LETËRSIA ËSHTË NJË TOKË E SHENJTË
Letërsia nuk është dhe nuk mund të jetë fasadë. Na mungon kritika e mirëfilltë letrare dhe kjo është tragjedi. Janë ngatërruar shijet.
Zyrafete SHALA
Kliton Nesturi u lind në Tiranë (1971). Studimet e larta i ka kryer në Universitetin e Tiranës, në Fakultetin Histori-Filologji, dega gjuhë-letërsi. Prej më se njëzet e pesë vjetësh është pjesë e jetës letrare dhe medias shqiptare. Prozator, poet, publicist dhe dramaturg, Kliton Nesturi është një ndër autorët me individualitet të spikatur. Krijimtaria e tij shquhet për larmi temash dhe zhanresh, në të cilat lexuesi ndesh fatin e mjaft personazheve, që në jo pak herë është edhe fati i tij. Kliton Nesturi deri tani ka botuar këto vepra: Eldorado, poezi – 1997, I huaj në shtëpi, tregime – 2005, Një mijë, roman – 2007, Histori tangjente, tregime – 2009, Gjergj Bubani i harruar përkohshëm, ese monografike, 2010, Trangelang, dramë – 2014, Në katin e tretë nuk troket askush, tregime, 2018, Në Tiranë bie shi, roman, 2020, I lindur bohem, poezi, 2023.
HEJZA: Shumë krijues takimin e parë me letërsinë shpesh e përshkruajnë si një përvojë transformuese dhe thellësisht personale, si një moment zbulimi, apo tronditjeje të thellë emocionale. A ju kujtohet juve se kur e keni përjetuar atë tërheqjen e parezistueshme drejt letërsisë?
NESTURI: Së pari, ju falënderoj për ftesën që më bëtë për të qenë i pranishëm në revistën tuaj me këtë intervistë. Është e vërtetë, gjithmonë takimi i parë me letërsinë është një goditje, sidomos kur ajo vjen në një moshë të re. Prej aty e më pas fillon një përvojë transformuese, ku personalisht ndihesh më ndryshe dhe gjërat nis t’i përjetosh e analizosh ndryshe prej të tjerëve. Është një univers krejt tjetër, brenda së cilit nis të jetosh. Të shkruash, do të thotë që realitetin dhe të përditshmen ta shohësh më ndryshe, e po ashtu të jesh më pranë të ardhmes se kushdo tjetër.
HEJZA: Cilët ishin pastaj hapat e parë nëpër botën e letërsisë që paralajmëruan se do të jeni të lidhur bashkë tërë jetën?
NESTURI: Për herë të parë kam shkruar në moshën 12-13 vjeç. Në çastin kur kam mbaruar së shkruari poezinë e parë, kam qenë në një gjendje të thellë emocionale. Isha shumë i lumtur, thuajse kisha bërë diçka të jashtëzakonshme. Më pas nisa të isha më i qetë dhe ato gjëra që i shkruaja, i mbaja për vete në një fletore dhe nuk doja t’i tregoja kujt. Kam shkruar më pas edhe gjatë kohës kur isha në shkollën e mesme, por pa pasur iluzionin se do të merresha me letërsi. Asokohe më pëlqente aktrimi dhe regjia.
Hapat që përcaktuan lidhjen time me botën e letërsisë, ishte periudha e studimeve në Fakultetin Histori-Filologji, në Universitetin e Tiranës. Ka qenë një periudhë e bukur, plot njohje, e mbi të gjitha, një klimë letrare shumë pozitive. Botimi i krijimtarisë time nëpër gazetat e përditshme, (sidomos tek “Rilindja”) dhe botimi i librit tim të parë me poezi “Eldorado”, në 1997, ishin ato që vendosën që unë t’i përkushtohesha letërsisë.
HEJZA: Shkruani poezi, prozë e dramë, merreni edhe me gazetari, në cilën nga këto terrene e ndjeni veten më mirë, më të përplotësuar?
NESTURI: Spektri im i të shkruarit është i gjerë. Unë shkruaj poezinë, prozën, dramën, esenë dhe prej më shumë se tre dekada merrem me gazetari. Letërsia për mua është tokë e pafundme, ku ke mundësi të mbjellësh shumëçka. Mjafton që të guxosh. Unë për vete kam guxuar dhe mendoj se ia kam dalë me sukses. Jam përqendruar në ato drejtime ku e kam ndjerë veten më mirë, ndërsa sa i përket dramës, pas botimit të librit tim “Trangelang” nuk e kam kultivuar shumë, pasi që të merresh me dramën duhet të ketë një klimë më të madhe, më profesioniste dhe më të bukur teatrore, çka nuk ekziston prej vitesh në teatrin shqiptar, kudo ku ai ndodhet. Në letërsi jam ndjerë më komod, më vetvetja dhe kjo më ka shtyrë të shkruaj dhe të botoj,sidomos në prozë. Në lidhje me gazetarinë, duhet të them se nuk ndihem aq komod sa dikur. Gazetaria që bëhet sot, nuk është më gazetari dhe profesioni i gazetarit është thyer. Çdokush sot mund të merret me podcast, apo të zhvillojë opinionet për gjithçka në mediat sociale pa kaluar asnjë filtër profesional. Kjo gjithologji është e rrezikshme. Gazetaria e vërtetë ka vdekur.
HEJZA: Cilët janë disa nga ndikimet tuaja letrare dhe si e kanë formuar stilin tuaj të të shkruarit apo interesat tematike?
NESTURI: Kam pasur fatin dhe tërheqjen që gjatë jetës time të lexoj shumë letërsi, por sidomos letërsi të huaj. Qysh në moshë të re, sidomos gjatë adoleshencës, kam lexuar shumë botime që u bënë në vitet ’80, apo edhe libra që qarkullonin fshehtas. Romani që ka lënë më shumë gjurmë tek unë në atë periudhë ka qenë “Harku i triumfit” i Remarkut, apo edhe Hemingueji, Shileri, Gete, Brehti, etj. Letërsia gjermane më ka tërhequr më së shumti. Është një letërsi e thellë dhe që gjithmonë mbetet moderne. Autori im më i preferuar i epokës tonë është Gunter Grass, i cili ka një stil unik dhe performancë të lartë artistike.
HEJZA: Vitin e kaluar ju sollët për lexuesin vëllimin me poezi “I lindur bohem”, ku përfshihet një gamë e larmishme temash dhe motivesh, A mund të na tregoni pak më tepër rreth procesit të përgatitjes së këtij libri, si e përjetonit rishikimin e poezive që janë krijuar në një periudhë tjetër të frymëzimit dhe të jetës suaj?
NESTURI: “I lindur bohem” është libri im i dhjetë dhe i dyti me poezi. Derisa vendosa që ta botoj, isha i përkushtuar më shumë ndaj prozës. Një çast vura re se numri i poezive që ishin shkruar deri atëherë ishte i madh, aq sa mund të realizoja një libër të ri. Për më tepër, qysh prej librit të parë me poezi kishin kaluar mbi dy dekada. Fillimisht libri u bë gati në vitin 2020, por rënia e pandemisë dhe periudha që kaluam më pas e frenoi këtë projekt. Në 2023 vendosa që ta botoj, duke shtuar dhe disa prej poezive që u shkruan gjatë periudhës së pandemisë. Pas suksesit të romanit tim “Në Tiranë bie shi”, libri me poezi, “I lindur bohem”, shërbeu si një frymëmarrje dhe njëkohësisht si një start tjetër. Por, nuk besoj se do të merrem më me poezi. Planet e mia janë të tjera dhe kryesisht në prozë.
Sa i përket poezive të vjetra, thjesht i kam lënë ashtu siç janë shkruar në kohën e krijimit të tyre, pa i dhënë asnjë dorë përpunimi, me qëllim që artistikisht dhe estetikisht të qëndronin mirë në libër. Unë gjithmonë e respektoj kohën e krijimit. Aq më tepër në një libër me poezi, i cili ka trajtën mozaikut. Në fund të fundit, i kam jetësuar.
HEJZA: Shkrimi juaj vlerësohet për stilin e tij konciz dhe nivelin e lartë tregimtar. Si i qaseni përpunimit të prozës suaj për të arritur këtë efekt?
NESTURI: E dua prozën, e dua rrëfimin. Ndoshta kjo është e brendshme, një dashuri që vjen nga thellësia. Një nga mësimet e para që mora kur nisa të merresha me prozën ishte se duhet të isha sa më i qartë dhe konciz në atë që shkruaja. Dhe të shkruash, do të thotë të rrëfesh. Asnjëherë nuk e kam pëlqyer në vepër letrare kur ajo ka qenë e mbushur me stërhollime, përshkrime pa fund apo edhe me përsiatje filozofike brenda. Për mua letërsia është letërsi, ku filozofia qëndron tek gjuha e pastër e personazheve dhe ngjarja që rrëfehet. Sa më i zhdërvjellët të jetë stili i autorit, aq më e kuptueshme është letërsia që shkruhet. Unë shkruaj thjeshtë. Gjithçka që ndodh e hidhet mbi letër vjen natyrshëm. “Simply the best”, thonë anglezët.
HEJZA: Shumë prej tregimeve tuaja duket se pasqyrojnë aspekte të jetës shqiptare. Sa e rëndësishme është për ju që të kapni thelbin e kulturës tuaj në shkrimet tuaja?
NESTURI: Unë jam një autor shqiptar, e kësisoj në krijimtarinë time do të pasqyrohen aspekte të jetës shqiptare. Çdo autor duhet të ketë një sy vëzhgues të mprehtë dhe sens analize të thellë. Kjo mendoj se është baza për të shkruar një letërsi të mirë. Autorët duhet të rrëfejnë jetën, pa rënë në kurthin e vulgaritetit të përditshëm. Është gjuha, e më pas stili, ato që përbëjnë dallimin. Sa më e lart të jetë kultura e shkrimit, aq më lart ngrihet një vepër letrare. Këto janë shinat e përcaktuar në krijimtarinë time.
HEJZA: Si ka ndikuar përvoja juaj personale e të jetuarit gjatë regjimit diktatorial në këndvështrimin tuaj mbi tregimin dhe temat që eksploroni në shkrimet tuaja?
NESTURI: Në aspektin historik, jam me fat që kam jetuar në atë sistem, pasi e kam parë dhe jetuar nga afër dhe tashmë e njoh se çfarë është utopia komuniste. Në aspektin personal, do të kisha dashur që qysh fëmijë të kisha jetuar në një vend të lirë, ku mundësitë e zhvillimit të ishin më të shumta.
Tashmë jetën gjatë regjimit diktatorial e shoh më shumë si një shkollë, e cila reflektohet jo vetëm në krijimtarinë time, por edhe në refleksionet e shumta personale, sidomos kur bëjmë ballafaqimin e mjaft dukurive dhe ngjarjeve që ndodhin sot. Kam njohur mentalitetin e asaj epoke, fuqinë e dogmës dhe dramat njerëzore. Është e dhimbshme, por sa duket fati na ka zgjedhur që ta njohim dhe të reflektojmë mbi atë periudhë historike. Kjo duhet të na bëjë edhe më shumë humanë.
HEJZA: Jeni i përfshirë në jetën letrare dhe median shqiptare për mbi njëzet e pesë vjet. Si ka evoluar shkrimi juaj me kalimin e kohës dhe çfarë mësimesh keni nxjerrë gjatë rrugës?
NESTURI: Mësimi i parë që kam mësuar, është të qenit vetvetja. Të tentosh të kopjosh dikë tjetër, kushdo qoftë ai ose ajo, do të thotë të kthehesh në një qenie pa identitet. Ky është edhe mësimi bazë, i cili ka përcaktuar edhe evoluimin tim artistik dhe personal. Mësimi i dytë ka qenë që të shkruaj për gjërat që di dhe njoh, duke i perfeksionuar vetëm në anën artistike.
Ndërsa mësimi i tretë ka qenë që të jem i sinqertë me veten dhe me të tjerët, edhe kur diçka nuk më ka pëlqyer apo nuk vazhdon të më pëlqejë. E kam zakon të flas dhe të debatoj hapur, pavarësisht se kjo mund të ketë kosto. Në fund të fundit, ky jam unë.
HEJZA: A mund të ndani me ne pak për procesin tuaj të të shkruarit? A keni ndonjë ritual apo zakon që ju ndihmon të qëndroni të fokusuar dhe produktiv?
NESTURI: Unë nuk hyj tek ata që shkruajnë çdo ditë. Për mua, si çdo proces, edhe letërsia ka periudhat e veta të mendimit, reflektimit, ngjizjes dhe shkrimit. Ka tema që flenë prej kohësh brenda meje. Një çast të papërcaktuar ato zgjohen dhe zhvillohen më pas. Kështu ka ndodhur gjithmonë. Puna ime e përditshme merr kohën e saj, shpesh në mënyrë të pamëshirshme, ndërsa letërsia kërkon përqendrimin dhe komoditetin e vet. Megjithë këtë “luftë”, unë mbetem gjithmonë i fokusuar në projektet e mia letrare. Thjesht ato kërkojnë kohën e tyre.
HEJZA: Sipas jush, çfarë roli luan letërsia në shoqëri, veçanërisht në botën e sotme?
NESTURI: Letërsia në shoqëri luan role të ndryshme: ajo përcjell emancipim, zhvillon shijet estetike dhe artistike, duke synuar ta bëjë njeriun sa me të bukur shpirtërisht e po aq të informuar. Ajo është një dritare që lidh këdo me botën, me mjedisin përreth, me historinë, me zhvillimin. Letërsia, ashtu si edhe teatri, përçon tek njeriu katarsisin.
Sa i përket zhvillimeve të sotme, shihet se letërsia është bërë shumë komerciale, ashtu siç është e gjithë jeta njerëzore. Këtu është edhe ndikimi i botuesve, të cilët gjithçka e lidhin m tregun dhe politikat gjeostrategjike. Në botë sot vihet re një tendencë drejt letërsisë ku dominojnë temat e konspiracionit. Është bërë modë, sidomos pas librave të Dan Braunit. Por, po të shohim historinë e letërsisë, kjo periudhë nuk do të zgjasë edhe shumë kohë. Ajo që nuk dimë, është se cila do të jetë rryma letërsisë që do të dominojë së shpejti. Me siguri që këtu do të hyjnë përsëri në lojë interesat gjeostrategjike të fuqive të mëdha. Lufta e tregjeve ka gjithmonë si pararojë artin.
HEJZA: Ju eksploroni tema të tilla si dashuria, politika dhe identiteti në shkrimin tuaj. Si e arrini ekuilibrin midis shprehjes personale dhe adresimit të çështjeve më të gjera shoqërore në punën tuaj?
NESTURI: Të gjithë ne jemi pjesë të shoqërisë dhe të çështjeve që e shqetësojnë atë. Letërsia në vetvete ka një forcë ekuilibruese: ajo që është e jotja, është edhe e të tjerëve. Ka autorë që shkruajnë për jetën e tyre personale. Mua më shqetësojnë temat dhe dukuritë kolektive dhe gjithnjë përgjigjen e dilemave nis ta analizoj nga shkaku.
HEJZA: Çfarë këshille do t’u jepnit shkrimtarëve aspirantë që sapo kanë nisur rrugëtimin e tyre letrar?
NESTURI: Të jenë vetvetja dhe gjithmonë të shkojnë drejt të pamundurës duke shkruar bukur.
HEJZA: A mund të përshkruani një moment apo përvojë veçanërisht të paharrueshme që frymëzoi një nga tregimet apo poezitë tuaja?
NESTURI: Çdo krijim i imi ka lindur nga përvoja apo çaste të paharrueshme. Ato sot janë thellë vetes time. Nëse do të rrëfej njërën prej tyre, do t’u mbetet qejfi të tjerave.
HEJZA: Gjatë përvojës si krijues, a keni përjetuar ndonjë periudhë bllokimi, kur diçka brenda jush ka refuzuar të dal në sipërfaqe? Nëse po, si e keni përballuar këtë periudhë dhe si i keni tejkaluar ato momente të amullisë krijuese?
NESTURI: Çdo autor, në jetën e tij krijuese, ka periudha bllokimi. Kjo është e padiskutueshme, pasi bëhet fjalë për proces mendor e shpirtëror, e jo për punë fizike. Edhe unë kam pasur periudha në krijimtarinë time, të cilat i kam kaluar me sportivitet, duke u marrë me aktivitete të tjera. Periudhat ose periudha e bllokimeve është e domosdoshme, sepse sjellin më shumë përqendrim dhe refleksione, në një formë apo në një tjetër, në lidhje edhe me ato që nesër do të jenë temat e krijimtarisë për një autor. Unë asnjëherë nuk kam rënë në panik. Për mua procesi krijues nuk matet me ditë pune.
HEJZA: Çfarë ju duket më sfiduese në procesin e të shkruarit dhe si i kapërceni ato sfida?
NESTURI: Koha kur ulem të punoj. Përqendrimi më shtyn gjithmonë për ta zhvilluar temën brenda një periudhe të shkurtër. Për një periudhë kohe unë kam botuar disa libra me periudhë kohëzgjatje dy vjet prej njëri-tjetrit, madje në një rast edhe një vit distancë. Natyrisht që për secilin prej tyre ka qenë një punë e nisur kohë më parë. Ka pasur raste kur kam shkruar edhe për katër-pesë orë pa ndërprerje. Mjafton të ulem për të shkruar dhe harroj gjithçka përreth.
HEJZA: Si i qaseni procesit të redaktimit dhe rishikimit të shkrimit tuaj?
NESTURI: Pasi e mbaroj draftin e parë, bëj gjithmonë një periudhë pushimi. Gjatë kësaj kohe konsultohem edhe me miqtë e mi, të cilëve u besoj shumë dhe pasi jam konsultuar me ta dhe kam reflektuar brenda vetes, ulem dhe shkruaj draftin final, të cilin e shoh gjithmonë edhe me syrin e lexuesit apo të redaktorit. Unë kam pasur fatin e madhe të kem redaktor të shumë veprave të mia Loredan Bubanin, redaktorin më të mirë shqiptar dhe kam mësuar prej tij. Edhe tani që ai nuk është më, më duket se e kam pranë dhe më drejton në punën time, sa herë që unë rishikoj apo redaktoj tekstet e mia.
HEJZA: Si i balanconi përpjekjet tuaja krijuese me aspekte të tjera të jetës suaj?
NESTURI: Përpiqem që të jem sa më i përqendruar, duke i vendosur gjërat në balancë dhe duke përcaktuar prioritetet.
HEJZA: Në çfarë mënyrash mendoni se trazirat politike dhe sociale të periudhës së tranzicionit kanë formësuar rrëfimet dhe personazhet në tregimet tuaja?
NESTURI: Rrëfimet e mia dhe personazhet e mia i përkasin epokës së tranzicionit, kështu që brenda tyre rrëfehet pikërisht kjo epokë, me trazirat dhe pështjellimet e saj. Secili prej nesh jeton në indin e shoqërisë, aty ku fillojnë apo përplasen krizat dhe problemet e ndryshme. Duke qenë se jam një autor që i përkas kësaj epoke, unë do ta dëshmoj atë.
HEJZA: Si mendoni se ndryshon këndvështrimi juaj si shkrimtar i brezit të tranzicionit nga ai i shkrimtarëve që erdhën para apo pas jush?
NESTURI: Mendoj se brezi i shkrimtarëve të tranzicionit të cilit unë i përkas, është më i hapur dhe më i përcaktuar në pëlqimin ose jo të gjërave. Tranzicioni ka qenë përvoja më e madhe për shkrimtarët, më e madhe se çdo universitet.
Sa i përket shkrimtarëve që erdhën përpara nesh, nëse bëhet fjalë për shkrimtarët që krijuan gjatë periudhës së komunizmit, ka pasur shkrimtarë të mirë, të cilët kanë shkruar një letërsi që mbetet, ashtu siç ka pasur edhe shkrimtarë të dobët apo mediokër, të cilët nuk kanë lënë asgjë për vitet që vijnë. Natyrisht, mungesa e lirisë ka qenë faktori kryesor. Por, shkrimtarë të ndryshëm këtë liri e kanë përjetuar në shtegtimet e tyre letrare.
Nëse do të flasim për shkrimtarët që jetuan dhe krijuan përgjithësisht deri në vitin 1944, duhet thënë se janë një plejadë e artë, gati e paarritshme, me të cilët zë fill letërsia moderne shqiptare. Për ata që do të vijnë pas nesh, nuk mund të them asgjë të saktë. Kam frikë se edhe letërsia do të bjerë shumë shpejtë nën kthetrat e teknologjisë.
HEJZA: A e ndjeni përgjegjësinë për të dokumentuar apo dëshmuar përvojat e brezit tuaj nëpërmjet shkrimeve tuaja?
NESTURI: Patjetër që po. Është detyra e çdo brezi për të dëshmuar përvojat e veta dhe epokës së cilës i përket.
HEJZA: Letërsia shqipe sot?
NESTURI: Më shumë ka zhurmë se sa autorë dhe vepra të vërteta letrare. Letërsia nuk është dhe nuk mund të jetë fasadë. Na mungon kritika e mirëfilltë letrare dhe kjo është tragjedi. Janë ngatërruar shijet.
HEJZA: Ndonjë mesazh, sugjerim apo udhëzim për ata që ju lexojnë apo për të rinjtë që kanë potencialin për t’u bërë krijues?
NESTURI: Letërsia është një tokë e shenjtë. Leximi dhe një bibliotekë e mirë janë armët më të forta për t’u përballur në jetë. Sa u përket të rinjve që kanë potencialin për t’u bërë krijues, sugjerimi im është që gjithmonë të jenë vetvetja dhe të guxojnë.
