…”. Se si mund të shkruhet një libër mbi një libër tjetër këtë nuk e kuptoj, por kjo vjen si sforcim i detyruar pasi është e pamundur të japësh një ide të vetme përgjithësuese mbi një përmbledhje poetike, ku çdo poezi funksionon si entitet më vete. Ndryshim bën vetëm libri-poemë, i cili, po, padyshim funksionon si një i tërë, mbi një ide të vetme bazë.
Uroj të jetë ashti siç thoni ju, që në çdo varg duket sikur fshihet një ngjarje. Kjo mendoj se vjen ngaqë poezia ime është konkrete, madje narrative kohët e fundit, më shumë se sa cerebrale. Skenat, imazhi, e sidomos detajet, i japin vitalitet poezisë duke krijuar hapësirë përfytyrimi dhe përfshirje të lexuesit si në një ngjarje në prozë.
HEJZA: Ju thoni se poezia ndodh! Nuk ka një kohë ekskluzive për ta shkruar poezinë! Ajo ndodhë dhe “ndodhia” hidhet në letër për disa minuta!
L. LLESHANAKU: Tamam! Por më shumë se një mbyllje brenda në dhomë para një makine shkrimi a një kompjuteri në pritje të ideve, mendoj se poezia është mënyrë të jetuari. Për mua poezia është gjithë ai proces përsiatjeje, reflektimi, analizimi, i cili shoqëron ngjarjet dhe veprimet tona sado të zakonshme qofshin, në përpjekje për të kuptuar logjikën e gjërave dhe botën që na rrethon. E thënë më fjalë të tjera, tendenca e poezisë është të zbulojë rregullat, ligjet e funksionimit të botës, të kodifikojë, pra është një mënyrë për të dalë nga kaosi. Kështu që unë rrallëherë, pothuajse kurë nuk shkruaj poezi atypëraty.
HEJZA: Si ta zgjerojmë tregun e leximit të shkrimtarëve shqiptarë! A mund t’i qasemi këtij tregu me tema tashmë të ezauruara nga shkrimtarët që qindra vite para shqiptarëve e kanë shijuar lirinë dhe çlirimin nga ngërçet fatale politike, ekonomike, sociale, kulturore etj. Sa kanë debatuar dhe sa kanë kuptuar shkrimtarët shqiptarë mbi atë se çfarë kërkojnë të lexojnë lexuesit e Perëndimit. Sa bëjnë institucionet tona shtetërore për ta bërë të njohur në tregun botëror krijimtarinë shqiptare, siç bëjnë për pataten e Kukësit, shalqirin e Shkodrës, rrushin e Rahovecit, specat e Ferizajt etj.
L. LLESHANAKU: Për koincidencë, ju Shkëlzen, jeni nga shqiptarët e parë të përtej kufirit që kam takuar fill pas rënies së regjimit. Madje, ju kemi pasur edhe mysafir edhe në familje, dhe pastaj ne qemë mysafirët tuaj në Maqedoni, në vitin 1993, me sa mbaj mend… Ajo që më bërë përshtypje nga kjo përballje ishte se pavarësisht izolimit të gjatë, ne ishim shumë të ngjashëm, saqë dukej sikur nuk kishte rrjedhur gjithë ajo kohë të izoluar nga njëri tjetri. I njëjti konstrukt shpirtëror, temperament, botëkuptim, që i ka shpëtuar mrekullisht asimilimit. Prandaj më duket e drejtë kur dëgjoj të flisni për letërsi shqipe si një e vetme, pa dallim nëse është e Shqipërisë, Kosovës, Maqedonisë, apo Malit të Zi. Dhe kjo mund të thuhet jo vetëm për letërsinë që është e lidhur me gjuhën, por edhe për muzikën, stilin e jetesës, si format më rezistente të një kulture të përbashkët.
Unë nuk jam në gjendje të gjykoj letërsinë shqipe dhe sa ajo arrin të jetë e “eksportueshme”, sepse, për shkak të gjuhës, shumëçka është në dorë të fatit. Por, mendoj se natyra sensacionale e tregut, ushtron një presion të madh mbi krijuesit, sidomos ata të gjuhëve të vogla që është edhe gjuha shqipe. Në kërkim të temave të mëdha, të të jashtëzakonshmes, ekzotikes, si një mënyrë për të tërhequr vëmendje me forcë, autorët dalin jashtë natyrës së tyre, shkojnë kundër impulsit të tyre të brendshëm. Dhe ka një ngut të rrezikshëm në këtë pjesë, që mund krijojë edhe një efekt të kundërt.
Mesa kam kuptuar unë, nuk është tematika thembra e Akilit; temat janë po ato, dhe pse të mbikonsumuara qëkur ka filluar të shkruhet letërsia. Sekreti i suksesit nuk qëndron në “çfarë”, por në “si”. Si do ta shkruash një histori, si do ta përcjellësh një ide, pasi shkrimtari nuk mund të dalë shumë përtej asaj përvoje që njeh. Imagjinata luan rolin e mobiljeve, që mund t’i ndërrosh ngjyrën, stilin, mund t’i rinovosh, t’u ndërrosh vendin.., por godina mbetet e njëjta, që është ajo përvojë që të është dhënë, ajo jetë që njeh. Dhe nëse je mjeshtër, edhe gjënë më të zakonshme, e shndërron në ar. Po marr një shembull ekstrem nga kinemaja: filmin “Kali i Torinos” të regjisorëve hungarezë Béla Tarr dhe Ágnes Hranitzky. I gjithë filmi prej 156 minutash duket sikur bazohet në dy-tre skena të vetme, që përsëriten sistematikisht dhe pa zë: mbijetesa e një kultivuesi patatesh me të bijën dhe kalin rrangallë, në një fshat të varfër hungarez në shekullin e XIX. Sido që ta marrësh, në mënyrë të drejtpërdrejtë apo metaforike, filmi është një perlë. Pra, një histori e thënë me dy fjalë, ose aspak histori, por që krijon një interaksion të jashtëzakonshëm nga mënyra se si është konceptuar artistikisht, përmes një rituali të trishtuar, në sfond të erës së fortë që fryn jashtë.
HEJZA: Krijuesit kanë nevojë për ndihmën e pushtetit, pushteti i ik kësaj duke thënë se nuk ka nevojë që krijuesit “të politizohen”. Kultura institucionale është jetike për çdo shtet e për çdo popull. Për Luljeta Lleshanakun më tepër ka bërë Amerika se sa Shqipëria. A guxojmë të lejojmë dhe të presin që identiteti ynë kulturor të varet nga ndihmat e huaja!
L. LLESHANAKU: Mendoj se edhe pushteti ka nevojë për krijuesit, dhe i ka përdorur jo pak deri tani, si në atë regjim, ashtu edhe në ditët tona. Rasti i godinës së Teatrit Kombëtar në Tiranë qe një përvojë shumë e hidhur e ndërhyrjes flagrante të pushtetit në përçarjen dhe manipulimin e artistëve. Por, pushtetit i duhesh vetëm një herë, sepse po e shite njëherë lëkurën, ke humbur kredibilitetin, dhe as pushtetit nuk i duhesh më. Dhe njerëzit, çuditërisht mund t’ia tolerojnë një politikani zullumet, por nuk mund t’ia falin aktorit të tyre të adhuruar, këngëtarit, apo shkrimtarit me shkrimet e të cilit është rritur. Me njerëzit e artit, mendoj se krijohet një raport mjaft delikat.
Kultura institucionale dhe institucionet kulturore janë dy gjëra të ndryshme. Ne nuk kemi qenë në gjendje të ndërtojmë institucione, e aq në pak institucione kulturore, gjë që në një farë mënyre shpjegon edhe depresionin kulturor të dekadave të fundit. Institucionet veprojnë mbi bazë të rregullave, drejtohen nga programe dhe individë të aftë, me vizion dhe të përgjegjshëm (flas për Shqipërinë, që njoh). Dhe kjo paaftësi për të ndërtuar institucione nuk mund t’i vishet vetëm politikës por gjithsecilit prej nesh, një paaftësi që ka të bëjë me qytetarinë, etikën e administrimit, emancipimin social, dhe përgjegjësinë morale. Institucioni fillon nga individi. Por, një shoqëri që e ka kthyer në moto të veten ‘KÇK” (“kap çfarë të kapësh”), sikur nuk ka se çfarë të humbë më, të kujton një lloj babëzie dhe paniku në prag katastrofe, sikur e nesërmja të ishte dita e fundit e jetës. Pra, veprojmë si një shoqëri pa të ardhme. Ndaj edhe kush mundet po ia mbath, ashtu me shpirtin nëpër dhëmbë, duke marrë rrugët e botës. Është ky korruptim shpirtëror që sinqerisht më ka brengosur shumë. Kuptohet që në rrethana të tilla është luks i madh të diskutosh për kulturë… Dhe ndodh pastaj që marrim hua arbitër të huaj, siç ishte rasti i prokurorit belg në komisionin e Vettingut, apo kineastët e huaj në komisionet e vlerësimit të projekteve filmike… Besojmë më tepër tek të huajt, se tek njëri-tjetri, dhe këtu nuk ka vend për vetë-respekt.
HEJZA: Jemi ngritur peshë si popull e si shtete si t’ia bëjmë që t’i rehatojmë politikisht serbët në një “zajednicë”, ndërsa deri më sot, as një për qind të kësaj brenge nuk e kemi shprehur se si t’ia bëjmë që ne, si shqiptarë, të paktën ta realizojmë bashkimin kombëtar në aspekt kulturor! Institucionet shtetërore ne edhe sot i quajmë si “institucione nacionale”, apo “kombëtare”! Në fakt, këto institucione na mungojnë për shkak të politikave tona të ngurta që bazohen te bajraktarizmi ynë autokton! A mendoni se ka ardhur koha të kemi një tetarë kombëtar, një filarmoni kombëtare, një operë dhe balet kombëtar, një union kombëtar të shkrimtarëve shqiptar dhe, këto aktualet që i quajmë “institucione nacionale”, të decentralizohen dhe të ngelin institucione nacionale të qyteteve dhe komunave tona?
L. LLESHANAKU: Mendoj që nëse ka ndodhur deri tani ndonjë lloj bashkimi midis trojeve shqiptare, ai është bashkimi kulturor, ngaqë një lloj bashkimi të tillë nuk mund ta bllokojnë kufijtë dhe politikat e vendeve përkatëse. Ky lloj bashkimi ka ndodhur më shumë me Kosovën që natyrisht është më homogjene, se sa me Maqedoninë e Veriut dhe Malin e Zi. Unë vetë kam një libër të botuar në Kosovë; gjysma e studentëve të mi në Akademinë MARUBI ishin nga Kosova dhe Maqedonia, dhe kam dhënë më shumë prezantime në Kosovë gjatë dhjetë viteve të fundit se ç’kam dhënë në Shqipëri. Madje, po ta vësh re, dialekti shqip i Kosovës dhe Maqedonisë, po kthehen në një trendi në muzikë dhe në televizion në Shqipëri vitet e fundit. Pra, megjithëse ngadalë, dhe pavarësisht politikave zyrtare, unifikimi po ndodh. Por, nuk jam e sigurt që centralizimi institucional do të sillte diçka të mirë; mendoj se ne nuk jemi gati për një hap të tillë, pasi akoma nuk jemi shkëputur nga mendësia e imponuar e shtetit totalitar, logjika centralizuese, ku çdo gjë përfundon në dorë të një grupi njerëzish. Mendoj se ajo për të cilën kemi nevojë ne tashti janë iniciativat e pavarura, sa më shumë më mirë, pasi nxisin lirinë e mendimit dhe reflektimin individual, për të pretenduar pastaj në një nivel vetëdije tjetër si shoqëri.
HEJZA: Në ndërkohë, a kanë ndodhur mjaftë ngjarje interesante që do t’i gjejmë te poezia më e re e Luljeta Lleshanakut që po e shkruan sot. Kur pritet të dalë vëllimi më i ri i Luljetës dhe ç’libër do të jetë ai. Apo, krijuesi deri në frymën e vet të fundit e shkruan një dhe po të njëjtin libër!
L. LLESHANAKU: Unë kam mjaft poezi të reja, por kjo nuk do të thotë doemos që kam një libër të ri. Një libër i ri, është një kapitull i ri, një fazë, një perspektivë, dhe si i tillë duhet të sjellë patjetër njëlloj risie, jo për botën natyrisht, por së paku për veten autorin. Unë kam një zakon shumë te keq, që pothuajse kurrë nuk e quaj të përfunduar një poezi; sa herë që i kthehem, ndjej se diçka i mungon, dhe ka nevojë ose të rishkruhet ose të hidhet. Ndërkohë, kur rrinë gjatë, ato “vjetrohen” në sirtar, në kuptimin që humbin freskinë, aktualitetin, sepse ngjarjet dhe idetë që burojnë prej tyre, lëvizin me një dinamikë tjetër. P.sh, sado e goditur të jetë poema që kam shkruar gjate kulmit të pandemisë, nuk mund të përcillet më me të njëjtin intensitet dramatik tre apo katër vjet më pas. Plus që çdo libër të ri me poezi, unë e konceptoj si një trup njerëzor, i cili pavarësisht tematikave të ndryshme, ka një zemër që i jep jetë, ka një bosht, ka një fytyrë. Dhe kjo përmbledhje që unë kam në dorë, nuk e ka akoma atë bosht. Kështu që nuk e di akoma se si dhe se kur do të jem gati për ta botuar…
Ndërsa proza teorikisht më duket shumë më argëtuese, edhe pse vitet e fundit, në situatën që ndodhëm, mezi gjej kohë të shkruaj ndonjë email, e jo më prozë. Them “argëtuese”, sepse është si një udhëtim me tren, krahasuar me poezinë që është si një fluturim me avion, bota e parë nga sipër. Proza është më afër tokës, më intime, dhe duket sikur do të më japë mundësinë t’i rikthehem me një lloj prekjeje tjetër lëndës, duke zbuluar nuancat, tablonë e vogël të gjërave, gjë që poezia nuk ta lejon. Por, hëpërhë, mbetet thjesht një dëshirë e imja!
