Një roman jo vetëm rrëfen, porse na lejon të jemi të pranishëm në një histori, apo në disa ngjarje a në një mendim, dhe duke qenë të pranishëm, kuptojmë
Javier MARIAS
Ndoshta nuk është shumë e mirë-peshuar nga ana e një shkrimtari dhe sidomos e një shkrimtari që shkruan romane, të pohojë se gjithmonë e më shumë i ngjan e çuditshme jo vetëm të shkruajë romane, por edhe gjer t’i lexojë. Jemi mësuar me këtë gjini hibride dhe të epshme që prej të paktën treqind e nëntëdhjetë vjetësh, që kur më 1605 doli pjesa e parë e Kishotit në qytetin tim të lindjes, në Madrid dhe jemi mësuar aq shumë me këtë, sa që e marrim si krejt të natyrshëm gjestin e hapjes së një libri dhe leximin e asaj që nuk na e kanë fshehur se është rremtësi (fiksion), pra diçka që nuk ka ndodhur, që nuk ekziston në realitet.
1.
Filozofi rumun Cioran, që ka vdekur kohët e fundit, shpjegonte se nuk lexonte romane pikërisht për këtë arsye: kur kanë ndodhur kaq shumë gjëra në këtë botë, e si mund të interesohej për gjëra që as nuk kanë bërë vaki; parapëlqente kujtimet, autobiografitë, ditarët, korrespondencat dhe librat e Historisë. Po ta mendojmë dy herë, ndoshta Cioran-i kish të drejtë e ndoshta mbetet i pashpjegueshëm fakti që njerëz të rritur dhe pak a shumë kompetentë janë të gatshëm të kridhen në një rrëfim, për të cilin i paralajmërojnë që në çastin e parë se është i shpikur. Është ca më e çuditshme akoma, po të kemi parasysh faktin se në kopertinën e librave tanë tani shfaqet dukshëm emri i autorit, shpesh fotografia e tij dhe një shënim biografik, herë një përkushtim a një thënie, dhe e dimë që të gjitha këto janë sërish të autorit e jo të rrëfyesit. Duke nisur nga një fletë e caktuar, sikur të na qe ngritur sipari i një teatri, bëjmë sikur e harrojmë tërë këtë informacion dhe i vihemi dëgjimit të zërit tjetër – në vetë të parë a të tretë – që pa dyshim e dimë se është zëri i maskuar apo i shkërbyer i autorit. Kush na e jep aftësinë e këtij gjasimi? Përse vazhdojmë të lexojmë romane, t’i vlerësojmë, t’i marrim seriozisht dhe madje t’u japim çmime, në një botë përherë e më pak naive? Duket qartë se burri – ndoshta gruaja më shumë – ka nevojë për një dozë rremtësi, po kështu ka nevojë për imagjinaren, përveç asaj që ndodh e që është reale. Nuk do të guxoja të përdorja shprehje që më ngjajnë të dalë kohe e të pakëndshme, siç do qe për shembull që njeriu ka nevojë të “ëndërrojë” apo të “arratiset” ( një folje, kjo e fundit, që nuk shihet me sy të mirë që nga vitet ’70). Parapëlqej më mirë të them që njeriu ka nevojë të njohë të mundshmen përveç të sigurtës, hipotezat dhe probabilitetet dhe dështimet përveç ndodhive dhe asaj që mund të qe, përveç asaj që ishte. Kur flitet për jetën e një burri a të një gruaje, kur bëhet bilanci a përmbledhja, kur rrëfehet biografia apo historia e tij, qoftë në një fjalor, në një enciklopedi a kronikë, apo duke folur mes miqsh, zakonisht përmendet ajo që ky person ka arritur dhe ajo që ka ndodhur vërtet.
2.
Në thelb, të gjithë priremi ta shohim veten në etapat e ndryshme të jetës sonë, si rezultati i asaj që na ka ndodhur dhe i asaj që kemi arritur apo kemi realizuar, sikur vetëm kjo të konfirmonte ekzistencën tonë. Dhe pothuaj përherë harrojmë se jeta e njerëzve nuk është vetëm kjo: çdo trajektore përbëhet edhe nga humbjet tona, nga mosarritjet dhe dëshirat e papërmbushura, nga ajo që ndonjëherë e lëmë mënjanë, apo nuk e zgjedhim, apo nuk e arrijmë, nga mundësitë e panumërta që në më të shumtën e rasteve nuk arritën të realizohen – të gjitha përveç njërës, në fund si ëmbëlsirë, – nga mëdyshjet dhe ëndërrimet tona, nga projektet e dështuara dhe nga dëshirat e rreme apo të vakëta, nga frikët që na paralizuan, nga ajo që e braktisëm a që na braktisi. Në fund të fundit, ne ndoshta pranojmë që ekzistojmë po aq në atë që jemi, sa në atë që nuk kemi qenë, njëlloj si në atë që është e vërtetueshme, e matshme, e kujtueshme, edhe në atë që është më e pasigurt, më e pavendosur dhe e mjegullt, ndoshta jemi bërë në të njëjtën masë nga ajo që ishte dhe nga ajo që mund të ishte. Dhe guxoj të mendoj se është pikërisht rremtësia që na e rrëfen këtë, a më mirë të them, ajo që na shërben për të kujtuar këtë dimension, të cilin zakonisht e lëmë mënjanë në çastin kur bëjmë bilancin e shpjegojmë vetveten apo jetën tonë. Dhe ende sot e kësaj dite është romani forma më e përpunuar e rremtësisë, ose kështu e besoj unë.
3.
Në njëfarë mënyre, libri që juria e nderoi me Çmimin Ndërkombëtar Romulo Gallego trajton këtë çështje. Në tekstin e romanit “Nesër në betejë mendo për mua” flitet për gënjeshtrën në kuptimin më të gjerë të fjalës; po citoj një frazë nga libri: “të jetosh me gënjeshtra është e lehtë dhe ca më shumë akoma, ky është kushti i jetës sonë, andaj nuk duhet të na dhembë kaq fort”. Aty sillet në vëmendje se të gjithë jetojmë në mënyrë të njëanshme, por vazhdimisht duke gënjyer a duke u gënjyer, duke treguar vetëm një pjesë, duke fshehur pjesën tjetër dhe asnjëherë të njëjtën pjesë personave të ndryshëm që na rrethojnë. E, megjithatë, nuk arrijmë të mësohemi me këtë, siç duket. Dhe kur zbulojmë se diçka nuk qe ashtu siç e jetuam – një dashuri a një miqësi, një situatë politike a një çështje e përbashkët e gjer kombëtare, – na shfaqet në jetën reale ajo dilemë që mund të na torturojë aq shumë dhe që në një pjesë të saj të madhe është territori i fiksionit: tani nuk e dimë se si ishte vërtet ajo që ngjante e sigurt dhe nuk e dimë se si e jetuam atë që jetuam, nëse ishte ajo që besonim ndërsa qemë të gënjyer, apo nëse duhet ta hedhim në thesin pa fund të imagjinares dhe të rrekemi t’i rindërtojmë hapat tanë në dritën e zbulimit të tanishëm e të zhgënjimit. Biografia më e plotë nuk përbëhet veçse nga fragmente të çrregullta e copëza të çngjyrosura, gjer dhe ajo e jona. Mendojmë se mund ta rrëfejmë jetën tonë në mënyrë pak a shumë të arsyeshme e të plotë, por kur nisim ta bëjmë, i biem më të se është e mbushur me zona të errëta, me episode të pashpjeguara dhe të pashpjegueshme, me alternativa të pazgjedhura, me elemente që nuk dimë se përse lidhin të tjerët. Gënjeshtra e zbulimi i saj na bëjnë të shohim se edhe e shkuara është e pasigurt e rrëshqitëse, se as ajo që ngjan e fortë dhe nën strehë brenda saj nuk është përgjithmonë, se ajo që ishte, është gjithashtu pjesë përbërëse e asaj që nuk ishte, dhe se ajo që nuk ishte ende mund të jetë.
4.
Gjinia e romanit e jep këtë, ose e nënvizon këtë, ose e sjell në kujtesën dhe në ndërgjegjen tonë, me këtë shpjegohet fakti që romani nuk ka vdekur, ndonëse e kanë paralajmëruar shumë herë shuarjen e tij. Andaj, ndoshta, nuk është e drejtë ajo që thashë në fillim se romani nuk rrëfen atë që ka ndodhur. Ndoshta në të vërtet romanet ndodhin nga fakti që ekzistojnë e lexohen dhe, po ta shohësh me kujdes, pas kaq shumë kohësh është më real e i vërtetë Don Kishoti se bashkëkohësit e tij historikë të Spanjës së shek. XVII; Franca e fillimshekullit të shkuar, pa dyshim, shfaqet më e vërtetë dhe më e “vizitueshme” në veprën “Në kërkim të kohës së humbur”; dhe përfytyroj që edhe për ju imazhi më autentik i vendit tuaj është i përzier me faqet e shkruara nga don Romulo Gallego. Një roman jo vetëm rrëfen, porse na lejon të jemi të pranishëm në një histori, apo në disa ngjarje a në një mendim, dhe duke qenë të pranishëm, kuptojmë. T’i dish të gjitha këto, – të duash t’i besosh më saktë, – shpesh nuk rezulton e mjaftueshme për shkrimtarin, ndërsa është duke shkruar. Ka çaste kur ngre sytë nga makina e shkrimit dhe habitem me botën nga buthtoj, dhe pyes veten se si, duke qenë i rritur, harxhoj tërë këto orë e mund për diçka pa të cilën bota mund të jetoj për bukuri, madje edhe unë vetë; se si vihem të rrëfej një histori që unë vetë e vërtetoj ndërsa e ndërtoj, se si mund të kaloj një pjesë të jetës sime i zhytur në fiksion, duke bërë të ndodhin gjëra që nuk ndodhin, me idenë ekstravagante e mendjemadhe dhe kjo mund t’iu interesojë të tjerëve një ditë. Njëlloj siç e përcaktoi aktivitetin letrar romancieri, eseisti e poeti Robert Louis Stevenson, mund të jem “duke luajtur në shtëpi, si një fëmijë, me letër”.
5.
Çdo shkrimtar është edhe lexues dhe ka për të qenë gjithmonë i tillë: kemi lexuar shumë më tepër libra nga sa mund të shkruajmë ndonjëherë, dhe e dimë se ky interes, ky pasion, është i mundur sepse e kemi provuar me qindra herë; dhe se me raste e kuptojmë më mirë botën a veten tonë nëpërmjet këtyre figurave fantazmore që mbushin romanet, apo nëpërmjet përsiatjeve të bëra nga një zë, që nuk duket të jetë i tëri as i autorit e as i rrëfimtarit, domethënë i askujt tërësisht. Vërtetojmë edhe se ndoshta shkruajmë ngaqë disa gjëra mund t’i mendojmë vetëm ndërkohë që i bëjmë, ndonëse kur më pyesin, dhe kjo shpesh, se përse shkruaj, parapëlqej të përgjigjem se ngaqë nuk dua të kem shef mbi kokë apo të ngrihem herët nga gjumi. E vërteta është që të marrësh një çmim si Romulo Gallego, supozon, përveç faktit që është një nder dhe një gëzim i madh, një lloj përkujtimi për të ardhmen. Kur të shkruaj romanin tim të ardhshëm dhe kur të ngre sytë nga imagjinarja, në të cilën kam qëndruar zhytur për një kohë të gjatë, do kem mundësi të mendoj se, ndryshe nga parashikimet dhe parandjenjat e mia, dikur, shumë larg prej vendit tim, ishin disa lexues bujarë, të cilët jo vetëm ndajnë me mua gjuhën me të cilën shprehem, porse arritën të interesohen për atë që shpika dhe që e trupëzova në grumbullin e pafundmë të asaj, që në të njëjtën kohë nuk ndodh dhe ndodh, apo njëlloj, të asaj që mundi dhe mund të jetë.
