Çdo gjë që ngjall idenë e pakënaqësisë dhe rrezikut, që rezulton të jetë e tmerrshme ose lidhet me objekte që shkaktojnë mahnitje, tmerr ose diçka të ngjashme, sipas Berk-ut, është burimi i sublimes
Nga Metin IZETI
Estetika zakonisht kuptohet si një disiplinë filozofike që merret me të bukurën dhe artin. Megjithatë, ky përcaktim i fushës tematike të estetikës nuk është i vetëkuptueshëm, nëse kemi parasysh një kategori tjetër estetike siç është e madhërishmja (sublimja). Sublimja nënkupton atë që ne e ndiejmë si të madhe, të fuqishme, madje të dhunshme, ajo që ngrihet përtej çdo mase dhe kufiri dhe që është madhështore. Në ekzistencë sublimja lidhet me Zotin dhe krijimin madhështor të Tij, ndërsa në natyrë, lidhet me përmasën sublime të diellit, qiellit me yje, malet, deti, si dhe me lloje të caktuara të artit si faltoret,himnet, tragjeditë dhe ndërtesat monumentale. Ndryshe nga e bukura, sublimja nuk shoqërohet vetëm me kënaqësi dhe gëzim, por edhe me pakënaqësi, drojë, frikë, tërmet. Për këtë arsye, një komponent i rëndësishëm i ndjenjës së sublimes është distanca, pra siguria personale në raport me dukuritë që evokojnë sublimen, por që nuk mund të kërcënojnë ekzistencën e vëzhguesit. Në të njëjtën kohë, këtu bëhet fjalë për një problem tjetër të rëndësishëm estetik, i ashtuquajturi problem i emocioneve të përziera në estetikë. Ky është një fenomen i njohur që nga Aristoteli dhe i formuluar në pyetjen se si ndodh që ndjenjat që nuk konsiderohen ndryshe të këndshme në përvojën estetike të një vepre arti përfaqësojnë një pjesë integrale të kënaqësisë. Trajtimi sistematik i së bukurës dhe sublimes që ndodh në shekujt XVIII dhe XIX çon, nga njëra anë, në kundërshtimin e së bukurës dhe sublimes, si te Burke dhe Kant, ndërsa nga ana tjetër, e bukura dhe sublimja janë të lidhura në unitetin e së bukurës dhe sublimes, si tek Winckelmann dhe Schelling.
Kur sublimja morale bëhet sublime estetike
Filozofët janë të vetëdijshëm për veçantinë e problemit estetik të sublimes. Ata besojnë se sublimja shquhet në një sërë kallëzuesish me vlerë estetike si diçka e veçantë, në një farë mënyre më e rëndësishme dhe më e veçantë se kallëzuesit e tjerë vlerash, madje aq sa ndoshta sublimja është e vetmja e padiskutueshme ndër të gjitha kallëzuesit e vlerave estetike. E bukura, e holla, idilikja dhe e këndshmja e fitojnë thelbin e tyre vetëm në reflektimin (e tyre të përbashkët) me sublimen . E madhërishmja (sublimja) është një kategori estetike e pamohueshme e rëndësishme, pavarësisht nëse disa atë ia kanë nënshtruar të bukurës (siç bën vetë Hartmann) ose e kanë ndarë nga e bukura (siç bën Kanti).
Estetika i kushton një vend krejtësisht konvencional të shfaqjes së sublimes si diçka të madhe që tejkalon dhe del mbi çdo gjë tjetër dhe është superiore në atë, në natyrë, në jetën njerëzore, por edhe në fantazi e mendime. E gjejmë sublimen në stuhi, dallgët e detit, ujëvarën, sipërfaqet me borë të maleve të larta, në shkretëtirë, në heshtjen e fushës dhe qiellit plot yje, gjithashtu për shkencëtarin është sublime rruga e atomit, ose lëvizja delikate në bërthamën e qelizës. Estetikisht sublime është diçka tjetër. Shfaqet “për ne”, nëse kemi qëndrimin e duhur në perceptim dhe shijim. Kur në jetën njerëzore shohim dikë që është ngritur mbi dhimbjen dhe vuajtjen, që sakrifikon jetën e tij për hir të një detyre të madhe, kemi njëfarë ndjesie të sublimes. Këtu, megjithatë, zakonisht nënkuptojmë sublimen nga aspekti moral. E kur sublimja morale bëhet sublime estetike? Sublimja morale nuk na lejon të distancohemi nga ajo. E larta morale dhe në përgjithësi sublime bëhen estetikisht sublime kur përveç admirimit ka distancë, që madhështia dhe epërsia të duken larg shpirtërores së ngacmuar menjëherë. Fushat më të pastra të sublimes janë, feja, veçanërisht përmasa ezoterike e fesë, miti, botëkuptimi, madje edhe mendimi filozofik. Edhe pse është e diskutueshme në estetikë se a janë të gjitha këto dukuri thjesht estetike? A është vendi i vërtetë i sublimes estetike, vetë sublimja artistike? Sublimja nuk mund të lidhet vetëm me disa tema lëndore, por përkundrazi është mjaft e pavarur prej tyre. Me përjashtim të dekorimit, sublimja ekziston në të gjitha artet. Në pikturë vërehet qartë marrëdhënia midis së bukurës dhe sublimes. Sublimja fillon aty ku e bukura i tejkalon mundësitë e gjykimit të shijes dhe logjikës dhe përballet me fascinimin dhe mahnitjen dhe shpeshherë nga brenda thotë: Kjo nuk mund të jetë njerëzore!
Sublimja si një nga kategoritë e të bukurës
Pas rënies së papritur të teorisë klasike, formale të të bukurës si një kategori themelore, që ndodhi në shekullin e 17-të, ideja e sublime është e vetmja ide që ka mbijetuar deri më sot midis ideve tradicionale estetike dhe disa teoricienëve kryesorë bashkëkohorë. E madhërishmja është një kategori e modernes dhe post-modernes par excellence; mes estetëve është Teodor Adorno, i cili vë në dukje se “ideja e sublimes, pas rënies së papritur të të bukurës formale, është e vetmja ide që ka mbijetuar përgjatë modernitetit midis ideve tradicionale estetike”; sublimja që Kanti i kishte rezervuar ndjenjës së natyrës (sepse nuk e kishte përjetuar ende artin e madh subjektiv) u bë shpejt pas tij një përbërës i vetë artit.
Koncepti i sublimes ekziston në përmasën e artit që nga kohët më të lashta. Atë e hasim në faltoret, këngët fetare në Egjiptin e Lashtë, Në Indi, në Kinë, në Persinë e lashtë dhe gjetiu. Ndërsa në Greqinë e vjetër u formësua në antikitetin e vonë,në retorikë, ku piktori me stilin sublim tregonte stilin më të lartë të oratorisë. Në këtë kuptim, ky term përdoret shpesh nga Dionisi i Halikarnasit në traktatin e tij Mbi kombinimin e fjalëve, ku dallon tre lloje të të folurit: i rreptë, i bukur (të hollë) dhe i ndërmjetëm; stili sublim ishte i pari, i rreptë, dhe kjo tregon se grekët dhe romakët e kuptonin sublimen si madhështi dhe seriozitet. Një stil i tillë, siç konsiderohej në atë kohë, ishte tipik për Empedoklen, Pindarën dhe Eskilin dhe kishte diçka të madhe, domethënëse, madhështore në të. Një kuptim pak më ndryshe gjejmë te Dhimitri, i cili në traktatin e tij Për stilin dallon katër stile: i thjeshtë, madhështorë, delikat dhe i fuqishëm; duke analizuar stilin madhështor /megaloprepes/, ai thotë se ai nuk buron nga raporti i fjalëve apo teknikat e ndryshme retorike, por më tepër nga fyrmëzimi i temës në fjalë.
Edhe pse është shkruar shumë për stilin sublim në retorikën antike, vepra më e rëndësishme zakonisht konsiderohet se është traktati Mbi sublimën (Peri pypsous), i cili i atribuohej prej kohësh retorikut të famshëm nga shekulli i III Cassius Longinus (kështu që autorësia e tij sot do t’i atribuohej një autori të panjohur nga shekulli I pas Krishtit, i cili tani quhet me kusht Pseudo-Longinus). Ky shkrim polemik u shkrua kundër traktatit me të njëjtin emër nga retoriku Cecilius, një ndjekës i Dionisit të Halikarnasit, të cilin autori e kritikon për formalizmin e tij të thatë, sepse në traktatin e tij Cecilius mjaftohet me numërimin e rregullave teknike retorike pa iu përgjigjur asaj që është në thelb, pra, sublimes. Vetë Pseudo-Longinus në traktatin e sipërpërmendur jep disa përkufizime të sublimes; qysh në fillim thotë se është “një lloj maje dhe përsosmërie e të shprehurit” dhe se shkakton një përshtypje të madhe emocionale sepse “në kohën e duhur dhe në vendin e duhur tund gjithçka si rrufe dhe papritmas zbulon forcën e folësit”. Longini i kushton vëmendje të veçantë efektit të sublimes tek njeriu: qëllimi i sublimes nuk është pastrimi, imitimi apo udhëzimi, por sjellja e dëgjuesit në një gjendje kënaqësie, dhe për ta arritur këtë, Pseudo-Longini thekson pesë burime nga të cilat lind lartësia e stilit: “Tek të gjitha këto burime, siç supozojmë ne, themeli është aftësia natyrore, sepse pa të nuk mund të krijohet asgjë. E para është aftësia më e rëndësishme për ide të mëdha (…). e dyta është një ndjenjë e thellë dhe e frymëzuar, pra, këta aftësi të sublimes janë kryesisht të lindura. Pjesa tjetër mund të përfitohet artificialisht. Aftësia e tretë konsiston në disa përpunime të veçanta të figurave (nga të cilat ekzistojnë dy lloje: figurat e mendimit dhe figurat e shprehjes). Pastaj vjen fisnikëria e të shprehurit; përfshin dy pjesë, përkatësisht zgjedhjen e fjalëve dhe të folurit në një shprehje të transferuar e të rafinuar dhe së fundi, momenti i pestë, që është zëri sublim që përfshin të gjitha ato që i paraprijnë dhe përbëhet nga përbërja dhe renditja e fjalëve; Ky koncept i ligjërimit përpiqet që të paraqesë seriozitetit dhe sublimitetit”. Ky shkrim, i konsideruar në lashtësi si një traktat mbi retorikën, humbi gjatë mesjetës dhe u zbulua vetëm në shekullin e 10-të në Bizant dhe iu bashkëngjit dorëshkrimit të traktatit Probleme Fizike që i atribuohet Aristotelit; pasi u gjet në shekullin e 16-të dhe u përkthye (1672) në frëngjisht, traktati filloi të interpretohej në një mënyrë të re – si një vepër mbi teorinë letrare. Kështu Nicolas Boaleau ( N. Boileau-Despreaux, 1636- 1711), duke përkthyer këtë shkrim, futi në estetikë konceptin e sublimitetit (dhe me këtë konceptin e fascinimit), kështu që vetëm në shekullin e 19-të, sublimja u kuptua si një nga kategoritë e të bukurës.
Ndryshimin midis të bukurës dhe sublimes
Në Angli, koncepti i sublimes u përdor gjerësisht nga Addison, Hume, Shaftesbury dhe Hutcheson. Në vitin 1747, John Bale shkroi, në atë kohë jo shumë me ndikim, një ese mbi sublimen dhe në 1757 Edmund Burke (Burke, Edmund, 1729-1797) botoi traktatin Hulumtime Filozofike mbi Origjinën e Ideve Tona të Sublimes dhe të Bukurës. Në këtë shkrim, Burke vazhdon traditën e estetikës sensualiste angleze që fillon me Locke. Duke ndjekur gjurmët e Shaftesbury (Anthony Ashley Cooper Lord, 1671-1713) dhe Hutcheson, Burke beson se nocionet tona për bukurinë dhe gjykimet e shijes bazohen në përvojën, dhe meqenëse organet shqisore të të gjithë njerëzve janë të barabartë, po ashtu edhe nocionet e bukurisë dhe e sublimes janë të tilla. Sipas Berk, sublimja lidhet me efektet e vetë-ruajtjes, të cilat përfshijnë frikën, tmerrin, habinë dhe ngazëllimin. Çdo gjë që ngjall idenë e pakënaqësisë dhe rrezikut, që rezulton të jetë e tmerrshme ose lidhet me objekte që shkaktojnë mahnitje, tmerr ose diçka të ngjashme, sipas Berk-ut është burimi i sublimes.
Që në faqet e para të shkrimeve të tij, Berk vë në dukje përdorimin e gabuar, shpeshherë arbitrar të koncepteve sublime dhe veçanërisht të bukurës, dhe për këtë arsye ai përpiqet që këto koncepte të mos i analizojë veçmas, por në lidhjen dhe ndryshimin e tyre të ndërsjellë. Ai i sheh dallimet në faktin se sublime qëndron tek pakënaqësia dhe e bukura tek ndjenjat pozitive; për më tepër, sublime lidhet me diçka të fortë dhe të fuqishme, dhe e bukura me disa dobësi. Duke e shoqëruar në mënyrë të pajustifikueshme sublimen vetëm me afektet negative dhe duke ngushtuar kështu shtrirjen e këtij termi, Berk përpiqet t’i kontrasojë këto dy terma për të treguar kundërshtinë e tyre, kështu që është e kuptueshme që ai gjen një afërsi mes sublimes dhe të shëmtuarës.
Traktati i lartpërmendur nga Burke mbi origjinën e ideve për sublimen dhe të bukurën ishte i njohur jo vetëm në Angli, por edhe në vende të tjera evropiane, veçanërisht në Gjermani dhe Francë; një koncept i tillë i sublimes ishte në estetikën angleze të shekullit të 18-të i lidhur ngushtë me mësimin e gjeniut, peizazhin romantik dhe idetë e estetikës pararomantike. Më pas, si reagim kundër estetikës së klasicizmit, do të shfaqet sentimentalizmi dhe nevoja për kategori e terma të rinj, pasi ata, të parët do të konsiderohen të pamjaftueshme në klasicizëm; kështu do të shfaqet termi piktoreske /piktoresk/ (1792), si diçka që është midis së bukurës dhe sublimes; kundrejt së bukurës, e cila karakterizohet nga proporcionaliteti dhe rregullsia, piktoreskja, karakterizohet nga çrregullimi dhe asimetria. Në përpjekje për të dalluar ndjenjat e së bukurës dhe sublimes, dhe nën ndikimin e madh të Berk-ut, Kanti e ka shkruar njërin nga shkrimet e tij të para “Për të bukurën dhe sublimen” (1764), ku ai theksoi sesi sublima emocionon dhe e bukura tërheq. Aty, Kanti, ashtu si Burke para tij, shkruan se sublimja lidhet me madhështinë e lëndës dhe shkakton tmerr e emocion. “Pamja e maleve, majat e mbuluara me borë ngrihen mbi re, përshkrimi i stuhisë së furishme ose fotografia e ferrit e dhënë nga Milton ngjall pëlqim, por pëlqim të ndjekur nga një dridhje; (…) me qëllim që kjo përshtypje mund të zhvillohet në ne me forcën e duhur, ne duhet të kemi një ndjenjë të sublimes; (…) Lisat e gjatë dhe hijet e vetmuara në parajsë janë sublime, rrugët me lule, gardhet e ulëta dhe pemët e prera në forma të ndryshme janë të bukura. Nata është sublime, dita është e bukur”. Nëse në këtë shkrim Kanti niset nga parimet sensuale dhe empiriste në përcaktimin e sublimes, duke gjetur dinjitet në piramidat dhe faltoret e ndryshme, dy dekada e gjysmë më vonë ai nuk do të kënaqet më me kriteret empiriste, kështu që sublimja, si e bukura para tij, do të konsiderohet e bazuar në parimet apriori të mendjes brenda sistemit të kategorive filozofike dhe estetike dhe do të përpiqet të tregojë karakteristikat e sublimes bazuar në vendin e saj në sistemin e kategorive estetike.
Duke vënë në dukje ndryshimin midis të bukurës dhe sublimes, Kanti vë në dukje se kënaqësia që marrim nga e bukura lidhet me paraqitjen e cilësisë, ndërsa, kënaqësia që ofron sublimja me paraqitjen e sasisë; ndërsa pëlqimi i së bukurës mbart brenda vetes një ndjenjë të drejtpërdrejtë të përsosjes së jetës, ndjenja e sublimes përfaqëson një kënaqësi që lind vetëm në mënyrë indirekte, duke u prodhuar nga ndjenja e një frenimi momental të forcave jetësore, dhe si rrjedhim, pëlqimi i sublimes, përmban në vetvete admirim dhe respekt. Përderisa te e bukura, shija presupozon dhe e mban shpirtin në soditje paqësore, deri atëherë ndjenja e sublimes, sipas Kantit, mbart brenda vetes si karakter një ngacmim shpirtëror të lidhur me gjykimin e objektit. Për më tepër, lartësia e vërtetë duhet kërkuar vetëm në shpirtin e atij që gjykon dhe jo në objektin e natyrës, gjykimi i të cilit e lind këtë gjendje.
