Majlinda RAMA
Lirika nuk është një konvencion i instrumentimit magjepsës të Orfeut. Ajo është një gjendje, një formë, një përmbajtje, një shprehësi shumëplanëshe me një rezonancë të palimituar figurative, ku fjalët tejshtyhen përtej planit fjalorik dhe anës konotative. Qysh ku francezi Bodler do të botonte ‘Spleen”, poetika botërore do të njihte një tjetër diskurs, jo vetëm për faktin se Bodler ishte emfatik ne poezinë e tij, por edhe estetikisht vargu njohu një hop cilësor. Dhe poezia, aq më tepër ajo lirike, ka një shteg diapazonal që bëhet karakteriale jo vetëm për bardët e këtij lëvrimi, por për këdo që synon të lirikojë. Le të marrim ngasje ilustrative. Përmes titullit oksimoronik “Vdekje e ëmbël”, poetizimi i Bodlerit vargon:“Aty në një copë truall plot humus e kërmij/ Do desha ta gërmoj gropën time thellë vetë…/ Të flija në harrim si peshkaqen nëpër dallgët”. Në një mjedis ku nuk ka zbrazëtirë, por është cepëtira ku“…trupi pa shpirt vdekur mes të vdekurish” sfilon torturat.
Shpesh është vënë re një tendencë e përdorimit të elementeve komparativ përsa i përket poezisë lirike në kohë, por kjo do të shërbente thjesht si indicie më tepër me vlera evidentuese të thata. Ka një paralele midis lirikës dhe percepsionit të konceptit “poezi”. Shkëpusim një vlerësim të Lamartinit, i cili te “Fati i poezisë”,do të ciklojë:“Poezia është ndjenjë dhe ndijim, shpirt dhe materie; kjo është arsyeja që shprehëse e saj është gjuha e përsosur, gjuha shkëlqimtare, që e pushton njeriun tërësisht dhe plotësisht, është ide që përshkon tejembanë qenien njerëzore, është ndjenjë e shprehur përmes shpirtit, është figurë e selitur në imagjinatën e njeriut, është muzikë që të ledhaton veshin”.
Assesi nuk duhet perceptuar skrupulliteti me termin “lirikë”. Poezia ka kodin e vet komunikues me lexuesin, herë lehtësisht i dallueshëm dhe herë – herë pakëz i vështirë, por gjithsesi ekzistues. Një poezi flet jo vetëm përmes fjalës, por edhe efekteve tingullore dhe ritmike, duke krijuar kështu një ndjesi mbresëlënëse si në të lexuar, ashtu dhe në të dëgjuar. Tingulli, fjala, imazhi krijojnë trialen e ngjizjes së vargut, duke komponuar sinkretizëm dhe duke i dhënë poezisë formësimin e duhur. Mendimi poetik ka një shtrirje komode përmes rrjedhës logjike të ligjërimit dhe, për anën e shprehësisë, shërben figuracioni letrar që kompleton tharmin poetik. Heroi i poetit lirik është në lëvizje, jo gjithherë një hero i tipizuar në konkrete, por edhe në abstraktizëm, mbishfaqur e nënshfaqur në trajtëza të ndryshme: një fijëz bari, një gjethe e biskuar në sythin e parë të pranverës, lumi që dredhon zallishtes, kërkërimat e degëve të rrapit të qëmoçëm, teli i këputur i kitarës apo një mace e përhitur në shkallëparën e pragshekullit…Gjithashtu, është rasti i volitshëm të kujtojmë se “…poezia është magji që, për një çast, dhe pas një fjale të vetme, bën të shfaqet në botë”, – siç do të shprehej Gyjonë veprën e tij “Arti në këndshikimin sociologjik”.
Poetët lirikë modern na shfaqen si gjenerata më e gjallë, më shprehëse, më emocionale. Tingulli që zbret prej këtij vargu, është i mbrujtur me një frymë e cila depërton përmes natyrës dhe mendimit të kristaltë. Vargu i kësaj rryme ka një mendim asociativ, ku mrekullitë shprehen në fare pak fjalë. Poezia lirike moderne shestohet si e tillë, kulmatike. Ajo ka një trend drejt lidhjes së anës grafike me atë të shprehësisë, duke u përpjekur që mesazhi të impostohet qoftë dhe me anë të vlerësimit vizual. Por, lirika moderne e tejshtyn dhe zgjeron këtë nocion, përtej stadit konservativ. Ajo i jep mundësinë lexuesit që të marrë detajet e mjaftueshme dhe, pastaj, të jetë vetë ai, lexuesi pra, që, sipas imagjinatës së vet, të ndërtojë në mënyrë eksklamative ose jo, botën e pafundme lirike realo – fiction.
Më mendje-vjen këtu vargu i poetit amerikan Wallace Stevens:“Bota juaj jeni ju. Unë jam në botën time”– Kjo nuk duhet parë vetëm si klithmë e filozofisë së papajtueshmërisë, por edhe si një koncept kufijsh vizional. Nuk është as përplasje në bazë numrash (“JU” – “UNË”), nuk ka as “ju” të politesës (secila veç e veç e të gjitha së bashku), por poeti përdor ndarjen e “botëve”, duke dashur të mbrojë hierarkinë “Bota ime”, pa “…diellin që duket si kënetë e zezë” të një bote tjetër.Në “rravgimin” lirik të poezisë sëMarianne Moore, nuk ka sesi t’i përvidhesh vargut:“Deti është një koleksionist”apo togut emërzues të epitetit metaforik“sy grabitqar”, të shprehëtirës“gjeldeti – smerald”etj. Moore është një personazh i njohur i letërsisë, vlerësuar me çmime të ndryshme prestigjioze, si: “Bollingen”, “Pulitzer” etj., një poete që nxiste ideaturë, imazhime, mbështeur mbi një gjuhë saktësisht të thukët figurative dhe konkludim të qartë mesazh përçues. Për Moore, në një ese të shekullit të kaluar,William Carlos William do të shprehej: “…ajo e ndjen veten vorbull të ngjarjeve të mëdha” dhe vargu me pak fjalë: “Deti është një koleksionist”, krijon një sintoni të paqtë me atë që përbën shpirtin poetik: kaltërsi, thellësi, akumulim, artikulajë, frymëzim, ondulacion, vibrim, shtijëz, botë e dallgavitur me vargun në buzë…
Madje në Amerikë, poezia moderne e lëvruar aty rreth viteve 1900deri1940 e më pas, deri në ditët tona, na rikujton se këto nota kanë tingëlluar si metafizikë, duke synuar të shpjegojnë në varg natyrën e qenies dhe realitetin. Kjo praktikë solli një erë të re ndryshimi, duke renduar mes shpirtit të poetit të lirë dhe lëndës.Mjafton të kujtojmë këtu poetët: amerikanin Wallace Stevens, me krijme si:“SundayMorning”, “The Snow Man”, etj, Marianne Moore, Hart Crane, Robert Frost, Mina Loj etj., të cilët thyen rekorde krijuese nëskenënbashkëkohore letrare. Por, kjo vlen edhe gjermanin Gottfried Benn, spanjollin Federico Garcia Lorca e shumë të tjerë, të cilët në kohë të ndryshme rritën ngrehinën e lirikës. Kjo armatë poetësh lirikë në letërsinë botërore, duket se vjen më elokuente në vargun e tyre me meditime krijuesembi natyrën, krijimin, familjen dashurinë, duke ofruar njëherazi edhe një pasuri shpirtërore. Këta poetë na vijnë më sensitiv dhe, herë – herë, vargu i tyre jep mesazh udhëzues e praktik dhe përjetohet njësoj prej lexuesit.
Elizabeth Bishop, poetja amerikane, lindur në Worcester Massachusetts më 1911, e cila me të drejtë është konsideruar si një ngapoetetmë të rëndësishmedhe tëshquaraamerikanetëshekullit tëXX, fare natyrshëm derdh në letër këto vargje: “Në 6:00 ne jemi duke pritur për kafe,/duke pritur për kafe dhe thërrime bamirësie/ që do të ishin shërbyer nga një ballkon/si mbretërit e vjetër,ose si një mrekulli. Ajo ishte ende errët./Një këmbë e diellit, në një gurgullimë të gjatë në lumë”….
Pra, ku qëndron e veçanta e këtyre vargjeve? Ato janë dehëse, shprehin me origjinalitet një çast, një gjendje, një mëngjes…Vargu lirik troket vrullshëm dhe, për nga pikëpamja ndërtimore e strukturiale, sjell një dukuri përmasative. Për hir të së vërtetës, lirika moderne ka tërhequr vëmendjen jo vetëm të letraristëve, por edhe të linguistëve, sepse kjo lloj poezie ka imazh, shenjëzon me anë të gjuhës, ka nocion, konvencionohet përmes tingullit dhe ngjyrave…
“ Kujtimi për diellin në zemër u mpak./ Bar i zbehtë./ Flokë të hershëm dëbore që larg / Era po nget”, – shkruan kështu Anna Ahmatova, rusja e famshme që, ndonëse u kritikua për akmeizëm , u nderua me çmimet“Honoris Causa” dhe “Etna Kaormina”.
Poezia lirike ka një rrjedhë e natyrshmëri më dinamike. Motivet vrulltojnë perceptimin më konkret dhe lexuesi është më i predispozuar drejt kësaj lloj poezie.Nëse do të ndaleshim te poeti zviceran,Andri Peer, ai ka një mënyrë tepër të veçantë, të natyrshme dhe të thjeshtë të ndërtimit të vargut, duke krijuar ura komunikimi fare të lirshme me lexuesin e tij. Le të citojmë prejPeer, katrenën:“Unë të lashë që ti të ikje / e lehtë dhe ajrore/ me parfum vishnjeje dhe tymi/ në buzët e tua gjysmë të mbyllura”.
Lexo, sa me natyrshmëri: “ …parfum vishnjeje dhe tymi”. Është një ikje. Ajo, e lehtë dhe ajrore… Po pse parfum vishnjeje? Sepse dashuria purpuron all; e kuqe dashuria dhe po kështu parfumi. Jo vetëm aromatisës, por edhe vishnje, ndërsa tymtaja mbështjell mistershëm gjithë atë ikje me “…buzët e tua gjysmë të mbyllura”. Lehtësisht kaq e perceptueshme dhe e thjeshtë kjo e poezi ePeer-it.
Lirika europiane e shekullit XX ka hapur për lexuesin një tjetër dritare komunikimi letraristik. Ajo nuk solli ndërlikime. Ishte e thjeshtë dhe pa konstruksion kompleks, ndonëse ka edhe autorë të tjerë që, megjithëse implementojnë vargun modern, bëhen edhe programatik, edhe të vetëkontrolluar.
***
E nisëm me poetët e huaj për të mbërritur tek ajo që ka gjetur një simbiozë dhe sinkronizim të paqtë edhe në letërsinë shqipe. Mjafton të përmendim emra tingëllues, si: LasgushPoradeci, Martin Camaj, Azem Shkreli, Ali Podrimja apo Frederik Rreshpja, poetë këta aspak të dogmatuar, nga ndikimi i Real Soc-it dhe asfare konformal.
“Nga Camaj te Camaj” – do të formuloja një titull që “religjion” artin e lirizmit modern të poetit të njohur shqiptar që jetoi në kapërcyellin e një kohe të vështirë për fatet e vendit. Profesor i katedrës së gjuhës shqipe, “shejzëtar” te “Le Pleadi”, Camaj sintetizon në shumëplanësi një poezi lirike që bëhet shpeshhershëm referenciale për studiuesit dhe kritikët. Poezia e shkruar para viteve ’90 – të të shekullit të kaluar nga shqiptarët përtej Shqipërisë, pati dhe “privilegjin” që u shpreh lirshëm dhe pa ndikesat ideologjike të sistemit të kohës të instaluar në vendin tonë. Kësisoj, poezia e Camajt shndërrohet në “orën e kohës” që nuk i ka ndalur rrahjet e tik – takes në asnjë dekikë.“Poezia e Martin Camajt, në çdo ind të saj, është poezi shqiptare; që nga largësia ku ishte e paracaktuar të krijohej, ajo fokusohej drejt hije – dritave të universitetit shqiptar, të cilat i kalonte pastaj aq imtësisht në kaleidoskopin e vet të papërsëritshëm që ishte edhe fyell, edhe organo, edhe arkaikonaivist, edhe modern”, – vlerëson studiuesi Ymer Çiraku mbi veprën poetike të Camajt. Për hir të së vërtetës, lirika e Camajt përfshin Shqipërinë e pacak, duke u mbështetur në vlugun e trikohësisë: dje – sot – nesër. Brenga e Camajt ka një timbrim të veçantë, një rrekje e prajshme për t’u ngjitur në cakun e komunikimit të brezave, të elementimit të përcjelljes me natyrshmëri të fjalës së skalitur: “Ndëgjo, ti djal, pse na jemi pleq”, për të synuar drejt mesazhit të qartë të stafetës apo sjellja e një poezie me një botë të qashtër, ku kodatura e asaj që përcjell poeti, merr vlera sentencore, duke u shpërshfaqur si antologji të padiskutueshme e pakundërshtueshme didaktike:“Por bijve të mij un kam u thanë tu’ u rritë:/ Mos shkelni n’bukë,/ Mos pështyni n’zjarrm,/ Mos pështyni n’dritë!”. (Poezia“Besimi ynë”). Buka – Zjarri – Drita – një konotacion “triniteti” mes një “tercine” moralizuese të Camajt… Poeti mbeti atje, tej Atdheut, nëmur e ëndërrimtar, liriku i papërsëritshëm, duke skalitur vargjet tharmues dhe emblematik:“Kur tallazi të bijë në pushim/ e njimij bimë ujsekryepezull të përshëndesin ngjyrat e agut/ due me u kthye në jetë buzë ujit të kthjellët/ që e njoh si vehten”, – kjo është brenga e Martin Camajt për mungesën e dheut mëmë te poezia “Kthimi”…Ai ishte liriku që shkroi shqip, frymoi shqip dhe përcolli artin poetik në të gjithë komponentët e duhur dhe i treti hapësirat përmes fjalës, duke bërë dhe që gegërishtja të fitojë nuanca të reja shprehëse.
Nuk kish se si të mbetej jashtë vëmendjes poeti Frederik Rreshpja, një nga zërat më virutalë të lirikës shqiptare të fundshekullit të kaluar, por jo vetëm. Rreshpe ka një varg të veçantë, të mbushur gjithë klithmë e dhimbje, një varg apostrofik që vajton me kujën e erës që cijat xhamave të akullt të ditës së ftohtë gri:“Një pemë në horizont si një njeri i braktisur./Bien shirat mbi vetminë e saj./Tringëllijnë telat e shiut/kur i bie violinës era”.
Pema e vetmuar, njeriu i braktisur, shira që pushtojnë trup peme dhe tela të këputur shiu mbi “viloinimin” e erës – kjo është poezia e Rreshpes që, nëse do t’i shtohej një fjalë tjetër, do t’i zbjerrej mrekullia ndërtimore. Ndërsa vargjet e Podrimjes bien aromën e dashurisë për tokën, vendlindjen, dheun e mëmës dhe të babës, cakun e të parëve, gurin e varrit, truallin e larë me gjak…“Unë, biri yt, Kosovë t’i njoh dëshirat e heshtura,/t’i njoh ëndrrat, erërat e fjetura me shekuj,t’i njoh vuatjet, gëzimet, vdekjet…”.
***
E shkruar në formë elegjiake, madrigal, vjershë meditative, eklog, stanca, epigrame, poezia lirike është dhe mbetet një nga format më komunikuese me lexuesin.Vargu vjen i brishtë, i ashpër; i butë, por edhe i “sertë”; i tingullt, por edhe i memectë; i bukur, po edhe i mrekullueshëm. Ai bëhet rigëz çeltirës së kaltër të letërsisë… Bie, ngjitet, lakohet, bëhet lidhëz, josh, grish “mëkaton”, kulmon, klith, belbet, trishtet e rend… Lirika ka thyer tribunalin e elitës dhe nektarit letrar. Ajo ka një shtrirje diametralisht universale dhe ka vesuar në të shkuarën, të tashmen duke shtruar traditën e së tejmes…
