Ekonomistët nuk mjaftojnë për arritjen e një qëllimi të tillë, e akoma dhe më pak politikanët. Shpesh gjërat i shohin më nga afër letrarët, filozofët, historianët, teologët, mjekët
Gersa RRUDHA
Fjala krizë është nga fjalët më tentakulare që ekziston nëpër fjalorë: më shumë se një fjalë, ajo është një pemë me degë që nuk rreshtin kurrë së u zgjaturi. Në greqishten antike ajo nënkupton shumë gjëra, mes të cilave: ndarje, zgjedhje, gjykim. Folja krino do të thotë edhe vendos. Në mjekësi, në termat e saj, flitet për ditë kritike ose ditë të tëra kritike; për Hipokratin (dhe për Galienin, në shekullin II p.K.) ajo është momenti kur sëmundja vendos: ose precipiton në vdekje ose përballet me rimëkëmbjen. Është pika e kalimit, e kthesës. Termi që prej antikitetit u shfaq në trazirat e mëdha të viteve 700, në revolucionin borgjez, në atë industrial. Kriza e vërtetë, sipas Burchhardit, nuk ndryshon vetëm regjimet, trondit edhe themelet e shoqërisë. Ajo që e karakterizon më së miri është përshpejtimi i jashtëzakonshëm i kohës: “Procesi botëror bie papritmas pre e një shpejtësie të tmerrshme zhvillimesh; zhvillime që zakonisht duan shekuj të ndodhin, kalojnë me vite e muaj si fantazma në arrati” (Jacob Burchhardt, “Konsiderata mbi historinë universale”).
“Magjia e këputur”
Ndoshta jemi vërtet në këtë gjendje, ndoshta jo. Edhe pas konfliktit të Luftës së Parë Botërore koncepti i krizës u evokua me një ankth gjithnjë e më në rritje. Historiani i njohur Rajnhard Koselek, e quan “katarakt i ngjarjeve” dhe nënvizon karakterin e saj të dyfishtë: është një dënim, por dhe një rast për t’u transformuar. Në versionin grek, të vihesh përballë gjykimit, do të thotë fjalë për fjalë të “hysh në krisis”, në proces. Në po të njëjtën kohë, krizë do të thotë vënia e intelektit në veprim, diçka që i ridimensionon gjërat: Njeriu që nuk ka kurrfarë “krisis” të këtij kuptimi nuk është i zoti të gjykojë asgjë, shkruan Johan Hejnrih Zedler, në “Fjalorin e vet Universal” të vitit 1737.
Edhe kriza botërore që po kalojmë sot është një krizë e vërtetë: momenti i një vendimi, kulmi i një të keqeje, po nëse kemi ndërgjegjen e kuptimeve të mësipërme, edhe rast shëndoshje. Po kështu, është e mundur edhe rrugëdalja, mjaft që të mos mungojë diagnoza: sipas Galienit, ditët kritike arrijnë të vlerësohen vetëm nëse fillesa e të keqes arrin të përcaktohet me përpikëri. Ekonomistët nuk mjaftojnë për arritjen e një qëllimi të tillë, e akoma dhe më pak politikanët. Shpesh gjërat i shohin më nga afër letrarët, filozofët, historianët, teologët, mjekët. Nëse shoqëria është një trup – një pohim ky i cili që në zanafillë ka shërbyer si një tezë e filozofëve – këto janë ditët e saj kritike: mund të mbarojë ose të shërohet, duke këmbyer formë dhe mënyrë të ekzistuari.
Mirëpo, kudo në përballje me krizën, politikanët dhe ekonomistët, picërojnë sytë përpara “magjisë së këputur”. Do të donin ndoshta që penjtë me të cilën është endur kjo magji – iluzionet- të mos këputeshin pikërisht tani. Aq më tepër që fushatat elektorale, dihet tashmë, janë të qepura me penj të tillë, rrojnë me kimerën e premtimeve për progres social e sukses ekonomik, me çdo kusht. E rëndësishme në një gjendje hipnoze është të rrokësh sa më shumë, edhe pse mjetet mungojnë e hipnoza, duke e shtrënguar ndërgjegjen, është e kundërta e krizës. Ndaj më mirë një krizë e shpallur se sa promovim i një hipnoze, me premtime boshe. Nuk na lipsen iluzione që pastaj mund të na çojnë në zhgënjime përvëluese; pra, nuk duam të na shiten premtime që nuk mund të mbahen e të kthehen në “flluska”. Vetëm se e keqja është që “flluskat”ekzistojnë kudo, në financë, në politikë, në kokat e njerëzve. Janë ditët kritike të mendjes sonë: ja, kjo le të jetë më mirë ndërgjegjja e premtimeve të çdo prag-fushate elektorale; u takon pikërisht politikanëve ta thithin të parët këtë mendim. Nëse nuk e bëjnë, kanë për të dëgjuar rreth vetes veçse zhaurimën klithëse të “zogjve” të Hitçkokut, pa gjetur dot as mjetet e as fjalët e një veprimi a fushate që ngjall autoritet.
E për t’u ç’dehur nga gjithë ajo ethshmëri flluskash plot iluzione e premtime, nevojiten ilaçe të fortë. Nevojitet një refleksion i thellë mbi limitet që ka monolitizmi mendor, nevojitet rizbulimi i vlerave që ka mendimi ndryshe, për të “varrosur” në fund edhe kryeneçësinë e antagonizmit autarkik midis forcave tona politike. Janë të shumtë mendimtarët që arrijnë të na ndihmojnë në këtë drejtim, e midis tyre, më i madhi, sapo është larguar nga jeta, pasi kishte mbushur plot 100 vjeç: Klod Levi Shtraus. Shkrimet e tij të famshme (“Raca dhe Historia” 1952, “Raca dhe Kultura” 1971) janë të çmueshme për këdo që kërkon të kuptojë tranzicionin aktual e të fitojë artin e të menduarit në perspektivë.
Metafora e Anjshtajnit
Së pari, ato hedhin poshtë cinizmin e atyre që thonë që “nuk ka alternativë”, se gjithçka në klasën tonë politike është e kalbur, e si në njërën anë ashtu dhe në anën tjetër, mbizotëron fajësia. E për më tepër kjo s’duhet të trajtohet kurrsesi në nivelin e kulturës apo të vetë shoqërisë sonë të pasqyruar te politika. “Progresi, -thotë Levi-Shtraus, nuk është diçka e vazhdueshme, e domosdoshme. Përparon me hope, mutacione, shmangie, siç lëviz guri i kalit në lojën e shahut. Por mbi të gjitha, nuk është strehë e të privilegjuarve: nuk ekzistojnë kultura foshnjarake, primitive, të cilave u kundërvihen qytetërime të sofistikuara. Të gjithë popujt janë madhorë, edhe ata që nuk e kanë mbajtur ditarin e fëmijërisë apo të adoleshencës së tyre”. (“Raca dhe historia”).
E pas nënvizimit të kësaj premise të domosdoshme, nuk mund të mohojmë veset e kulturës sonë politike me patologjinë e saj kronike. Ekzistenca e një klime të ashtuquajtur antagoniste në dukje që bashkëjeton me një prirje ponderuese ndaj konformizmit, shkëmbime të banalizuara favoresh përbri një korrupsioni “të pandërgjegjshëm” të së majtës dhe së djathtës, përflakje termash “luftarake” ndanë një “bashkëpunimi” të errët e gati të nëndheshëm, gjithnjë të mohuar, por gjithnjë të pranishëm. Cila vallë është origjina e gjithë kësaj?
Ekziston një metaforë me të cilën Anjshtajni shpjegoi teorinë e vet të relativitetit, e që Levi-Shtraus e përshtat shpesh, por duke e përkëmbyer në mënyrë të mrekullueshme. Është metafora e trenit në ecje. Për të demonstruar që lëvizja e trupave në kohë dhe hapësirë nuk është një e vërtetë absolute, por varet nga optika e vëzhguesit, Anjshtajni tregon sesi një udhëtar i sheh gjërat si të papërputhshme me njëra-tjetrën, sipas rastit, nëse treni paralel i kundruar nga dritarja shkon në të njëjtin drejtim me të apo në drejtim të kundërt. Nëse lëviz në të njëjtin drejtim, ai na duket si i palëvizshëm, shumë më i gjatë se treni që shkon në drejtim të kundërt: pasi vetëm ky i fundit duket të lëvizë. Krejt ndryshe ndodh në vëzhgimin e shoqërisë dhe në ndarjen midis kulturave që lëvizin dhe kulturave inerte. Vetëm ato kultura që lëvizin në po atë drejtim që lëviz edhe kultura jonë (duke na qenë më të dukshme, duke bashkëndarë zakone dhe vlera) na duket se lëvizin. Kulturat që priren në kah të kundërt, mezi sa i shohim e i kuptojmë. “Treni kalon me aq shumë shpejtësi sa ne arrijmë të ruajmë vetëm një mbresë të pështjelluar të tij, së cilës i mungojnë madje dhe cilësorët e shpejtësisë. Na duket njëlloj sikur treni është i palëvizur, shpjegon Levi-Shtraus. Nuk është më tren, nuk është asgjë”. (“Raca dhe kultura”).
Udhëtari nga dritarja sheh vetëm një segment të botës: “ne i dukemi njëri-tjetrit si të mangët nga interesi, për motivin e thjeshtë se nuk ngjajmë me njëri-tjetrin”. Në këtë pikë Levi-Shtraus evokon dy figura të kësaj kategorie -të moshuarin dhe kundërshtarin politik- barazisht të paaftë për të parë tjetrin. Që të dy shpesh s’janë aspak kuriozë, më pak të pasur në kohë, në hapësirë, në ide. Është pikërisht kjo gjendja karakterizuese e kulturës së dy forcave kryesore politike në Shqipëri; një stanjacion i gjallë mbizotëron në hapësirë, në kohë, në ide; kultura e së majtës dhe e së djathtë shqiptare gjatë gjithë këtyre viteve, në thelb është inerte, nuk lëviz. Sot ato duken si rrugë-humbura në identitetet e tyre reale, pasi të paravijëzueshme janë edhe dallimet midis atyre dy pozicioneve që shënjuan zgjidhjet e mëdha politike të botës moderne: barazi apo hierarki, autonomi apo heteronomi, racionalitet apo irracionalitet, vlerësimi i njeriut horizontal apo atij vertikal. Janë të gjitha kategori të pacekura as edhe një grimë, pasi forcat radikale brenda secilit pozicion, as arrijnë t’i mendojnë këto alternativa, kurse partitë institucionale duket të mos e rrokin rastin e ndryshimit të kulturës së tyre, rastin e zbatimit të një kulture në lëvizje, jo inerte. Humbasin kështu edhe kategoritë tipike përkatëse të çdo force politike, për kohën dhe hapësirën.
Hapësira e parlamentit (një fitore e botës perëndimore që në vitet ‘800) tashmë duket si e “boshatisur”, pasi eksperienca aty është kthyer në një instrument të paracaktuar veç për një qëllim: primum vivere, çdo deputeti i duhet vetëm të ngrejë kartonin në mënyrë mekanike. Po kështu është dekompozuar edhe hapësira brenda partive: ata janë tërhequr nga shoqëria, e kjo ka sjellë edhe tërheqjen dhe distancimin e shoqërisë ndaj tyre, çka shprehet në fenomenet e antipolitikës dhe abstensionizmit. Po kështu, koha lineare dhe progresive e koncepteve të tyre udhëheqëse ka rezultuar të jetë shumë e shpejtë, e ndrydhur, e investuar në cakun e një periudhe, një viti a një legjislature, duke u bërë kështu e padisponueshme për një politikë afatgjatë. Pra, për diçka të tillë, nuk ka kohë! Kësisoj, mungojnë subjektet, zgjidhjet: mbizotëron aspekti i veçantë përpara projektit, dekori përpara përmbajtjes, imazhi përpara vlerës.
Kulturë në lëvizje
Në një moment kur është pikërisht ideja se që të kesh të “korra të bollshme” nevojiten “mbjellje” në perspektivë e projekte ambicioze me investime jo të menjëhershme në kohë, një ide kjo aspak e një ëndërrimtari, por për vite të tërë shtytësja vendimtare e progresit perëndimor. Ja, pse na duhet ta hapim të ardhmen e ta sfidojmë atë me shpirtin e pionierëve. Është pikërisht ky shpirt ai që i përgjigjet një kulture në lëvizje, për t’u ngritur kundra konformizmit në thelb, të jetës sonë politike, që e mban kulturën e saj inerte. Studimi, formimi, dëgjimi dhe shkëmbimi i informacioneve në të gjitha nivelet është njëri nga mekanizmat shëndoshës të kësaj gjendjeje, pasi është i kundërti i konformizmit që veçse ngërthen mendimin e kulturës në lëvizje. “Ky konformizëm, as edhe nën emrin e një klime të paqtë dhe jo antagoniste politike, nuk është ai progresi që kërkojmë, pasi një transformim i tillë është humanitet i ngurtësuar, është antropi, energji që humbet”, siç e përcakton Levi-Shtraus. Përkundrazi, sipas tij, “çdo progres është një koalicion midis forcave të ndryshme që kërkojnë një sintezë, pa braktisur diversitetin e tyre”.
Vërtetë, çdo koalicion me diversitetin ka edhe përfundimet e tij paradoksale. E sfida e madhe qëndron në gjetjen e një ekuilibri midis integrimit dhe diferencës, dhe në evitimin e asaj simptome të mbizotëruar deri më sot të një “pushimi komod, përtacor të zhvillimeve thelbësisht reformuese” që siguron “imazhin e një ngjashmërie të përmirësuar” qeverisje pas qeverisje (qoftë kjo e majtë apo e djathtë); mirëpo historia nuk është bërë prej ngjashmërive që përmirësohen, por prej kthesave të forta, ndryshimeve, hopeve. Ja, pse lipsen aq shumë “madhështi të papërballueshme të rifillimeve”, që përmend autori në veprën “Tropikët e trishtë”, për të rihapur të ardhmen tonë. Nëse pandryshueshmëria është vërtet një mur, edhe ai ka të çarat e veta, kësisoj gjërat nuk janë asnjëherë të pandryshueshme; ka gjithmonë një kohë dhe një fjalë për ta karakterizuar këtë kohë, ashtu si dhe një veprim për ta ndikuar atë. E kjo është lindja e një komunikimi të ri politik, që të mos kanalizohet në lojën e njërit kundra tjetrit, por të mendojë për interesat e përbashkëta, superiore, perspektive. Aq më tepër që edhe nga pikëpamja filozofiko-sociologjike ky është momenti i rigjetur. Siç thoshte Vitgenshtajni “është filozofia ajo që mund të na çlirojë nga idhujt”. E politika shqiptare në këtë aspekt ka shumë nevojë për filozofinë.
Kjo për faktin se filozofia ndihmon në ç’dogmatizimin e sigurive tona politike. Le të marrim një shembull nga filozofët e viteve ‘900. Derrida ishte njëri nga ata që nuk do të ish betuar kurrë mbi sigurinë absolute të institucioneve tona. Asnjëri nga mendimtarët e mëdhenj të modernitetit ishte i sigurt për bindjet tona politike. Ndërkohë që në raport me politikën perëndimore, sot filozofia luan një rol të madh për të na mësuar edhe një herë të fitojmë mbi idhujt. Mesazhi më i mirë është ai që na jep hermenautika, d.m.th. dialogu, konsensusi informativ, universaliteti si fakt që ndërtohet mbi mirëkuptimin më shumë sesa mbi iluminizmin. E duhet theksuar se kemi të bëjmë me një kthesë të madhe edhe në fushën e filozofisë, çka shpjegon edhe aktualitetin e dialogut si instrument jete. Pas një faze të një unilateralizmi të përgjithësuar në të gjitha nivelet, u kuptua se asgjë nuk mund të bëhet vetëm. Le të nisë pra dialogu, në fillim qoftë dhe për arsye utilitare.
Të jetosh në boshllëk
Mjaft që të mos ngelemi në stanjacionin e kulturës inerte. Pastaj iluminizmi, filozofia, përgjegjshmëria do të arrijnë të mbrujnë dalëngadalë edhe maturinë e këtij dialogu. Tani për tani, është e rëndësishme që palët të mos i fryjnë antagonizmit me çdo kusht, sepse kështu e kërkon një fushatë e mirë elektorale. Përkundrazi, lipset një dialog i vërtetë për të bashkëpunuar në gjetjen e zgjidhjeve që diktojnë emergjencat, në mënyrë që edhe në fushatë elektorale çdo forcë politike të sforcohet të jetë më e mirë, të matet me një nivel më të lartë të përballjes politike. Nuk ka rëndësi fare të jesh i majtë apo i djathtë, ka qëndësi ajo që i shërben vendit, e kjo duhet të jetë një shtysë për të ngritur sidomos në raste fushatash nivelin e ndërgjegjes kolektive. Më tej, ndihet vërtetë nevoja e një dialogu, por kjo nuk nënkupton që dialogu të jetë i mangët nga momentet e kriticizmit. Raporti i dy palëve që kanë pikëpamje të ndryshme mund të jetë i kreshpëruar prej vështirësive, por gjithsesi, dihet se në një mjedis dialogues nuk ekziston një arsye e vërtetë, e dhënë dhe e parafabrikuar. Përkundrazi, brenda tij e vërteta ndërtohet së bashku, duke kaluar edhe nëpërmjet përplasjeve. Mirëpo, pikërisht këtu shfaqen problemet e rënda të qasjeve dhe sjelljeve të palëve në të gjitha nivelet: brenda dhe midis partive, qoftë të një krahu qoftë të krahëve të ndryshëm: zënka personale, individualizmi e ambicionet, narcizizmi, hedonizmi e së fundi, edhe kultura e unitetit si bllok heratik. Këtij të fundit mund t’i shtohen strategjitë e diktuara që bien në kontradiktë, kur ndjekin qëllime të drejta me mjete të padrejta, ose koherenca që arrihen me diktime dhe shtrëngesa strukturore brenda- partiake. Duket pra që kemi të bëjmë me një krizë të politikës, jo vetëm të dallimit e majtë-e djathtë. E në realitetin shoqëror, është boshllëku rreth saj ai që e kërcënon. Veçse ky boshllëk, në momente të tilla vendimtare të një krize gjithë-përfshirëse botërore, mund të çelë papritmas mjaft porta, mjaft rifillime të “papërballueshme” për t’u frenuar. Të jetosh në boshllëk është shumë më mirë sesa të ndihesh në kurthin e ideologjive të parafabrikuara. Të jetosh në boshllëk – ose e thënë ndryshe nën trysninë e zhgënjimit dhe dëshpërimit të shoqërisë – çel mundësinë e “lindjes së një gjuhe të re”, gjuhën e një shoqërie të hapur që parakushtëzon në çdo individ bashkë-ekzistencën e identiteteve të shumëfishtë: civilë, estetikë, etikë, e kështu me radhë. Të ndjesh këtë boshllëk, për të nxjerrë prej tij një gjuhë të re, ku sinteza e identiteteve nuk nënkupton braktisjen e secilit prej tyre, është pikërisht ai hopi që dallon një politikan largpamës nga një politikan i mirë; Eshtë fillesa e dialogut, atij të vërtetë, që paracaktuam më sipër, është ai pragu i rifillimeve ku asgjëja nuk ekziston më e ku, sapo ka nisur qenia, fjala që duhet thënë, veprimi që duhet bërë. Është pragu ku mund të rihapet e ardhmja.
