Parimi i identitetit kulturor koincipon me principin e dialogizimit / tjetërsisë. Identiteti kulturor definohet përmes konceptit të dyfishtë: si nacional dhe si kozmopolit
Afrim REXHEPI
Hermeneutika e qenies ka të bëjë me aspektin transcendental të subjektit (da – sein i Hajdegerit, hermeneutika e subjektit e Mishel Fukosë dhe dekonstrukcioni / kategoria la differance e Zhak Deridasë), e që studiuesi Albreht Klasen (Clasen, 2001; 1691 – 1698) thekson “definimin e identitetit kulturor duke pranuar Tjetrin si suplement fenomenologjik jashtë vetes”. Parimi i identitetit kulturor koincipon me principin e dialogizimit / tjetërsisë. Identiteti kulturor definohet përmes konceptit të dyfishtë: si nacional dhe si kozmopolit. Çarls Tejlor definon: “Gjeneza e trurit të njeriut është dialogjike…Identiteti kulturor, varet nga raportet dialogjike me tjetrin”. (Taylor, 2002; 15)
Implikacion: Identiteti i ri i Evropës sot, i definuar përmes pragmës së interkulturalizmit – hapje ndaj Tjetrit. Arti sot nuk është konstrukt simbolik nihilist i një bote të zbrazët. Duke u mbështetur në gjurmët e Hajdegerit dhe Deridasë, në gjurmët e Pesoas dhe imazhit të përthyer artistik (iconic turn), në të gjitha format e artit bashkëkohor, mbetet funksional horizonti i lirë i pritjes dhe e vërteta e veprës nga strategjitë fatale, ajo e Deridasë “jetojmë në kohën e apokalipsës, pa apokalipsë”. Pragma diskursive, liria në lojën gjuhësore me fjalë për të eksperimentuar me botën, poezinë e bën kujtesë të asaj që nuk zhbëhet, të kaluarës dhe të ardhmes. Gjithçka është në gjuhë, nostalgjia dhe malli i pashuar, siguria apokaliptike dhe ajo e zhbërjes totale. Në funksion pragmatik, ekzistimi i botës është proces i ekzistimit të botës përmes imazhit të plotnisë së veprës artistike që realizohet përmes interpretimit. “Ne nuk jetojmë në ekzistencë, por në teorinë e ekzistencës”, – definon Franc Kafka dhe se ekzistenca e vërtetë arrihet përmes hermeneutikës së kodeve sepse jetojmë në semiosferë. Hermeneutika e qenies / dekonstruksionizmi estetik, mundëson të prepozicionohemi. Korifeu i poezisë Orfeu mitik, duke qenë i zëshëm kundër vdekjes, humb atë për të cilë vuan dhe atë përjetësisht e ka të humbur. Logjika dekonstrukcioniste mundëson çarje midis të humburës dhe të humburës së përsëritur, një çarje, një mundësi mbi reale (da – sein) që qenësohet.
“Në universin e hapësirës që krijon logjika dekonstruksioniste, i kundërvihemi të vërtetës dhe mësojmë të merremi me të pamundurën…fillojmë lojën / estetikën e lojës për ndonjë strukturë të papranishme”. (Sloterdajk, 1988; 25)
Gramatologjia njëdimensionale e vdekjes, shndërrohet në gramatologji shumëdimesionale të jetës, edhe atë përmes lidhjeve që projektohen në Bioletër / jetëshkrim. Në kontekst, Bioletra / jetëshkrimi, është estetika migrative apo ekzili në shkrim, siç e definojmë letërsinë arbëreshe. Duke e studiuar Zef Skiroin, Anton Nikë Berisha definon: “Ai gjakon dhe e bën objekt trajtimi të vërtetën e mundshme, të mbështetur në përvojën jetësore…të vërtetën subjektive që në qenësi është e vërteta artistike”. (Berisha, 1997; 12)
Letërsia migrative, është letërsi e re në botë. Armando Njishi propozon “që letërsia migrative të kuptohet si një përgjigje dekolonizuese të shumësit “Letërsia globale – letërsia botërore” – një letërsi me funksion in betwen (logjika e prerjes / e mesit) e që ndërtohet nga dallimet, “letërsia migrative është lëvizje në hapësirë, është bartje e llojit të vet”. (Gnisci, 2002; 113 – 122) Në kontekst, pason ridefinimi i maksimës së Dekartit, “Mendoj prandaj ekzistoj”, nga Mike Bal, “Të ekzitoj, do të thotë të jem i perceptuar”. Në fakt, Mike Bal, definon konceptin e saj për estetikën migrative “si estetikë e raporteve relacioniste kulturore”. (Bal, 2008, 150 – 161)
Shkrimi migrativ / estetika migrative, është demonstrim i një vështrimi të kulturës migrative bashkëkohore, e shprehur si parabolë kohore e shkrirë në hiperbolën e kujtesës. Shembull në funksion, diskursi fiksional Hapma derën zonja mëmë nga Vorea Ujko: Jam ende një fëmije,/ të cilit ia kthejnë fytyrën, / nga dheu i të parëve. Unë e di që ti e pritje / birin tënd të largët…Të thashë në ëndërr Krujë, / se do të kisha ardhur, / si shiu lumenjve”. (Ujko, 1990; 13)
Letërsia arbëreshe – paradigma letërsia bashkëkohore arbëreshe, është ekzil në shkrim. Është funksional interpretimi përmes teorisë së abjektit të Julia Kristevës.
“Ekzilanti që në kohën e globalizimit pyet përmes kodit të memories, ku jam unë?” (Kristeva, 1982; 58)
Nëse poezia e De Radës pyet kush jam unë? poezia e Kate Xukaro – poezia bashkëkohore arbëreshe në esencë duke qenë abjektive, parashtron pyetjen Ku jam unë?, sepse hapësira globalizuese është copëzuese dhe gllabëruese. Xukaro kërkon konstituim nga një jo – objekt / ekzili në shkrim, sepse abjekti në kontinuitet lëviz, ripozicionohet, ndjen rrezikun e zhdukjes dhe sa më shumë lëviz aq më shumë ka gjasa të shpëton.
“Lermë të mendoj / dua të mendoj; S’të dua Toskanë e ëmbël”. (Xukaro, 1982; 11)
Duke qenë unë heterogjene, subjekti dekonstruktiv i Kate Xukaros dhe i shkrimtarëve tjerë bashkëkohor arbëresh – abjekton, sepse koha abjektive është e dyfisht, është kohë e harrimit dhe shkëndisë, i momentit të fshehur të përjetshëm dhe i momentit kur zbulimi dhe vetëdija eksplodon – abjekton. Xukaro e përjeton objektin, sepse Tjetri është pozicionuar në vendin ku duhet ajo të jetë dhe kështu e ruan subjektin që mos të zhbëhet. Përmes mallit dhe nostalgjisë për “Të bukurën More”, identiteti narrativ në poezinë e Xukaros është në proporcion me tezën e Prustit, që njeriu njëkohësisht është edhe shkrimtar edhe lexues i jetës së tij. E tërë letërsia bashkëkohore arbëreshe është abjektive. Është pragmë e njohur sot, që një kulturë në komunikim me kulturat tjera hibridizohet apo gradualisht mbyllet.
“Një strukturë e mbyllur komunikuese, nuk mund të zhvillohet në semiosferë”, (Canlini, 2001; 25) dhe se sot nuk ka vlera kulturore të izoluara. Strukturat kulturore të mbyllura, në procesin e globalizimit vështirë funksionojnë në plotninë e vet, janë funksionale si njëra nga botërat e veçanta në interaksion. Dhe një rrezik nga një vibrim i tillë i “identitetit të humbur”, është funksional në vargun e Zef Sqiro Di Maxho, “ne rrimë në kafazin e kohës”, jashtë kohës loz e vërteta që se dimë. Poeti Di Maxho shfrytëzon nocionin gjurmë si parafenomen të memories, por edhe të të kaluarës e cila asnjëherë nuk është përjetuar në formën e saj të parë. Dhe një prezencë metafizike e tipit të Deridasë, që definohet përmes kujtesës e cila nuk mund ta kthen të kaluarën, përmes aktit të rekolekcionit e që funksionon përmes imagjinatës, gjegjësisht shumësia e gjurmëve krijon shtojcën për atë që nuk mund të kthehet.
“Atë që kujtesa e humb në autenticitet, e krijon në konstruktivitetin e saj”. (Assman, 1999; 103)
Një shembull i shkëlqyer i paradigmës së kujtesës komunikative – kujtesa kulturore, që ka strukturë tjetër kohore e që funksionon në bazë të të kaluarës si traditë.
Ndoshta shekull gabova/E do të kisha lindur/Në qindvjetorin zero/Të erës skenderbegiane…Do të kisha sjellë/Qenien time shqiptare. (Di Maxho, 1988; 10)
Në tekstin Diskursi i historisë, Rolan Barti definon “relativitetin në objektivitetin historik si shënjues jo i formuluar e që qëndron pas referentit të fuqishëm – efektit real. Ambisi midis kohës së botës dhe kohës subjektive ndërlidhet përmes gjurmës nga e cila metastazon imagjinata e lidhjeve – rekonstruksioni i kohës. Pragma diskursive thotë që funksioni i narracionit nuk është të rrëfejë, por të krijojë, të instalohet e kaluara përmes efekt – shenjave apo gjurmëve, formim i diskursit fiksional, i diskursit të dëshirës – ekzilit në shkrim. Në funksion dy paradigma teorike: – paradigma teorike e Pol Rikerit dhe paradigma teorike e Zhak Deridasë. Dallimi bazik në metodologjinë dhe qasjen hermeneutike midis Pol Rikerit dhe Zhak Deridasë, qëndron në nocionizimin e kuptimit të identiteteve narrative. Për të parin, kuptimi i identitetit të subjektit të rrëfyer nuk mund të kapet, por mund të ndërmjetësohet përmes shenjave, simboleve dhe narracioneve. Mendoj për jetën si një rrëfim virtual i artikuluar përmes rrëfimit. I afrohemi kuptimit të saj, vetëm përmes metaforave dhe simboleve kulturore. Është tejet provokative kuptimi i identitetit, i subjektit të rrëfyer të Deridasë, subjekt i bazuar në shpërthimet e diskursit. Është një kuptim me strukturë të hapur, disperzues, regjenerues, një kuptim që tek duhet të ndodh. Në kontekst, pragmat teorike demonstrojnë që kuptimi i tekstit rigjenerohet në funksion të principit të dallimeve që krijojnë dhe interpretohen. Pragmatizmi teorik i diskursit fiksional të De Radës që bazohet në efekt – shenjën (Moti i madh – koha e Skenderbeut) – hiperbolizimin e kujtesës, dallon nga diskursi fiksional i Kate Xukaros, sepse identiteti i subjektit të rrëfyer te De Rada nuk relativizohet, kurse te Xukaro është në funksion hermeneutika / dekonstruksioni i subjektit që duke rrëfyer abjekton përmes shkrimit. (Lermë të mendoj / dua të mendoj… Vetëm unë qaj këtë vdekje…këtë vetmi të athët). Diskursi abjektiv i Kate Xukaros, duke qenë strukturë e hapur apo histori e pambaruar, flet për botën personale përmes së cilës në semiosferën sot / globalizimi – diversitetet kulturore, fluktualizohet ontologjia e të vërtetës historike sepse këtë e kërkon gramatologjia e shumësisë së botës.
Duke qenë letërsi abjektive, poezia bashkëkohore arbëreshe është demonstrim i denjë i mendimit të Pol Rikerit, që historia e humb identitetin e vet, nëse ndërpret raportin me fiksionin – në kontekst kujtesa e një kulture del nga specifika e shkrimit, që të sigurojë vazhdimësinë e mesazheve. Letërsia arbëreshe duke qenë ekzil në shkrim, duke qenë një letërsi abjektive për tu instaluar, është diskurs – shumësi fragmentesh, dhe se secili fragment përmes logjikës dekonstruksioniste – dallim që lidh, e nxit dhe i jep kuptim fragmentit tjetër (dallim që lidh: De Rada – narracion / Kate Xukaro – interpretim) duke kështu u bërë pjesë integrale e narrativit të kombit, e narrativi i kombit pjesë integrale e gramatologjisë së shumësisë së botës.
Foto: Mario Caliva
