(Rreth librit të Nehas Sopajt “Individualitete letrare II: Teki Dervishi)
Afrim REXHEPI
Termi postmodernizëm, për herë të parë është shkruar në vitin 1870, nga piktori anglez Xhon Çepmen e më vonë edhe në vitin 1917, përmes shprehjes “Postimpresionizëm” nga Rudolf Panvitz. Paradigmat e mëvonshme të “postit”: “postindrustrializmi” dhe “postkrishterizmi” vetëm i dhanë impuls përjetimit pozitiv të një epoke konstruktiviste që në vitet e 70 – ta dhe të 80 – ta, u konkretizua në letërsi dhe arkitekturë përmes shumësit “Postmodernizmi dekonstruktiv” (Lyotar, Bodrijar, Derrida) dhe konstruktivizmi apo “postmodernizmi rekonstruktiv”.
Përfaqësuesi i arkitekturës postmoderne Xharl Xhenks, sqaron nocionin postmodernizëm përmes pyetjes: Jetojmë me të vërtetë në postmodernizëm apo postmodernizmi është vetëm një konstrukt për mjegullimin e imazhit tonë në kohë? Në fakt, shprehja postmoderna, mpleks në vete prefiksin “post” para shprehjes “moderna”. Sistemi autorregullativ i postmodernes është funksional përmes mungesës. Ka një mungesë, ka një copëz që mungon nga e tëra e që e dallon nga moderna. Shkatërrimi ontologjik i strukturës është postmoderna, strukturë e hapur në proces. Diferenca post realizohet si: rezultat i modernes, shkak – pasojë e modernes, evoluim i modernes apo negacion i modernes. Sipas Lyotar, ekziston postmodernizmi i rrejshëm që definohet si antimodernizëm. Një postmodermizëm i tillë nuk e pranon eksperimentin sepse eksperimenti do të thotë mungesa e artit. Pastaj dallohet postmodernizmi ekletik apo junk (që ka kuptimin e bërllokut) postmodernizëm që nuk ka kritere për vlerat estetike. Postmodernizmi i vërtetë dallohet përmes kategorive: reproduktiviteti, hiper – realiteti (bota eksperimentale) dhe legjitimiteti (forca që e legjitimon artin). Në kontekst, janë funksionale gjeneaologjitë vijuese të artit postmodern: – paradigma e parë gjenealogjike: instalimi konceptual i Daniel Buren, i cili në një vepër të tij Instalim përmes dy ngjyrave (1976), vendos dy figura: një burrë e një grua, në përqafim, të cilët ndodhen para dy dhomave krejt të zbrazura. Në idilën e tyre romantike parashtrojnë pyetjen, Duam të mbetemi këtu? Dhoma në të majtë shtron pyetjen, si arritëm këtu?, kurse dhoma në të djathtë pyetjen, si do të dalim, ku do të shkojmë? Instalimi artistik i Burenit, nuk është reprezencë tipike e artit postmodern, por është tregues i ambicieve të modernes për inovacione të mëdha.
“Emri i Teki Dervishit shënjon vlerën e vërtetë të epokës intertekstuale prej modernizmit kah postmodernizmi…Ai do të veçohet si luftëtar i pakompromis i thyerjeve të tabuve dhe dogmave letrare të stileve të ndryshme të shkrimit të kohës, duke i lënë ato si një tradicionalizëm që nuk i sillnin gjë të re shkrimit shqip. Qysh atëherë , në vitin 1978, një qëndrim negativ autori e shfaq ndaj realizmit socialist…e ironizon, e parodizon, e deplason totalisht soc – realizmin”. (Nehas Sopaj, Individualitete letrare II, SHSHM, Shkup, 20)
Lyotar definon modernen përmes kategorisë estetike E madhërishmja, “atë që mund ta mendojmë – të themi madhësinë e pakufishme, e nuk mund ta prekim, ta posedojmë”. Përthyerja sintetike e diskurseve (poezi + prozë + dramë + ese) që konstrukton Teki Dervishi e që bindshëm theksohet nga autori, faktizon paradigmën e parë gjenealogjike të postmodernizmit. Shtëpia e sëmurë, është formë e deformuar groteske dhe ironike, formë që na vështron e që kërkon ripozicionim nga realiteti ekzistues. Nëse modernizmi shenjon fundin e kohës (fundi i artit), mbyll proceset, postmodernizmi hap proceset përmes eksperimentit, është proces i hapur për forma tjera inovative. “Nëse modernizmi i vë pikën e fundit një vepre, postmodernizmi e kundërshton atë”. (Nehas Sopaj, Individualitete letrare II, SHSHM, Shkup;48) -Paradigma e dytë gjenealogjike: Filozofët Hajdegeri dhe Vitgenshtajni mendonin që mendimi racional shprehet përmes strukturës së gjuhës. Unë nuk e flas gjuhën, gjuha më flet mua – definoi Hajdegeri përmes nocionit qenëzim (da – sein). Në fakt, gjuha është funksionale përmes kodit operativ binarizim: sintagma / paradigma. Përmes kodit operativ binarizim, krijohen figurat stilistike: metafora (ngjashmëri), metonimia (e plota e të plotës), sinekdoka (pjesa e të plotës), ironia (distancë) etj. Dekonstruksioni i Derridasë, është funksional nëse merren parasysh faktet që ekzistojnë shumësi kuptime dhe vlera dhe që janë të vërteta vetëm fenomenet kulturore, linguistike dhe historike. Funksional është dekonstruksioni i subjektit apo Fiksioni “Unë”. Surrealisti Malarme, definoi që nënvetëdia ka strukturën e gjuhës gjë që e legjitimoi Frojdin që nënvetëdija funksionon përmes shenjave, metaforave, simboleve. Në funksion të logjikës postmoderne, psikanalisti Zhak Lakan, definoi që nënvetëdija krijohet pasi të mësojmë gjuhën. Njohja e vetes fillon nga jashtë, nga vrojtimi dhe imagjinata e gjërave. Në teorinë eksperimentale, është thënë që në botë hyjmë përmes gjuhës dhe se kufijtë e botës tonë, janë kufijtë e gjuhës. Ka të drejtë dr. Sopaj që Tekiun e quan eksperimentues, “Eksperimentuesi Teki Dervishi”. (Nehas Sopaj, Individualitete letrare II, SHSHM, Shkup, 2013; 42) -paradigma e tretë e gjenealogjisë: dalje jashtë kohës, funksionale tendenca “sikur të dilja jashtë trupit për një vetëdije të pastër”. Dekonstruksioni i subjektit është esenca e postmodernizmit. Të paktën diskurset teorike (Lyotari, Fuko, Barti, Delezi, Guatari, Derida) të ndikuara nga pragmatizmi i Niçes “për të pamundurën e plotnisë së Unit” dhe thënia e Martin Hajdegerit “që qenia është në rrezik dhe se duhet të shpëtohet – të qenëzohet (da – sein)”, theksojnë negacionin e psikologjisë së personazhit dhe transferimin e saj në dimensionin ekzistencial. Rolan Barti parashtroi pyetjen, Kush e shkroi tekstin? Xhakometi krijoi skulptura horizontale për ta përjashtuar psikën. Guatari theksoi që nuk ka më thellësi, ka vetëm sipërfaqe duke kështu e bërë funksional mendimin që subjekti është hipotezë, është gjurmë, është fragment. “Ky subjektivizëm,, kjo gjuhë lakonike…e cila reprodukon një polivalencë poliedrike kulturologjike…në rrëfimin Ich – form – segmentohen, (de)fragmentohen…”. (Nehas Sopaj, Individualitete letrare II, SHSHM, Shkup, 2013; 27)
Gjenealogjia e tretë e postmodernizmit, Sikur të dilja jashtë trupit për një vetëdije të pastër, është funksionale përmes herezisë, me të drejtë thekson autori, në rastin e Teki Dervishit, përmes vetflijimit – rruga për te liria. Studimi Individualitete letrare II – Teki Dervishi i dr. Nehas Sopajt, bindshëm demonstron faktin që postmodernizmi shenjon hiper – realitetin (koegzistenca midis realitetit dhe iluzionit) që në esencë është konstruksion: një lloj realitetit më real se sa realja. Demonstron faktin që Teki Dervishi është shkrimtari i parë postmodern shqiptar i cili la të hapur pyetjen: nëse asgjë nuk është e vërtetë, nëse “uni” është fiksion, atëherë ç’farë është kjo botë në të cilën jetojmë?
