Këto të vocklat e të brishtat fjalë, na ngrenë moralisht. Na udhëheqin e na shtypin. Shuajnë luftërat, shkaktojnë debate, i zmadhojnë gabimet, e nxjerrin në shesh të vërtetën.
Hart WEGNER
1.
Para shkrimtarit ishte rapsodi. Para fjalës së shkruar ishte fjala. Përpara gjuhës, poezia e cila na bëri të besojmë që fjala fare mirë mund të jetë edhe send. Poeti filozof Francis Ponzh u mor një jetë të tërë për të zbuluar lidhjet e thella ndërmjet fjalës e sendit. Vepra e tij kryesore, e përbërë nga një poezi relativisht e shkurtër “Le Pré”- shtypur në letër bojëkafe që t’i ngjasonte ngjyrës së tokës nga e cila rritet ky livadh letrar – dhe nga shënime, pjesë ditarësh e variante të ndryshme të kësaj poeme të mbledhura në librin La Fabrique du Pré, është prova më e pakundërshtueshme në mbrojtje të fjalës. Fahnestoku përshkruan procesin krijues të Ponzhit me fjalët deri në atë shkallë, sa ato u ngjasojnë sendeve. “Kuptimet e njëpasnjëshme u japin fjalëve épaisseur-in e tyre, një densitet fizik, por veçanërisht një thellësi semantike. Epaisseur krijon një materie, që i bën fjalët drejtpërdrejtë të këmbyeshme e si të barasvlershme me sendet, dhe jo thjesht simbole arbitrare siç mendojnë pasardhësit e linguistit Sosyr. Duke lexuar shënimet e hollësishme gjatë katër viteve që punoi mbi shtatë faqet e Le Pré-së, ne mund të ndjekim procesin krijues të shtresëzimit të fjalëve me kuptime e shoqërizime të shumta, derisa ato shndërroheshin në sende, “fjalë-si-të-jenë-sende.” Procesi krijues i Ponzhit nuk qëndron në transferimin e natyrës në letër, por më tepër në lindjen e natyrës nga letra. Ai flet për lëndinën sikur shpërthen nga letra, në ngjyrë të errët si të tokës. Fleta bëhet dhé, ndërsa poeti shkruan, “kjo fletë e bardhë duhet të na shpjerë menjëherë te një fletë tjetër, te dhéu ngjyrëkafe”. Pikërisht prej kësaj letre lindi poema. “Në fletën e dhéut kafe kokrrizat e vockla të diturisë nxorën bisqe.” Dhe nëpërmjet këtij procesi lëndina është shndërruar ose krijuar nga poeti. Askush nuk mund të hedhë poshtë fjalët e Novalis: poeti e kupton natyrën më mirë, sesa mendja e një shkencëtari.
Poeti amerikan Riçard Uilbër, dy herë fitues i çmimit Pulitzer, flet për ndikimin që ka pasur (sidomos Le Parti pris des choses) Francis Ponzhe për të, “duke ma përforcuar shijen për një saktësi konkrete në artin e të shkruarit.”
2.
Vetë Rilke ka mësuar nga Rodeni dhe skulpturat e tij se si të përqendrohet në objektet e të krijojë poema, që të jenë jo vetëm shprehje të ndjenjave, por edhe sende konkrete. Në përpjekjet drejt një poezie sa më reale, Rilke krijoi Ding Gedichte, që gjeti shprehjen në Poemat e reja. Rilke, ashtu si edhe Ponzh, vite më vonë i lartësuan sendet e jetës së përditshme, duke krijuar fjalë-si-të-jetë një lulëkuqe, një gocëdeti apo një pyll me pisha. Sendet e poemave, si edhe fjalët që i përshkruajnë ato,, bëhen të rëndësishme. Toro shkroi në ditarin e tij se “rrënjët e fjalëve janë sendet”, si një përmbyllje të atij pohimi të bërë disa vite më parë se, meqë të gjitha sendet janë të rëndësishme, edhe fjalët duhet të jenë të tilla. Shkaku pse duhet të shqetësohemi në lidhje me marrëdhëniet ndërmjet fjalëve e sendeve, është fakti se shumë armiq kërcënojnë fjalën sot. Mungesa e vetëdijes për fjalën e shkruar, zëvendësimi i fjalëve me shkurtimet e numrat, mungesa e dëshirës për t’i mësuar të tjerët, vetveten, puna e pakët që bëhet për të zgjeruar fjalorin vetjak, janë të lidhura me rënien e interesit për lexim. Dhe kjo s’ka ndodhur ngaqë fjala është zhdukur, përkundrazi, fjalët “janë me ne kudo. Në fshehtësinë tonë erotike gjatë gjumit. Ne jemi shpesh më të vetëdijshëm për pështymën sesa për to, paçka se i përdorim më shpesh se edhe vetë këmbët tona.” (Hatitations, 114) Pavarësisht natyrës së tyre të kudondodhur, ato na shërbejnë ashtu si vetëm fjalët mundet. “Këto të vocklat e të brishtat fjalë, na ngrenë moralisht. Na udhëheqin e na shtypin. Shuajnë luftërat, shkaktojnë debate, i zmadhojnë gabimet, e nxjerrin në shesh të vërtetën.” Vlerësimi më i madh që i është blatuar fjalës ndonjëherë, ndodhet në kapitullin e parë të Ungjillit të Shën Gjonit. Ai fillon me këto vargje të famshme: Në fillim ishte Fjala, dhe Fjala ish në Perëndinë, dhe Fjala ishte Perëndia. Po kështu ishte në fillim edhe me Perëndinë. Gjithçka është bërë me anë të Tij; asgjë s’është bërë pa Të. Në Atë është jeta; dhe jeta ishte drita e njerëzve… Dhe Fjala u bë mish, dhe jetoi mes nesh, dhe ne pamë lavdinë e Tij, Lavdia e të vetëm lindurit prej Atit, plot hir e të vërtetë. (Gjoni 1:1-4,14) Nuk është një çështje e besimit fetar, nëse dikush do t’i pranojë këto vargje si një shpërfaqje e madhështisë dhe rëndësisë së fjalës, qoftë ajo logos prophorikos ose logos endiathetos. Por kuptimi i vërtetë i fjalës Logos e shqetësonte studiuesin Faust, teksa përpiqej të gjente përkthimin e saktë të fjalës, që të pasqyronte përpikëmërisht dramën kozmike të krijimit të botës, sesa thjesht atë të fjalës: E shkruar është: “Në fillim qe Fjala”/ Ja ngeca që këtu! Kush më jep ndihmë?/ Unë nuk mund ta çmoj kaq shumë Fjalën./ Pra, duhet ndryshe ta përkthej,/ në më ndriçoftë Shpirti drejt e mirë./ E shkruar është: “Në fillim qe Mendja./ Peshoje mirë këtë varg të parë,/ mos të nxitohet tepër pena!/ Mos është Mendja që i krijon të gjitha?/ Do t’ish më mirë: “Në fillim qe Forca!”/ Por edhe duke shkruar këtë rresht,/ E ndjej që s’do qëndroj këtu./ Më ndihmon Shpirti; tash e shoh të qartë
e shkruaj i kënaqur: “Në fillim qe Vepra.” Fjala për Shën Gjonin ka një domethënie të tillë, sa ai e përdor për ta njëjtësuar me Krishtin, por njëherazi ajo shërben për të siguruar identitetin e qenieve njerëzore. Në Librin e Shëmbëllimit të Jobit njëri nga zërat pohon: “E di Zot, që s’jam gjë veçse një fjalë.” Nëpërmjet fjalëve, gjuha modelon identitetin tonë vetjak e shoqëror. Francis Ponzh duke cituar nga cogito ergo sum i Dekartit, shkruan: ”Flas dhe ti më kupton, si rrjedhim, ne ekzistojmë.” Ekzistencialisti Martin Haideger shikon në fjalët rrënjën “qenie” njerëzore (“Sein”). Novalis thoshte se çdo qenie njerëzore ka gjuhën e vet, pasi gjuha është shprehje e shpirtit. Por ajo mund të shndërrohet në një dizavantazh, siç e ka vënë në dukje edhe R. Bart: “Çdo individ është një i burgosur i gjuhës së tij.” Si rrjedhojë, humbja e fjalës do të thotë humbja e identitetit njerëzor. Identifikimi i njerëzve me numra prej kohësh ishte konsideruar një shenjë barbarizmi. Në filmin gjerman pa zë Varieté (A. E. Dupont, 1925) fokusimi i kamerës te numri i të burgosurit, luajtur nga Emil Jannings, nënvizon qartë poshtërimin e karakterit. Si një fantazmë e bardhë, numri 28 fillon të mbushë tërë ekranin, duke e shndërruar shpinën e të burgosurit ku ndodhej numri në një plan të parë filmimi, si të ishte portreti i Janningsit. Këtu numri është bërë thelbi i qenies të zvetënuar njerëzore. Në filmin e Stenli Kubrik “A Clockwork Orange” (1977), vuajtja e protagonistit, e huliganit Aleks, nis që nga çasti kur i caktojnë numrin.
Kryeroja: Ndodhesh ne burgun H. M. Parkmur. Qysh nga ky çast çdo njeriu do t’i drejtohesh me fjalën “zotëri.” Emrin?
Aleksi: Aleksanër de Large, zotëri.
Kryeroja: Sa të kanë dënuar?
Aleksi: 14 vjet, zotëri.
Kryeroja: Krimi?
Aleksi: Vrasje, zotëri.
Kryeroja: Mirë. Hiqja prangat, zotëri. Ti tani je 655321 dhe mos e harro këtë numër.
Kohët e fundit, në kutinë time postare më erdhi një revistë. Për titull kishte një seri numrash: 89123, që ishte njëkohësisht edhe kodi postar i zonës sime. Poshtë numrave, me germa të vogla ishte shkruar, “Të krijojmë një komunitet, le ta nisim me banorët e kodit tuaj.” Padyshim, popullsia e zonave të tjera do të ketë marrë revista të ngjashme (natyrisht, për titull duhet te kenë kodet postare të zonave të tyre!). Kësisoj, identiteti ynë do të jetë një kod prej pesë shifrash e jo p.sh. Xhon Dou, Sahara Avenju, Las Vegas, USA.
3.
Ne nuk po vajtojmë vdekjen e një fjale, por faktin që Fjala po përpëlitet në agoni. Profetizuesit e idesë “se po i ikën koha fjalës e bashkë me të edhe gjuhës, ashtu siç e njohim ne”, ka kohë që kanë vënë alarmin. Suzan Sontag ka trajtuar çështjen e të shkruarit mbi filozofinë në një epokë kur sistemet filozofike të së kaluarës janë shpërbërë. Ajo konsideron si më të shquarin në stilin e ri të shkrimeve filozofike eseistin rumun E. M. Çoran, i cili shkruan në frëngjisht, por nën traditën e mendimit të filozofëve të rinj gjermanë, siç demonstrohet në “Aforizmat filozofike të Lichtenbergut”, të Novalisit, të Niçes, në pasazhet e “Elegjitë e Duinos” të Rilkes, si edhe në “Përsiatje mbi Mëkatin, Dhimbjen, Shpresën dhe Udhën e Vërtetë” të Kafkës.” Më 1956 Çoran profetizoi fatin e tmerrshëm të gjuhës, ndonëse, sipas tij, ka një dritëz të vogël shprese për një lulëzim delikat para fundit: “S’ka dyshim, ne jemi dëshmitarë të shpërbërjes madhështore të gjuhës. E ardhmja e saj? Ndoshta do të ketë ca impulse ndjeshmërie. . . Fati i saj mund të jetë edhe një agoni e shpejtë vdekjeje.” Kur lexon pohimin e Çoranit, që thotë se kur dashuron një gjuhë, nuk është e ndershme ta mbijetosh atë, çdokush e ka të qartë se nuk ka mbetur asnjë rrugë tjetër për këtë dashnor të fjalës, veçse të hidhet mbi shpatën e tjetrit.
