Mua më kanë kritikuar shumë bashkëfshatarët e mi se tregoj gënjeshtra, se nuk bëj histori apo se gjithçka që them dhe shkruaj nuk ka ndodhur kurrë
Huan RULFO
Për fat të keq, mua nuk pati kush të më rrëfente tregime; në fshatin tonë njerëzit janë të mbyllur, vërtet, plotësisht të mbyllur, secili është një i huaj aty. Ata janë duke folur; mbrëmjeve ulen mbi trastat e tyre për të treguar histori apo kësi gjërash; por, me të mbërritur dikush, e mbyllin gojën ose fillojnë e flasin për motin: “Sot duket se do të prishet koha, ja tek po mblidhen retë…” Kështu që unë nuk e pata atë fat për të dëgjuar më të mëdhenjtë të tregonin histori: prandaj kam qenë i detyruar t’i sajoj vetë dhe besoj se, pikërisht, një nga parimet e krijimit letrar është sajesa, imagjinata. Jemi gënjeshtarë; çdo shkrimtar që krijon është gënjeshtar, letërsia është gënjeshtër; por nga kjo gënjeshtër del një rikrijim i realitetit; pra, rikrijimi i realitetit është një nga parimet themelore të krijimit.
Konsideroj se janë tre hapa: i pari është të krijosh personazhin; i dyti ka të bëjë me krijimin e ambientit se ku do të jetojë, lëvizë apo veprojë ky personazh; i treti është se si ky personazh do të shprehet dhe do të flasë. Këto tri pika janë gjithçka kërkohet për të treguar një histori: tani, unë e kam tmerr fletën e bardhë dhe, mbi të gjitha lapsin, sepse unë shkruaj me dorë; por, pak a shumë dua të them se kjo është rutina ime në këtë punë, në një formë tejet personale. Kur filloj të shkruaj, nuk besoj te frymëzimi, asnjëherë nuk kam krijuar me frymëzim, çështja e të shkruarit është çështje pune; të vihesh për të shkruar, pa lëre çfarë do të dalë dhe të mbushësh faqe e faqe, derisa papritur të duket një fjalë, e cila na jep çelësin për atë që duhet bërë, se si duhet të jetë krijimi. Nganjëherë ndodh që shkruaj pesë, gjashtë apo dhjetë faqe dhe nuk shfaqet personazhi që dua, ai personazh i gjallë që duhet të lëvizë mëvetësishëm. Por ja, papritur shfaqet, del, dhe unë shkrimtari i turrem pas, e ndjek. Ndërkohë që personazhi merr jetë, shkrimtari mund të shkojë përmes rrugësh që nuk i njeh, por që duke qenë i gjallë, drejt një realiteti, ose irealiteti, atje ku duhet. Në të njëjtën kohë arrihet të krijohet ajo që mund të thuhet, gjë që, në fund të fundit, duket se ka ndodhur, që mund të ketë ndodhur, ose që mundi të ndodhë, por që kurrë nuk ka ndodhur. Kështu që unë mendoj se, në çështjen e krijimit, themelore është të mendosh se çfarë di krijuesi, çfarë gënjeshtrash do të thotë; të mendosh që, nëse dikush hyn tek e vërteta, te realiteti i gjërave të njohura, tek ato që, ai ka parë e dëgjuar, atëherë është duke bërë histori, reportazh.
Mua më kanë kritikuar shumë bashkëfshatarët e mi se tregoj gënjeshtra, se nuk bëj histori apo se gjithçka që them dhe shkruaj nuk ka ndodhur kurrë. Dhe kanë të drejtë. Për mua, kryesorja është imagjinata; brenda atyre tri pikave bazë që folëm më sipër, vërtitet imagjinata; imagjinata është e pafund, nuk ka kufi, dhe duhet prishur aty ku mbyll qarkun; ka një derë, duhet të ketë një derë ikjeje, dhe prej andej duhet të ikësh, t’ia mbathësh. Këtu na del diçka tjetër që quhet intuitë: intuita të bën të mendosh diçka që nuk ka ndodhur, por që ndodh në të shkruar. Për ta konkretizuar këtë, punohet me imagjinatë, intuitë dhe një të vërtetë të rreme. Po të arrihet kjo, atëherë është arritur te historia që do ta bësh të njohur: puna bëhet në vetmi të plotë, në letërsi nuk mund të merret me mend puna kolektive: dhe kjo vetmi të shpie deri atje sa të kthehesh në një lloj mediumi gjërash, sa as ti vetë nuk i njeh, ama, pa ditur se vetëm pavetëdija apo intuita të shpien drejt krijimit dhe ti vazhdon të krijosh. Besoj se kjo është, në parim, baza e çdo tregimi, e çdo historie që do të tregosh. Tani ka një element tjetër, tjetër gjë, po ashtu, e rëndësishme, që është dëshira për të treguar diçka mbi disa tema; e dimë mirë se nuk ekzistojnë më shumë se tri tema themeltare: dashuria, jeta dhe vdekja. Nuk ka më, nuk ka më tema, kështu është se, për të kuptuar zhvillimin e saj normal, duhet të dish si ta trajtosh, ç’formë do t’i japësh; nuk duhet përsëritur ajo që kanë thënë të tjerët. Atëherë, trajtimi që i bëhet një tregimi na çon – edhe sikur tema të jetë trajtuar pafundësisht – tek të thënët e gjërave ndryshe: jemi duke treguar të njëjtën gjë të treguar që nga Virgjili e nuk e di nga kush tjetër, kinezët apo kushdo qoftë. Por duhet kërkuar themeli, forma për ta trajtuar temën, dhe besoj se brenda krijimit letrar, forma – e quajnë forma letrare – është ajo që drejton, ajo që bën që një histori të ketë interes dhe që tërheq vëmendjen e të tjerëve.
Sapo publikohet një tregim apo një libër, ky libër ka vdekur: autori nuk kthehet më të mendojë për të. Përkundrazi, kjo gjë bëhet më përpara, nëse nuk ka mbaruar përfundimisht, libri vazhdimisht i vjen rrotull në kokë autorit: tema vazhdon të vërtitet derisa ai, nga përvoja e vet, e kupton se nuk është i përfunduar, se diçka nuk qëndron; atëherë, duhet kthyer përsëri në fillim të historisë, duhet parë se ku është e meta, duhet parë se cili është personazhi që nuk ka lëvizur vetë. Në rastin tim personal, kam vetinë të përjashtohem nga historia, nuk tregoj kurrë një tregim, ku të ketë përvoja personale apo që të ketë diçka autobiografike, ose që unë ta kem parë apo ta kem dëgjuar; gjithnjë duhet ta imagjinoj apo ta rikrijoj, në rast se ka një pikëmbështetje. Ai është misteri, krijimi letrar është i mistershëm, dhe arrihet në përfundimin se, po nuk funksionoi personazhi dhe autori përpiqet ta ndihmojë për të mbijetuar, atëherë dështon menjëherë. Po flas për gjëra elementare, duhet të më falni për këtë, por këto janë përvojat e mia, kurrë nuk kam treguar diçka që të ketë ndodhur vërtet; baza ime është intuita dhe brenda kësaj ka dalë ajo që është larg autorit. Siç ju thashë edhe më lart, çështja është të gjesh temën, personazhin, çfarë do të thotë dhe çfarë do të bëjë ky personazh, si do ta fitojë jetën. Nëse personazhi sforcohet prej autorit, ai, menjëherë, do të futet në një rrugë pa krye.
Një nga gjërat më të vështira që më është dashur të bëj, është pikërisht shmangia e autorit, të eliminoj vetveten. Unë i lë personazhet të funksionojnë vetë, jo me pjesëmarrjen time, sepse atëherë futem në sorollatjen e gjedhes, në rravgim; dikush arrin deri edhe të futë idetë e tij, e në fund të ndihet filozof; dikush mundohet të të bëjë të besosh tek ideologjia e tij, te mënyra e tij e të menduarit për jetën apo për botën, për qeniet njerëzore, deri edhe te parimi që lëviz veprimet e njeriut. Kur ndodh kjo, atëherë shkrimtari kthehet në eseist. Njohim plot romane-ese, vepra letrare që janë romane-ese; por, si rregull i përgjithshëm, gjinia që i afrohet më pak kësaj është tregimi. Për mua, tregimi është një gjini realisht më e rëndësishme se romani, sepse në pak faqe duhen thënë shumë gjëra, duhet sintetizuar, duhet përmbajtur; në tregim prozatori duket sikur i ngjan pak një poeti, një poeti të mirë. Poeti gjithnjë duhet t’ia mbajë vrapin kalit duke i shtrënguar frerin; nëse lëshohet revan dhe shkruan sa për të shkruar, fjalët do t’i dalin njëra pas tjetrës dhe, atëherë, thjesht, ka dështuar. Thelbësore është pikërisht të përmbahesh, të mos ia japësh vrapit, të mos zbrazesh; kjo është veçoria e tregimit; unë preferoj tregimin përpara romanit, sepse romani i pranon më shumë këto rravgime.
Thonë se romani është një gjini që përfshin gjithçka, është thes ku mund të futet çdo gjë, futet tregimi, teatri apo aksioni, eseja filozofike apo jofilozofike, futen një sërë temash me të cilat mbushet ai thes; përkundrazi, në tregim duhet kursyer, duhet sintetizuar dhe, në pak fjalë, duhet thënë apo duhet treguar një histori që dikush tjetër mund ta tregojë me dyqind faqe; kjo është, pak a shumë, ideja që unë kam mbi krijimin, mbi parimin e krijimit letrar; është e qartë se nuk mund të jetë një shpjegim brilant ajo që po them, veç po ju flas në mënyrën më të thjeshtë, sepse unë i kam shumë frikë teoricienët, prandaj përpiqem t’u shmangem, kur shoh një teoricien marr kthesën menjëherë; unë mendoj se shkrimtari duhet të jetë më pak teoricien se çdo mendimtar, sepse idetë dhe mendimet e tij janë gjëra shumë personale dhe nuk kanë pse ndikojnë tek të tjerët e as duhet që të tjerët të bëjnë atë që do ai; kur arrihet në këtë përfundim, kur mbërrihet në këtë pikë, po të doni quajeni fund, atëherë njeriu kupton se diçka ka fituar.
Siç e dini të gjithë, nuk ka asnjë shkrimtar që shkruan gjithçka ai mendon, është shumë e vështirë ta kalosh mendimin te shkrimi, besoj se askush nuk e bën dot, askush nuk e ka bërë, veçse, thjesht, ka plot gjëra që sa zhvillohen humbasin.
(Nga origjinali në shqip: B. Karabolli)
