Nuk kemi vendosur as edhe një tullë për më shumë se gjysmë shekulli për kulturën, por kjo është arsyeja pse ndërkohë ne i kthyem ndërtesat kulturore në qendra tregtare, sallone bukurie dhe kafene
Nga Metin IZETI
Sociologjia është heterogjene, disa nga pjesët e saj ndodhen midis shkencës dhe artit, e thënë më shpesh midis “metodave sasiore” dhe “cilësore”. Robert Nisbet, një sociolog britanik, fliste me përbuzje të konsiderueshme për përpjekjen për të ndërtuar sistematikisht mendimin sociologjik, si një kombinim i hipotezave të përgjithshme dhe testeve empirike, dhe hodhi idenë e sociologjisë si një formë arti që ka një strukturë dramatike narrative të kompletuar apo të reduktuar, në varësi të idesë udhëzuese. Në marksizëm, ideja e fundit e historisë konsiderohej fitorja e proletariatit, pas një lufte të gjatë dhe sfilitëse, por kohët e fundit flitet edhe si një gërmadhë e përbashkët (sot duket se jemi më afër kësaj të fundit, e cila është afër “zgjidhjes përfundimtare” të Hitlerit). Në drejtimin tjetër sociologjik, në funksionalizëm, të paktën siç e shoh unë, historia përfundon si një shoqëri që ripërtërihet mbi bazën e një tregu pak a shumë të rregulluar mallrash dhe shërbimesh, në disa mënyra amerikane, ose ndryshe me konflikte dhe luftëra me pauza në të cilat ndërtohej ajo që po shembet (për të shembur sërish). Natyrisht, përveç atyre përfundimeve orwelliane, ka edhe një konglomerat idesh për zhvillimin e qëndrueshëm, (si ai i “Evropës së gjelbër”), të cilin e ka marrë përsipër politika kulturore në shumë vende, përfshirë edhe viset tona. Në përgjithësi, nuk mund të thuhet se kultura kombëtare, nuk merret me këto çështje dhe se prej tyre shqetësohet vetëm biznesi. Të gjithë e kemi parasysh se ideja e kombit u krijua në elitën kulturore, kryesisht në mesin e rilindasve, shpesh në frymën e romantizmit dhe të njëfarë kozmopolitizmi.
Nga politika dhe policia deri te shkollat dhe familjet
Ti kthehem çështjes sonë! Si do ta kuptojmë nëse njerëzit i përmbahen disa vlerave shoqërore, pra nëse na thonë sinqerisht atë që thonë apo mendojnë? Ka një kurth të dyfishtë në këtë pyetje. Së pari, një numër i madh njerëzish nuk kanë një qëndrim të caktuar ndaj çështjeve të përgjithshme. Dhe së dyti, duhet mbajtur mend se në shoqëri kemi shumë institucione ku mbizotëron hipokrizia. Dhe nuk mendoj se këto janë “vetëm raste individuale” apo pasoja të një politike të keqe të personelit. Çështja është shumë më serioze dhe problemi është i pazgjidhshëm ndoshta që në fillimet e qytetërimeve, shumica e të cilave u rritën në grabitje dhe dhunë me justifikim në ideologjinë apo kozmologjinë e grupit në pushtet. Këtu, si studiues apo pedagogë, kemi dy zgjedhje. Së pari, metoda e anketës, e cila ka një mbulim sipërfaqësor dhe më së shpeshti kemi të bëjmë me konformitet – sepse shumica e njerëzve japin përgjigje të përshtatura, të dëshirueshme shoqërore – duhet të kombinohet me një intervistë të thelluar me një person ose persona nga kampioni i të anketuarve ose, përndryshe, me metodën e vëzhgimit të monitorohet sjellja e këtyre personave në situata të tjera apo më sfiduese, për të përcaktuar se deri në çfarë mase përputhen fjalët dhe veprimet e tyre. Megjithatë, përveç faktit se kombinimi i metodave të kërkimit është shumë i shtrenjtë, është edhe pjesërisht i rrezikshëm, sepse nuk duhet t’i kontrollojmë njerëzit si policët me rroba civile. Kjo është gjithashtu një çështje e rëndësishme etike që doli në plan të parë në mënyrë dramatike në prag të luftërave në ish-Jugosllavi. Është e qartë se në të dyja rastet bëhet fjalë për ambivalencën e shumicës së njerëzve që përpiqen të përshtaten me situatën ekzistuese me një farë ankthi. A janë të furishëm njerëzit në mazhorancë apo sjellja e tyre përcaktohet në mënyrë vendimtare nga institucionet problematike, nga politika dhe policia deri te shkollat dhe familjet?
Për të kuptuar më mirë sjelljen shoqërore dhe institucionet sociale, disa sociologë, për shembull Lewis Coser në Amerikë, Ivan Kuvačić në Kroaci, ofruan si zgjidhje që teksti shkollor i sociologjisë të ridizajnohet në mënyrë që të jetë më afër letërsisë, që çdo koncept kyç të ilustrohet me pasazhe nga letërsia botërore. Kështu, shumë studentë u njohën me konceptin e kulturës për herë të parë përmes fragmenteve nga veprat e Scott Fitzgerald, kontrollit shoqëror përmes Dostojevskit, burokracisë përmes Kafkës, dyfishimit përmes Gogolit etj. Në literaturë, marrëdhëniet shoqërore paraqiten në një mënyrë që nuk është e mundur në analizën empirike të shoqërisë, sepse kjo e fundit duhet të nxitojë në përfundime duke marrë parasysh hipotezat fillestare. Një gjë e tillë në tekstin letrar nuk ka dhe nuk mund të jetë, përveç atij tendencioz, si realizmi socialist, që dukej si një kontratë me ideologjinë sunduese për një periudhë të caktuar kohe.
Fundi i tmerrshëm i modernizmit evropian
Mendja e shëndoshë ose të menduarit e përbashkët për shoqërinë ka një jetëgjatësi më të gjatë, sepse është afër stereotipit social. Nga ana tjetër, ata që nuk mendojnë njësoj, as takohen dhe as flasin, por mbeten brenda disa kornizave fraksionare apo ideologjike. Spektri i ndarjeve të ndryshme në shoqëri që synojnë të përjashtojnë të tjerët nga komunikimi ose shoqërimi është në fakt shumë më i madh. Në këtë spektër në rritje të marrëdhënieve problematike ndaj shoqërisë, sociologjia dhe letërsia prekin pjesërisht njëra-tjetrën duke dekonstruktuar stereotipat shoqërore. Dallimi është se sociologjia e bën këtë përmes kategorive analitike që nuk korrespondojnë kurrë me kategoritë sociale, qoftë kombëtare apo gjinore. E megjithatë, asnjë individ nuk përfaqëson një prototip, një pikë fikse në qëndrime, nuk mendon gjithmonë njësoj apo mesatarisht për gjithçka. Heroina e vërtetë “në viset tona” përfaqëson një iluzion kolektiv, një kukull dhe jo një qenie njerëzore. Heroi i trajtuar me mjeshtëri në letërsi është Don Kishoti i Servantes-it, i cili hapi derën e të gjitha llojeve të analizave të besimeve kolektive, nga përshkrimi biblik i Zotit deri tek analiza e liderëve karizmatikë. Falë kësaj, mund të konstatojmë se letërsia dhe sociologjia po punojnë në të njëjtën punë të zbërthimit të stereotipeve shoqërore, nga mbajtësit e pushtetit e deri te njerëzit që mezi vërehen. Kështu, për shembull, Odiseu i Homerit është një mbret në një komunitet ushtarako-demokratik, por edhe një kapiten tipik deti dhe, “thjesht” një marinar që ankorohet në porte të ndryshme. Odiseu gjithashtu shmang koret femra të Sirenave, një rreth i ngushtë i muzave, sepse ata janë të dy të vërtetë dhe kritikë ndaj perëndive olimpike si iniciatorë të luftës midis grekëve – në mënyrë që të mund të nxitojë në shtëpi për të përzënë kërkuesit e Penelopës e cila nuk bie në tundime dashurie të ngjashme me të tijat. Nga ana tjetër, koloneli i Markezit, Aureliano Buendia, u prek aq shumë nga pamja e verandës së shtëpisë të rindërtuar nga dora e një gruaje të moshuar, Ursula, sa as që mendonte të shkonte në luftë. Ester’i i Pamukut është një amvise hebreje që u shet femrave rroba dhe gjëra të ndryshme dhe në të njëjtën kohë u dërgon letra dashnorëve të tyre. Në fakt, në të shumtën e rasteve, personazhi letrar nuk ka asnjë ngjashmëri me tipat sociologjikë të individëve, për shembull tipi racional ose ndryshe afektiv i Weber-it ose homo dupleksi i Marksit përballë proletarit “i cili nuk ka asgjë për të humbur veç prangat e tij”, ose romaniku i Simmel-it (” individ egoist”) ose gjermanik (“heroik”); kështu që Ester’i i lartpërmendur nuk është si mbretëresha legjendare persiane, e retushuar në mënyrë agresive si shumica e personazheve biblike të ngarkuara me virtyte.
Gjithashtu, personazhet negative në letërsi nuk përshtaten në llojet sociologjike të veprimit shoqëror individual ose stereotipeve popullore, për shembull, Shylock (Tregtari i Venedikut) i Shekspirit sillet sipas skemës së paragjykimeve antisemitike. Fatmirësisht, ne që kritikojmë kapitalizmin dhe mashtrimet tregtare, edhe në luftën aktuale në Evropë, nuk aludojmë se kombësia është vendimtare dhe kemi në krah intelektualë të mëdhenj hebrenj, kritikë të kapitalizmit, nga Marksi te Chomsky, për shembull. Nga ana tjetër, Iago i Shekspirit apo Koprraci i Molierit nuk shënohen nga ndonjë identitet i veçantë shoqëror, le të themi proto-anglisht apo proto-francez me stereotipe të lidhura; për shembull eksperimentuesi në rastin e parë ose ai që gënjen në fytyrë në rastin e dytë. Përveç kësaj, Iago nuk i urren njerëzit e skuadrës, sepse duhet të tërheqë shumë me veprimet e tij korrekte dhe të fitojë simpatinë e tyre, sigurisht për arsye manipuluese, dhe pastaj t’i lërë të gjithë në baltë, por edhe ta lënë. Një demagog i vërtetë luan nxehtë e ftohtë dhe rrezikon shumë. Nga ana tjetër, një koprrac ka gjithmonë në mendje të njëjtën gjë, si të fitojë pasuri pa pjesën e tij materiale, pra nuk është sipërmarrës, por është i zoti në përfaqësim të rremë. Kështu ai joshi vajzën e burrit të cilit i grabiti shtëpinë. Pa dyshim, në metodën e tij të përshkrimit të llojeve ideale (të paqarta) të individëve, Max Weber vuri në dukje se në realitet një karakteristikë mbizotëron mbi një tjetër, por jo gjithmonë ose në çdo situatë. Në fakt, ai ishte një modernist i zhgënjyer që i pëlqente të lexonte Faustin e Gëtes, dhe ai, ashtu si Niçe, ishte veçanërisht i interesuar për personazhin e Mefistos dhe përçmimin e tij për risitë, të cilat ai i konsideronte si përpjekje të kota për vetë-lavdërim të njerëzve mashtrues. Kjo, natyrisht, përfshinë edhe afeksionin nacionalist. Çfarë mund të them veç se modernizmi evropian nuk mund të kishte një fund më të tmerrshëm vetëm për shkak të solidaritetit ndërkombëtar, asaj shtrirjeje të përbuzur të solidaritetit klasor të punëtorëve, që u bë fiktive.
Kultura thelbi i jetës
Në përgjithësi, mund të konkludohet se kjo është një politikë në hapësirën e ngushtë manovruese të gjysmëperiferisë evropiane. Nëse e analizojmë “kokën” dhe pjesët tjera të trupit politik, ne, në të vërtetë pyesim veten nëse ka ndodhur shpërbërja e tyre, në aspekt mbarëpolitik dhe shoqëror. Jo të gjitha pjesët e shoqërisë dhe kulturës janë fjalë për fjalë “tonat”. Do të doja të përdorja shëmbëlltyrën e studiuesit bullgar të skenës kulturore bashkëkohore ballkanike, Aleksandër Kyosev. Ai beson se është një model ekzocentrik i kulturës dhe zhvillimit në përgjithësi, se “koka” është diku në Perëndim, edhe pse as ai nuk është i sigurt se çfarë është ajo kokë, për të mos thënë që ne nuk e kemi kaluar pragun hobbesian, sepse është e vështirë të thuhet se kush i mban realisht lekët e paqes civile të përhershme apo të luftës me ndërprerje më të shkurtra… Kapitalizmi që lindi në Perëndim dhe po udhëton drejt Lindjes dhe Jugut, ka krijuar një bujë të madhe. Në këtë kontekst, kulturat kombëtare bëhen laboratorë dëshirash jorealiste, të djathta apo të majta. Edhe ne me strategjinë e zhvillimit kulturor “shprehëm një dëshirë të tillë” që të paktën të jemi sa më të barabartë në mendimet tona për kulturën dhe zhvillimin.
Sigurisht, nëse do të hysh në atë treg, edhe pse nuk është kushti i vetëm, duhet të jetosh dhe të punosh pranë qendrave më të ngarkuara të prodhimit letrar. Megjithatë, shtresimi social global nuk është vendimtar në përfshirjen në elitën kulturore, një dallim bordieuian, edhe pse ai është në elitën politike kur bëhet fjalë për Çmimet Nobel për Paqe, disa prej të cilave janë politikisht të njëanshme dhe skandaloze. Në rastet e zgjedhjes midis vlerave të barabarta, vlen ajo që Weber e cilësoi si pamatshmërinë e vlerave – nuk mund të matim gjithçka me të njëjtin matës, siç e dimë në fund të fundit nga konkurrenca në kulturë.
Një vëzhgim i kohëve të fundit nga sociologjia e kulturës në këtë kuptim vlen edhe për autorët letrarë. Bëhet fjalë për pabarazinë globale mes autorëve nga Bota e Parë dhe e Tretë. Autorët e fundit janë të varur nga vendimet botuese të shtëpive me reputacion nga Parisi, Londra apo Nju Jorku dhe shpesh përjashtohen nga shqyrtimi tashmë në raundin e parë të vendimmarrjes. Prandaj, ata duhet të trokasin në dyert e botuesve më të vegjël me koston e detyrimit për të paguar vetë kostot kryesore të prodhimit, nga shtypja e tekstit dhe korrigjimi deri te pagesa e të drejtës së autorit për përdorimin e burimeve të tjera. Pas kësaj, praktikisht nuk ka më kontakt, pasuar nga raportet e kontabilitetit për një numër relativisht të vogël kopjesh të shitura, sa për të përjashtuar të drejtën e honorareve.
Për një kohë të gjatë, ne e jetuam përkufizimin e kulturës si një superstrukturë shoqërore, e cila nënkuptonte idenë se ajo ishte një aktivitet i dorës së dytë. Përkundrazi, kultura është thelbi i jetës, do të thoja. Kultura është diçka që na orienton në dikotominë e Frommit ‘të kesh ose të jesh’. Kultura na çon drejt të menduarit, inteligjencës dhe ndjenjave dhe e gjithë kjo e largon njeriun nga ajo që, për fat të keq, është shumë dominuese në këto kohë, që është nevoja për të zotëruar. Nevoja për të zotëruar është një nevojë dytësore ndaj nevojës për të jetuar. Është kultura ajo që na orienton dhe na drejton në atë drejtim. Prandaj na duhet. Ndjenja e lirisë mund të fitohet përmes kulturës. Ndjenja e lirisë mund të fitohet përmes një nervi artistik. Një ndjenjë lirie mund të fitohet përmes vetëbesimit. Nuk kemi vetëbesim, nuk kemi liri të plotë, nuk kemi nerv artistik. Ai nerv artistik, nëse e kuptojnë njerëzit që kanë njohuri dhe arsimim të mjaftueshëm, do të krijojë një mikrob rebelimi që duhet të shfaqet.
Unë besoj në artin dhe kulturën, të cilat, si një sondë, duhet të depërtojnë thellë në brendësi të qenies sonë dhe ta portretizojnë atë nga këndvështrime të ndryshme. Të ndezim dritën në ato dhoma që mendojmë se janë të errëta dhe të humbura përgjithmonë. Pastaj i kujtojmë ato vepra. Ato vepra pastaj bëhen trashëgimia jonë kulturore dhe historike, bëhen pikat tona identitare. Në këtë kuptim, mendoj se kjo kulturë e sotme, është e komercializuar në masë të madhe, e mbështetur nga një elitë e sapokrijuar në shoqërinë tonë, e cila më parë nuk kishte qenë asnjëherë spektatore e asnjë ngjarjeje të kulturës së lartë kritike. Atëherë e keni të qartë se çfarë po konsumohet në të vërtetë, çfarë po ndodh, dhe nëse do ta transferoja në sferën e arkitekturës – thonë se arkitektura është muzikë e ngurtësuar, kështu tha Gaudi – atëherë do të dukej kështu: ne nuk kemi vendosur as edhe një tullë për më shumë se gjysmë shekulli për kulturën, por kjo është arsyeja pse ndërkohë ne i kthyem ndërtesat kulturore në qendra tregtare, sallone bukurie dhe kafene. Kjo është politika në kuptimin urbanistik në kontekst të shoqërisë tonë dhe fatkeqësisht e njëjta është edhe në kuptimin shpirtëror.
