Sfida për shkrimtarët është të gjejnë atë pikë të ëmbël ku dialekti e forcon historinë pa e ngatërruar lexuesin
Kur një autor vendos të shkruajë në dialekt, ai futet në një botë ku gjuha nuk është thjesht një mjet komunikimi; është një mënyrë për të sjellë në jetë një tregim-histori. Dialekti mund t’u shtojë një aromë të pasur, autentike personazheve dhe mjediseve, duke i bërë ata të ndihen më realë dhe më të afërt. Është njësoj si kur dëgjoni theksin e dikujt dhe menjëherë kuptoni se kush janë dhe nga janë. Kjo është fuqia e dialektit në të shkruar.
Por këtu është pjesa e ndërlikuar: përdorimi i dialektit pa e bërë tekstin të vështirë për t’u lexuar. Është paksa si të shtoni erëza në një pjatë. Nëse shtoni më shumë se sa ju duhet, ju mund ta prishni shijen. Nëse shtoni më pak, ju mund të humbni thelbin. Sfida për shkrimtarët është të gjejnë atë pikë të ëmbël ku dialekti e forcon historinë pa e ngatërruar lexuesin. Bëhet fjalë për t’i dhënë shije të mjaftueshme dialektit për të shijuar narrativën, duke e mbajtur atë autentike por të kuptueshme, e të lexueshme. Kjo balancë është ajo që mund ta kthejë një tregim të mirë në diçka vërtet të paharrueshme dhe zhytëse.
Të kuptuarit e dialektit në letërsi
Dialekti në letërsi është më shumë se thjesht një mënyrë për të shkruar se si njerëzit flasin; ka të bëjë me kapjen e thelbit të një kulture dhe një vendi përmes gjuhës. Kur personazhet flasin në një dialekt të caktuar, kjo u jep atyre një thellësi dhe sfond të caktuar, duke na treguar për edukimin e tyre, mjedisin e tyre, madje edhe statusin e tyre shoqëror, pa e shprehur qartë. Është si të hedhësh një vështrim në botën e tyre përmes fjalëve që ata zgjedhin dhe mënyrës se si i përdorin ato.
Gjatë gjithë historisë letrare, shumë autorë e kanë përdorur dialektin me efekt të madh. Merrni Mark Tuen, për shembull. Në “Aventurat e Hakëllberri Finn”, Tuen sjell në jetë Jugun Amerikan përmes dialektit të veçantë jugor të personazheve të tij. Nuk ka të bëjë vetëm me theksin; janë bisedat, gramatika dhe ritmi i të folurit që e zhyt lexuesin në atë kohë dhe vend. Në mënyrë të ngjashme, në “Wuthering Heights – Lartësitë e stuhishme”, Emily Bronte përdor dialektin e Yorkshire për t’i dhënë autenticitet personazheve të saj dhe për të krijuar gjendjen shpirtërore të mjedisit të thyer, rural.
Këta autorë nuk hodhën vetëm disa fjalë dialektore për hir të saj. Ata përdorën dialektin si një mjet për të ndërtuar personazhet dhe botët e tyre. Është një mënyrë për të shfaqur dhe jo për të treguar, duke i lejuar lexuesit të dëgjojnë zërat e personazheve sikur të qëndronin aty në dhomë. Ky përdorim i dialektit shton një shtresë realizmi në tregim, duke i bërë tregimet më tërheqëse dhe të gjalla. Sidoqoftë, është një mjet që kërkon trajtim të kujdesshëm për t’u siguruar që të përforcojë historinë në vend që ta ul atë.
Sfidat e të shkruarit në dialekt
Të shkruash në dialekt është si të ecësh në litar. Nga njëra anë, ekziston rreziku i tjetërsimit të lexuesve, të cilëve mund t’u duket gjuha e vështirë për t’u kuptuar ose shpërqendruar. Kjo është veçanërisht e vërtetë nëse dialekti është i ‘trashë’ (i dendur) dhe shumë i ngarkuar me biseda. Lexuesit mund të kenë vështirësi të ndjekin dialogun dhe kjo mund t’i nxjerrë jashtë ata nga tregimi, duke thyer magjinë që supozohet të bëjë shkrimi i mirë.
Nga ana tjetër, ekziston rreziku i thjeshtimit të tepërt apo edhe karikaturimit të kulturës që përfaqëson dialekti. Kjo ndodh kur dialekti përdoret pa një kuptim të thellë të nuancave dhe origjinës së tij. Është paksa si një artist që pikturon një portret me vetëm një ide themelore të veçorive të subjektit. Rezultati mund t’i ngjajë temës, por i mungon thellësia dhe autenticiteti. Me shkrim, kjo mund të çojë në stereotipa që nuk janë vetëm të pasakta, por edhe potencialisht fyese.
Linja e hollë midis autenticitetit dhe karikaturës në shkrimin dialektor është kritike. Kërkon një ekuilibër midis përdorimit të mjaftueshëm të dialektit për t’i bërë personazhet dhe mjediset të ndihen reale, por jo aq sa të bëhet parodi. Qëllimi është të respektohet kultura që qëndron pas dialektit, duke e përfaqësuar atë në një mënyrë sa të saktë dhe të ndjeshme. Ky ekuilibër është vendimtar, jo vetëm për hir të historisë, por edhe për lexuesit që mund ta shohin veten të pasqyruar në këta personazhe dhe në fjalimin e tyre.
Teknikat e shkrimit efektiv të dialekteve
Shkrimi efektiv i dialektit është një zanat që kërkon një qasje të menduar. Çelësi është që dialekti të funksionojë për tregimin, jo kundër saj. Këtu janë disa teknika që mund të ndihmojnë në arritjen e këtij ekuilibri:
Hulumtimi dhe kuptimi: Përpara se të zhyteni në shkrim, është thelbësore të hulumtoni dhe kuptoni plotësisht dialektin. Kjo do të thotë të shkosh përtej fjalëve dhe frazave; ka të bëjë me kapjen e kulturës, historisë dhe njerëzve pas dialektit. Ndonjëherë, përfshin dëgjimin e folësve vendas ose leximin e veprave të autorëve nga ai rajon. Ky nivel kërkimi i shton autenticitetin dhe thellësinë shkrimit.
Përdorni dialektin me kursim dhe me strategji: Mendoni për dialektin si një erëz në gatim; pak mund të shkojë shumë. Në vend që të shkruani çdo rresht të dialogut në dialekt të rëndë, merrni parasysh përdorimin e tij për të theksuar momentet ose karakteristikat kryesore. Kjo ndihmon në ruajtjen e lexueshmërisë duke i dhënë ende shije narrativës. Për shembull, disa fjalë ose fraza të vendosura mirë mund të përcjellin në mënyrë efektive sfondin e personazhit pa e mposhtur lexuesin.
Përqendrohuni në ritmin dhe fonetikën: Ndonjëherë, ritmi i të folurit mund të përcjellë një dialekt në mënyrë më efektive sesa drejtshkrimi fonetik. Duke e tepruar drejtshkrimin fonetik mund ta bëjë tekstin të rëndë. Në vend të kësaj, përqendrohuni në ritmin dhe rrjedhën e të folurit. Mënyra se si ndërtohen fjalitë, ritmi i dialogut dhe përdorimi i fjalëve specifike mund të japin një sens të fortë dialekti pa e bërë lexuesin të pengohet mbi tekstin.
Zhvillimi i kontekstit dhe i karakterit: Përdorimi i dialektit duhet t’i shërbejë gjithmonë tregimit dhe personazheve. Është e rëndësishme të merret parasysh konteksti në të cilin një personazh do të fliste në një mënyrë të caktuar. Për shembull, një personazh mund të përdorë më shumë dialektin në shtëpi sesa në një mjedis formal. Në mënyrë të ngjashme, zhvillimi i personazhit gjatë gjithë historisë mund të pasqyrohet në evolucionin e modeleve të tyre të të folurit. Ky përdorim dinamik i dialektit mund t’i shtojë realizëm dhe thellësi zhvillimit të karakterit.
Duke përfshirë këto teknika, shkrimtarët mund të përdorin dialektin si një mjet efektiv për t’i shtuar autenticitetin tregimeve të tyre duke i mbajtur ato të aksesueshme dhe tërheqëse për lexuesin. Bëhet fjalë për gjetjen e asaj pike të ëmbël ku dialekti rrit narrativën dhe sjellë personazhet në jetë, pa e tjetërsuar apo hutuar audiencën.
Akti i balancimit: Autenticiteti kundrejt lexueshmërisë
Arritja e një ekuilibri midis autenticitetit dhe lexueshmërisë në shkrimin dialektor është një veprim delikat balancues. Kërkon që një shkrimtar të jetë njëkohësisht një shkrues besnik i gjuhës dhe një tregimtar i aftë. Çelësi nuk është vetëm në atë që thuhet, por si thuhet, duke siguruar që dialekti e pasuron tregimin-historinë pa e bërë atë të pakapshme.
Një strategji efektive është përqendrimi në thelbin dhe jo në përsëritjen e saktë të dialektit. Kjo do të thotë të kapni frymën dhe veçoritë e dialektit pa u zhytur në drejtshkrime ose struktura tepër komplekse. Qëllimi është t’u japë lexuesve një shije të dialektit, duke i lejuar ata të zhyten në mjedisin dhe personazhet pa humbur në përkthim.
Një aspekt tjetër i rëndësishëm është përdorimi i të dhënave kontekstuale. Duke e rrethuar dialektin me narrativë përshkruese ose veprime të qarta, shkrimtarët mund t’i ndihmojnë lexuesit të nxjerrin kuptimin, edhe nëse nuk janë të njohur me dialektin. Kjo mund të jetë veçanërisht efektive për t’i ndihmuar lexuesit të kuptojnë natyrshëm dialektin ndërsa përparojnë nëpër tregim.
Roli i redaktorëve dhe lexuesve beta* nuk mund të mbivlerësohet (zmadhohet) në rafinimin e shkrimit dialektor. Një palë sy të freskët mund të jenë shumë më të çmuar për të dalluar zonat ku dialekti mund të jetë shumë i rëndë ose konfuz. Redaktorët dhe lexuesit beta mund të japin komente se si dialekti ndikon në rrjedhën dhe të kuptuarit e tregimit. Ata mund të sugjerojnë rregullime dhe ndryshime që ruajnë origjinalitetin e dialektit duke e bërë tekstin më miqësor për lexuesin.
Në fund të fundit, të shkruarit në dialekt ka të bëjë me gjetjen e një përzierjeje harmonike të autenticitetit dhe lexueshmërisë. Bëhet fjalë për respektimin e gjuhës dhe kulturës që përfaqëson dialekti, duke respektuar edhe përvojën e lexuesit. Duke shqyrtuar me kujdes mënyrën se si përdoret dialekti dhe duke u mbështetur në mbështetjen e redaktorëve dhe lexuesve beta, shkrimtarët mund të lundrojnë në këtë terren kompleks dhe të tregojnë histori që janë të vërteta për personazhet e tyre dhe të këndshme për një audiencë të gjerë.
Mendimet përfundimtare
Dialekti në tregime bën diçka mjaft të veçantë. Ai u jep personazheve një zë që ndihet real dhe një sfond që lexuesit pothuajse mund ta prekin. Është si të bisedosh me dikë nga një pjesë tjetër e botës pa dalë nga dhoma. Kur bëhet siç duhet, kjo mund ta bëjë një tregim të dallohet, duke sjellë në jetë personazhet dhe botët e tyre në një mënyrë unike dhe tërheqëse.
Por, si çdo gjë tjetër e fuqishme, ajo duhet të përdoret me kujdes. Truku është të përdoret dialekti në një mënyrë që shton shije pa e vështirësuar ndjekjen e tregimit. Bëhet fjalë për t’u dhënë lexuesve një shije të një kulture apo vendi tjetër pa i bërë ata të ndihen të humbur. Kjo kërkon një veprim balancues – respektimin e gjuhës dhe kulturës pas dialektit, duke u siguruar që historia të mbetet e aksesueshme dhe e këndshme për të gjithë.
Në zemër të tij, të shkruarit në dialekt ka të bëjë me të qenit i vërtetë ndaj personazheve dhe botës së tyre. Bëhet fjalë për të treguar respekt për mozaikun dhe diversitetin e pasur të gjuhëve dhe kulturave që përbëjnë botën tonë. Dhe kur bëhet me kujdes dhe ndjeshmëri, mund ta kthejë një histori të mirë në diçka vërtet të paharrueshme, diçka që mbetet me lexuesin shumë kohë pasi të kenë kthyer faqen e fundit.
* Lexuesit beta janë individë që lexojnë një dorëshkrim përpara se të publikohet për t’i dhënë komente dhe vlerësime autorit. Ndryshe nga redaktorët ose korrigjuesit, lexuesit beta fokusohen në përvojën e përgjithshme të leximit dhe jo në aspekte teknike si gramatika ose stili. Ata ofrojnë njohuri mbi tematikën e librit, personazhet, ritmin dhe angazhimin e përgjithshëm, duke e ndihmuar autorin të identifikojë se çfarë funksionon dhe çfarë jo nga këndvështrimi i një lexuesi tipik. (famouswritingroutines.com)
Solli në shqip: Fitim Nuhiu
