Kur bëhej fjalë për analizën e së bukurës, Kanti vë në dukje se të pëlqesh të bukurën është aspekt sasior, në një mënyrë përgjithësisht të vlefshme, në aspektin e cilësisë, pa interes, në aspektin e marrëdhënies si synim subjektiv dhe në termat e modalitetit si domosdoshmëri
Nga Metin ZETI
Shpirti harmonizohet bukur me sublimen në atë që të dyja, edhe subjekti edhe objekti, janë vetvetja që u pëlqen. Ata gjithashtu pajtohen bukur dhe sublimisht në atë që as njëri as tjetri nuk presupozon ndonjë gjykim shqisor, as ndonjë gjykim logjik-determinist, por gjykimin të reflektimit. Ky pëlqim nuk lidhet me një ndjenjë të tillë si ndjenja e këndshmërisë, as me ndonjë koncept të veçantë, siç është pëlqimi që shkakton atë që është e mirë, por lidhet me përfaqësimin e pastër ose me fuqinë e përfaqësimit, ku fuqia e përfaqësimit ose imagjinata vërehet në një perceptim të caktuar, sipas fuqisë së koncepteve të arsyes ose mendjes. Kjo është arsyeja pse të dy llojet e gjykimeve, edhe ai i shijes edhe ai i arsyes, janë gjykime individuale, por gjithsesi të tilla që e reklamojnë veten si të vlefshme universale për çdo subjekt (edhe pse pretendojnë vetëm se ndjejnë kënaqësi dhe nuk e njohin temën).
Bukuria e pavarur e natyrës
Në të njëjtën kohë, ekzistojnë dallime midis këtyre dy llojeve të gjykimeve. E bukura natyrale i referohet asaj forme të objektit që konsiston në kufizimin; megjithatë, sublimja mund të gjendet edhe në ndonjë objekt të paformuar, nëse mbi të ose rreth tij imagjinohet pakufi, e megjithatë tërësia e saj shtohet në mendje, kështu që pamja e bukur kuptohet si shfaqja e ndonjë koncepti të pacaktuar të arsyes, dhe sublimja si shfaqja e disa koncepteve të pacaktuara të mendjes. Prandaj, në rastin e së bukurës, pëlqimi kombinohet me paraqitjen e cilësisë, dhe në rastin e sublimes me paraqitjen e sasisë, dhe pëlqimi që shkakton sublimen është i ndryshëm nga pëlqimi që shkakton të bukurën: ashtu si pëlqimi i së bukurës mbart drejtpërdrejt në vetvete një ndjenjë të përsosjes së jetës, ndjenja e sublime përfaqëson një kënaqësi që lind vetëm në mënyrë indirekte, duke u prodhuar nga ndjenja e një frenimi momental të forcave jetësore dhe derdhja e tyre që ndodh menjëherë më pas. Duke qenë se objekti tërheq dhe sprapsin njëkohësisht shpirtin, të pëlqesh sublimen nuk përmban aq kënaqësi pozitive sa admirim dhe respekt, ndaj meriton të quhet kënaqësi negative.
Ndërsa e bukura në natyrë (bukuria e pavarur) mbart në vetvete një qëllimshmëri të formës së saj, si rezultat i së cilës objekti është thjesht i destinuar për fuqinë tonë të gjykimit, dhe kështu përbën një objekt pëlqimi në vetvete, përkundrazi, atë që ngjall tek ne një ndjenjë të sublime, mund për fuqinë tonë e të gjykuarit të duket e papërshtatshme, dhe për imagjinatën si të thuash e dhunshme, por ajo konsiderohet sikur të ishte edhe më e lartësuar. Nuk është e nevojshme të thuhet se objekti është sublim, por se ai është i përshtatshëm për të shfaqur njëfarë lartësie, që mund të haset në shpirt, pasi sublimja në kuptimin e vërtetë nuk mund të përmbahet në asnjë formë kuptimi, por qëndron vetëm në lidhje me idetë e mendjes. Bukuria e pavarur e natyrës na zbulon një teknikë të natyrës që e paraqet atë si një sistem të bazuar mbi ligjet, parimi i të cilave nuk gjendet askund në ne, sipas fuqisë racionale, përkatësisht sipas fuqisë së një qëllimshmërie që i referohet ushtrimit të fuqisë së gjykimit në lidhje me dukuritë, kështu që dukuritë duhet të gjykohen jo vetëm si i përkasin natyrës në mekanizmin e saj jo-qëllimtar, por edhe si diçka analoge me artin. Ajo bukuri e pavarur natyrore nuk zgjeron njohuritë tona për objektet natyrore, por zgjeron nocionin tonë për natyrën, nocionin tonë për natyrën si një mekanizëm i thjeshtë, në nocionin e asaj natyre si art; ndërsa për natyrën e bukur duhet të kërkojmë ndonjë bazë jashtë nesh, bazën për sublimen mund ta kërkojmë vetëm brenda nesh dhe në atë mënyrë të menduari që sjell sublimitet në idenë e natyrës.
Kur bëhej fjalë për analizën e së bukurës, Kanti vë në dukje se të pëlqesh të bukurën është aspekt sasior, në një mënyrë përgjithësisht të vlefshme, në aspektin e cilësisë, pa interes, në aspektin e marrëdhënies si synim subjektiv dhe në termat e modalitetit si domosdoshmëri. Në analizën e sublimes, Kanti beson se duhet marrë parasysh një ndarje që nuk ishte e nevojshme në analizën e së bukurës: ai bën dallimin midis sublimes matematikore dhe asaj dinamike. Kjo sepse ndjenja e sublimes mbart brenda vetes si karakter një ngacmim shpirtëror që lidhet me gjykimin e objektit, ndërsa në të bukurën shija presupozon dhe e mban shpirtin në soditje paqësore.
Vlerësimi i madhësisë me konceptet e numrave
Ne e quajmë sublime atë që është thjesht (absolutisht) e madhe. Por të qenit i madh dhe të shfaqësh madhështi janë koncepte krejtësisht të ndryshme (magnitudoi quantitas). Po kështu, kur thuhet se diçka është thjesht (më e thjeshtuar) e madhe, është gjithashtu diçka krejtësisht e ndryshme sesa kur thuhet se është absolutisht e madhe. Absolutisht e madhe është ajo që është e madhe pavarësisht nga çdo krahasim, dhe për këtë arsye sublime është ajo me të cilën çdo gjë tjetër bëhet e vogël në krahasim. Kështu tregohet se asgjë nuk mund të ekzistojë në natyrë, sado e madhe ta vlerësojmë atë, e cila, e parë në një relacion tjetër, nuk mund të zhvlerësohej në infiniteminale. Nga ana tjetër, Kanti niset nga fakti se sublime nuk duhet të quhet objekt, por më tepër një gjendje shpirtërore që shkaktohet nga një paraqitje e caktuar që ka të bëjë me fuqinë refleksive të gjykimit, dhe për këtë arsye thotë se, ajo që është sublime është ajo që, edhe vetëm duke qenë në gjendje të imagjinosh, tregon fuqinë e shpirtit që tejkalon çdo masë të shqisave. Vlerësimi i madhësisë me konceptet e numrave (ose shenjat e tyre në algjebër) është matematikor, dhe vlerësimi i tyre në perceptimin e pastër (me masën e shikimit) është estetik. Çdo gjykim për madhësinë e një objekti në natyrë është, në fund të fundit, estetik (përcaktohet subjektivisht dhe jo objektivisht), dhe për sa i përket vlerësimit matematikor të madhësive, nuk ka gjë më të madhe për një vlerësim të tillë, sepse rregulli i numrave shtrihet në pafundësi; por, për sa i përket vlerësimit estetik të madhështisë, sigurisht që ka diçka më të madhe për të; dhe për këtë më të madhin estetik mund të thuhet: nëse gjykohet si masë absolute, se sa subjektivisht (për subjektin gjykues) nuk është e mundur asnjë masë më e madhe, atëherë ky më i madhi estetik mbart me vete idenë e sublimes dhe prodhon atë emocion që nuk është në gjendje të mos shkakton ndonjë vlerësim matematikor të madhësive me anë të numrave (përveç nëse ajo masë bazë estetike ruhet gjallërisht në imagjinatë), sepse vlerësimi matematikor i madhësive me anë të numrave tregon gjithmonë vetëm madhësinë relative, gjithmonë duke e krahasuar me përmasa të tjera të të njëjtit lloj, ndërsa vlerësimi estetik i përmasave tregon madhësinë në kuptimin absolut, nëse shpirti është në gjendje ta kuptojë atë në një perceptim.
Duke marrë intuitivisht një sasi kuantike në imagjinatë në mënyrë që kjo kuantë të mund të përdoret si masë ose si njësi për të vlerësuar madhësinë duke përdorur numrat, për këtë nevojiten dy veprime të kësaj fuqie: kapja (apprehensio) dhe të kuptuarit (comprehensio aesthetica). Sa i përket kapjes, nuk ka vështirësi, sepse me të mund të shkosh në pafundësi; por, kapja bëhet gjithnjë e më e vështirë nëse kapja shkon më tej, dhe së shpejti arrin maksimumin e saj, përkatësisht, në masën bazë estetikisht më të madhe për vlerësimin e madhësive. Nëse kapja ka arritur një pikë të tillë që ato paraqitje të pjesshme të perceptimit shqisor që u kapën fillimisht tashmë fillojnë të zbehen në imagjinatë, ndërsa imagjinata vazhdon të kuptojë paraqitjet e tjera të pjesshme, atëherë ajo humbet aq shumë nga njëra anë sa fiton në tjetër, dhe në kapje ka diçka më të madhe, pasi, ajo, nuk është në gjendje ta kapërcejë mendjemadhësinë. Kjo është arsyeja pse ne nuk duhet të afrohemi shumë ekstrem me Zotin, ashtu siç nuk mund të jemi shumë larg prej Tij, që të mund të përjetojmë eksitimin e shkaktuar nga Madhështia e Tij. Nga një distancë e madhe, Zoti do të shihet në mënyrë të paqartë, dhe nëse afrohemi shumë, nuk do ta kapim brenda një ore, por pamja do të lëvizë nga baza në majë, kështu që diçka e tillë do të marrë gjithmonë pak kohë dhe gjatë kësaj kohe, cilësitë dhe emrat e Tij janë gjithmonë pjesërisht ato shuhen para se imagjinata të ketë kapur pjesët e saj të fundit dhe kapja e tyre nuk është kurrë e plotë.
I frikësuari nuk është në gjendje të gjykojë natyrën sublime
Vetë natyra është sublime në kontekst të dukurive të saj, perceptimi i të cilave mbart me vete idenë e pafundësisë së saj. Për sa i përket vlerësimit matematikor të sasive, imagjinata i takon çdo subjekti dhe është në gjendje të prodhojë një masë të mjaftueshme për atë vlerësim matematikor; vlerësimi estetik i madhësive duhet të jetë ai në të cilin njeriu ndjen një përpjekje drejt ngjeshjes që tejkalon aftësinë e imagjinatës, që kapja progresive përfshin një tërësi perceptimi dhe në të njëjtën kohë percepton pamjaftueshmërinë në përparimin e pakufishëm të fuqisë për të krijuar një masë bazë me përpjekjen më të vogël të mendjes, të përshtatshme për vlerësimin e madhësisë dhe për ta përdorur atë për atë vlerësim të madhësisë. Masa e parë e pandryshueshme bazë e natyrës është tërësia e saj absolute, e cila pranë saj si fenomen paraqet pafundësinë e saj të përmbledhur. Duke qenë se kjo masë bazë është një koncept vetëkontradiktor që tejkalon në madhësi çdo masë të shqisave, do të thotë se nuk është objekti që vlerësohet si sublim, por disponimi mendor apo shpirtnor në gjykimin e tij.
Në ndryshim nga ai matematikor, ekziston edhe një kuptim dinamik i sublimes. Forca përfaqëson një fuqi që kapërcen pengesa të mëdha. E njëjta forcë quhet fuqi kur kapërcen rezistencën e asaj që vetë zotëron forcë dhe natyrën, e parë në një gjykim estetik, forca që nuk ka fuqi mbi te, është dinamikisht sublime. Nëse do ta gjykojmë në mënyrë dinamike natyrën si sublime, atëherë ajo duhet të imagjinohet si nxitëse e frikës. Natyra mund të shihet nga fuqia estetike e gjykimit si një forcë (prandaj, si dinamikisht sublime), vetëm për aq sa vërehet objekti i frikës. Është e mundur që një objekt të shihet si i tmerrshëm pa pasur frikë, kur e gjykojmë duke imagjinuar vetëm rastin në të cilin ndoshta do të dëshironim t’i rezistonim, por që atëherë çdo rezistencë do të ishte krejtësisht e kotë. Ai që ka frikë nuk është në gjendje të gjykojë aspak natyrën sublime, ashtu si ai që është i pushtuar nga prirjet dhe dëshirat nuk është në gjendje të gjykojë të bukurën në natyrë. Ai që ka frikë, vë në dukje Kanti, i shmanget shikimit të objektit që i ngjall frikën dhe prandaj është e pamundur që një gjë e tmerrshme të na bëjë ta pëlqejmë atë, dhe për këtë arsye kënaqësia që lind pas ndonjë vështirësie shkakton gjithmonë gëzim, i cili, pasi është lëshuar më herët, shoqërohet me rrezik në atë moment, me qëllim që të mos ekspozohemi më në atë rrezik.
Në gjykimin tonë estetik, natyra e krijuar nga Zoti nuk gjykohet si sublime nëse ngjall frikë, por sepse ngjall tek ne fuqinë tonë për të konsideruar gjithçka që na intereson (pronë, shëndetin, jetën) si pak, dhe për këtë arsye të konsiderojmë forcën e natyrës (e cila ne u nënshtrojmë këtyre të mirave në çdo mënyrë) nuk e konsiderojmë një forcë të tillë të cilës do të duhej t’i bindemi edhe kur bëhet fjalë për parimet tona më të larta. Natyra këtu quhet sublime sepse nxit imagjinatën për të treguar ato raste në të cilat shpirti është në gjendje të ndiejë epërsinë e tij të qëllimit të tij edhe mbi natyrën.
Në lidhje me ndjenjën e kënaqësisë, çdo objekt, nënvizon Kanti, duhet të përfshihet ose në atë që është e këndshme, ose në atë që është e bukur, ose në atë që është sublime, ose në atë që është thjesht e mirë. E këndshme si një ndjesi që shkakton një mori stimujsh në shpirt, mund të shpjegohet vetëm me anë të sasisë; bukuria kërkon paraqitjen e një cilësie të caktuar të një objekti që mund të shpjegohet dhe reduktohet në koncepte (edhe pse në gjykimin estetik bukuria nuk mund të reduktohet në koncepte) dhe na kultivon pasi në të njëjtën kohë na mëson t’i kushtojmë vëmendje qëllimshmërisë në ndjenjat e kënaqësisë. Sublimja përbëhet vetëm nga një marrëdhënie, në të cilën ajo që është sensuale në paraqitjen e natyrës gjykohet si e përshtatshme për një përdorim mbindjesishëm të saj. E mira, e gjykuar subjektivisht sipas ndjenjës që ngjall (objekt i ndjenjës morale) si mundësia e përcaktimit të fuqive të subjektit me paraqitjen e një ligji absolutisht shtrëngues, dallohet nga modaliteti i një domosdoshmërie të bazuar në nocionet apriori, i cili përmban jo vetëm një pretendim, por edhe një urdhër miratimi për të gjithë, dhe është i nevojshëm në vetvete, edhe pse jo për estetikën, por për fuqinë e pastër intelektuale të gjykimit.
Ritematizimi i konceptit të sublimes
Konceptimi i Kantit për sublimen u zhvillua më pas nga Schiller, i cili në artikullin e tij Mbi sublimen (1793) shkruan se ne e quajmë sublime atë objekt me përfaqësimin e së cilës natyra jonë shqisore ndjen kufizimin e saj dhe natyra mendore epërsinë e saj, lirinë nga çdo kufizim; në këtë mënyrë është një objekt përballë të cilit jemi fizikisht në një pozitë të pakëndshme, por moralisht, me mediumin e një ideje, ngrihemi mbi të. Duke shkuar përtej Kantit, Shileri përpiqet të ndërtojë një ndryshim midis sublimes teorike dhe praktike; e para kundërshton kushtet e ekzistencës sonë dhe e dyta kundërshton kushtet e vetëdijes sonë; e madhërishmja zgjeron zonën e manifestimeve tona, ndërsa e madhërishmja praktike e lartëson dinamikisht fuqinë tonë. Idetë e përmendura të Kantit dhe Shilerit do të kenë jehonë te filozofët e filozofisë klasike gjermane si dhe në veprat e pasardhësve të tyre; këtu, për arsye sistemore, qasja e përmendur më parë e N. Hartman, i cili ndjek Kantin dhe përkufizimet e tij thelbësore, shkruan në Estetikën e tij se ne e ndeshim sublimen në të gjitha fushat ku kemi të bëjmë me diçka jashtëzakonisht të madhe ose dërrmuese: në natyrë dhe në jetën e njeriut, në mendime dhe në fantazi. Ai ekziston në dukuri të ndryshme natyrore: në një stuhi, në dallgët e detit, në ujëvara, majat me dëborë të maleve, në shkretëtirë, heshtjen e fushës, qielli me yje; megjithatë, ende nuk kemi të bëjmë me sublimen estetikisht. Ndjenja e sublimes (në krahasim me ndjenjën e së bukurës) kthehet më shumë kah subjekti se sa objekti, prandaj sublime bëhet estetikisht sublime falë qëndrimit perceptues dhe shijues të subjektit. Për përvojën estetike është e rëndësishme që të mos ketë frikë përballë objekteve të mëdha dhe të fuqishme që gjenden në natyrë, ndaj Kanti nënvizon se: “ai që ka frikë nuk mund të gjykojë për natyrën sublime, si ai që është i joshur nga dashuria dhe dëshira nuk mund të krijojë një gjykim për të bukurën”. Lartësia ekziston në jetën e njeriut: ai që duron vuajtjet dhe dhimbjet, lartësohet mbi vuajtjen dhe dhimbjen; ai që sakrifikon jetën dhe shëndetin, lartësohet mbi të mirat e paqes dhe rehatisë.
Mbi të gjitha, sublimiteti na paraqitet në muzikë dhe arkitekturë; muzika e tregon atë, sipas Hartman, në thellësinë e dinamikës së shpirtit dhe mund të shprehë shpirtin sublim sepse e lejon atë të flasë drejtpërdrejt dhe në këtë mënyrë shkakton bashkë-dridhjen e dëgjuesit që e pushton nga brenda dhe ai e percepton sublimen si të tijën e brendshme. Arkitektura tregon sublimën statike në paqen dhe madhështinë e qetë, dhe kështu ka qenë gjithmonë në ndërtesat monumentale dhe faltoret.
Dyqind vjet pas Kantit kemi një ritematizim të konceptit të sublimes; këtë herë bëhet në diskutime për raportin mes artit modern dhe postmodern. Jean-Francois Lyotard (J-F. Lyotard, 1924) beson se arti modern e gjen forcën e tij lëvizëse në estetikën e sublimesë ashtu si logjika e lëvizjeve avangarde gjen aksiomat e saj në të. Kanti tregoi se madhështia lind kur fuqia e imagjinatës nuk është në gjendje të përshkruaj një objekt që, qoftë edhe në parim, mund të lidhet me një koncept. Kështu, ne mund të kemi një ide për botën, por nuk mund të kemi një përfaqësim të saj; bota për ne mbetet diçka sublime, kështu që Kanti, duke përfunduar Kritikën e Mendjes Praktike, mund të thotë se dy gjëra e mbushin shpirtin me admirim dhe frikë gjithnjë e më të re dhe gjithnjë në rritje: qielli me yje mbi ne dhe ligji moral brenda nesh.
Sipas Lyotard, ne mund ta quajmë art modern atë që përpiqet të tregojë të papërfaqësueshmen. Përfaqësues i një arti të tillë, që mbështetet në estetikën e sublimes, është piktura, e cila “ashtu si piktura vërtet do të “tregonte” diçka, por vetëm në mënyrë negative, do të shmangte çdo gjë figurative dhe reflektive, do të ishte “e bardhë”. si sheshi i Malevich-it, ai vetëm do ta bënte atë të dukshëm që në fakt ndalon të shihesh, do të krijonte kënaqësi vetëm duke shkaktuar dhimbje. Në këto mësime, vazhdon Lyotard, aksiomat e avangardës artistike mund të njihen sërish në atë masë sa ato synojnë të përqendrohen në të papërfaqësueshmen nëpërmjet paraqitjes së dukshme. Sistemimi i provave në emër ose me ndihmën e të cilëve mbrohet dhe justifikohet kjo detyrë meritojnë vëmendje të madhe; megjithatë, ato mund të ndërtohen vetëm mbi bazën e përcaktimit të sublimes për të, ta legjitimojnë atë nga ana e tyre, që do të thotë ta maskosh. Ata do të mbeteshin të pashpjegueshëm pa papajtueshmërinë e realitetit dhe konceptit, pa krahasueshmërinë e nënkuptuar në filozofinë e Kantit për sublimen.
