Me Sead Zimerin, filozof

KULTURËS SHQIPTARE I MUNGON ARSYEJA KRITIKE

Nëse kalon një ditë pa lexuar, ndihem në ankth. Ndjehem sikur kam humbur diçka timen dhe madje ndihem më injorant se zakonisht

Intervistoi: Avni HALIMI

Sead Zimeri, profesor i asociuar në Universitetin Nord në Norvegji, është i specializuar në filozofinë politike dhe etikën. Hulumtimi i tij akademik thellohet në parimet morale të politikës dhe ligjit, lirisë dhe barazisë. Përmes shkrimeve dhe formave të tjera të komunikimit publik Zimeri angazhohet në mënyrë aktive dhe kritike në kulturën dhe politikën shqiptare, duke avokuar për reforma kulturore dhe ndryshime politike brenda dhe jashtë komunitetit shqiptar.

HEJZA: Nëse ne (qenia njerëzore) jemi shkaktarë të kaosit, kush e krijon harmoninë? Zoti? Nga këndvështrimi filozofik-racional, cili është propabiliteti i paqes, i bashkëjetesës në mes të njeriut dhe Zotit?

S. ZIMERI: Nuk është e qartë për mua se çfarë kaosi diskutojmë këtu – kaos kozmik, ontologjik, epistemik apo social. Njeriu nuk është shkaktar i kaosit kozmik nëse një gjë e tillë ekziston. Megjithatë, ai mund të shkaktojë kaos social (politik) dhe, indirekt, kaos mendor (epistemik) kur nuk arrin të krijojë rregull nga përshtypjet që merr nëpërmjet shqisave ose komunikimit gjuhësor. Për shembull, kur ai nuk arrin të krijojë harmoni midis mendimeve të kundërta, mund të flisni për kaos mendor që zakonisht shfaqet në paqartësi të ndryshme mendore, në mendime asinkrone, në vendime irracionale e të ngjashme. Pra, ky lloj kaosi ndodh për shkak të dështimit për të siguruar harmoninë mendore, domethënë për shkak të dështimit të të menduarit racional, që është koherent dhe i saktë. Në të njëjtën kohë, rezulton se njeriu është shkaku i këtij kaosi pasi ai nuk arrin të kuptojë se çfarë kërkon të menduarit. Kaosi këtu nuk është një rezultat i qëllimshëm, por i paqëllimshëm. Nuk vjen nga dëshira për të krijuar kaos, por nga pamundësia për të krijuar rregull dhe harmoni. Çdo gjë në univers, përfshirë krijimtarinë njerëzore, zhvillohet sipas marrëdhënieve të tyre harmonike. Në kozmos, ligjet natyrore bëjnë të mundur një lloj harmonie të kozmosit dhe për të ekzistuar në shoqëri, është e pamundur pa një sërë rregullash, normash dhe ligjesh që e bëjnë të mundur këtë harmoni. Mungesa e harmonisë është gjithmonë një tregues i ndonjë çrregullimi që pengon arritjen e harmonisë. Vetë fakti që një bashkësi njerëzore nuk mund të ekzistojë pa iu përmbajtur disa rregullave që imponojnë harmoninë, tregon se harmonia i paraprin kaosit dhe se njeriu kërkon harmoninë dhe stabilitetin me çdo kusht. Ka shpërthime të shpeshta kaosi, pakënaqësie, vullkanesh, revolucionesh dhe madje edhe krime brenda harmonive të tilla. Nëse kjo qëndron, atëherë njeriu nuk ka nevojë për Zotin për të krijuar harmoninë, sepse ai është natyrshëm i tërhequr drejt saj; edhe kur vendos kaos (politik apo individual), e bën për të krijuar një harmoni më të fortë.

Sa i përket paqes mes Zotit dhe njeriut, nuk besoj se njeriu mund të hyjë në një marrëdhënie paqeje apo bashkëjetese me Zotin. Nuk jam i sigurt se çfarë do të thotë pyetja, sepse Zoti supozohet të jetë krejtësisht i ndryshëm nga interpretimet tona për të. Pavarësisht se si e imagjinojmë atë, ai është i ndryshëm edhe pse imagjinata jonë është kryesisht antropocentrike, dhe ajo inkuadron një ide që apriori refuzon të inkuadrohet në atë mënyrë. Nuk mund të ketë “bashkëjetesë” midis njeriut dhe Zotit, pasi ato janë kategori të ndryshme, dhe “bashkëjetesa” mes një dallimi të tillë është e pamundur. Teologët dhe besimtarët flasin për komunikimin midis Zotit dhe njeriut. Megjithatë, edhe nëse pranojmë që ky komunikim është i mundur, ai duhet interpretuar si ndihmës dhe orientues i mundësisë së paqes dhe bashkëjetesës mes njerëzve.

HEJZA: Për Aristotelin politika ishte një veprimtari përmes së cilës qenia njerëzore përpiqet të sigurojë jetë më të mirë, shoqëri të drejtë. Për Makavelin politika ishte arti i pushtetit! Teoritë mbi politikën avancuan sidomos në dekadat e para të shekullit XX, gjatë hulumtimeve etnografike dhe arkeologjike në terren, kur edhe u arritën njohuri të reja mbi sistemet-rregullimet e ndryshme politike. Këto njohuri, në fakt ishin brumi i antropologjisë politike. Si komb, sa e kemi të zhvilluar këtë disiplinë të antropologjisë?

S. ZIMERI: Ne si komb nuk kemi zhvilluar as antropologji, as politikë, as diplomaci. Gjithçka që kemi është në një formë shumë rudimentare. Prandaj, nuk mund të flasim për ndonjë arritje në këtë drejtim.

HEJZA: Filozofia si arti i arsyes dhe identiteti kulturor – dy koncepte, dy ide, që formojnë boshtin e identitetit kombëtar! Sa shqiptarët janë të vetëdijshëm mbi këtë teoremë të natyrshme?

S. ZIMERI: Nuk besoj se filozofia është pjesë e formimit të boshtit të identitetit kombëtar. Shqiptarët nuk kanë nxjerrë filozofë, por ekzistojnë si komb dhe identitet kombëtar. Sigurisht që filozofia do të ndihmonte shumë në zhvillimin e identitetit kombëtar. Fatkeqësisht ky realitet tek ne nuk ekziston, ndaj edhe shqiptarët nuk janë në dijeni të teorive të tilla. Megjithatë, ne kemi një identitet kulturor që përmban elemente të filozofisë dhe elemente të ndryshme intelektuale që i japin një karakter unik kulturës shqiptare. Shpresoj që filozofia një ditë të bëhet pjesë e thesarit kombëtar, pasi është e nevojshme për disiplinimin e arsyes dhe përdorimin kritik të saj. Kulturës shqiptare i mungon arsyeja kritike, edhe pse në pamje të parë duket se shqiptarët vetëm kritikojnë. Megjithatë, nuk është kritika e mirëfilltë filozofike, por kritika e zakonshme që gjejmë në çdo kulturë tjetër. Kritika filozofike është diçka tjetër.

HEJZA: Çka është patriot? Çka është nacionalist? Cili nga këta është i majtë e cili i djathtë? Cili është sot koncepti shqiptar mbi të majtën dhe cili mbi të djathtën?

S. ZIMERI: Patriotizmi dhe nacionalizmi janë koncepte të lidhura. Madje, do të thosha se nacionalizmi është një variant i patriotizmit. Megjithatë, unë besoj se patriotizmi është më i rëndësishëm se nacionalizmi, pasi ky i fundit shpesh kuptohet si nacionalizëm etnik me elemente shoviniste dhe, si i tillë, përjashton ata që nuk ndajnë identitetin etnik dominues. Patriotizmi mund të konsiderohet nacionalizëm qytetar, i cili ka të bëjë me kujdesin për shtetin, ligjet, kushtetutën e vendit dhe ruajtjen e të mirës publike.

Patriotizmi është një formë e asaj që ne në filozofi e quajmë anësi, ku tregojmë kujdes të veçantë ndaj diçkaje ose dikujt për shkak të marrëdhënies që kemi me të. Disa flasin edhe për detyra të veçanta ndaj atdheut. Kjo mund të bie ndesh shpejt me kërkesat e drejtësisë, të cilat janë të paanshme dhe i trajtojnë të gjithë si të barabartë. Ekziston një debat i gjatë në filozofinë morale dhe politike nëse patriotizmi dhe drejtësia kozmopolite mund të pajtohen apo nëse nevojitet një pajtim i tillë. Shumë filozofë mendojnë se patriotizmi ka një vlerë të pavarur morale dhe si i tillë, ai nuk mund të reduktohet në kërkesën e drejtësisë. Unë besoj se patriotizmi ka një vlerë të pavarur morale dhe ne duhet t’i japim peshën e duhur morale. Ndonjëherë, këto marrëdhënie na japin arsye për veprime. Për shembull, ne e trajtojmë familjen tonë ndryshe, sepse ata janë familja jonë, dhe në bazë të kësaj kemi detyrime të veçanta ndaj familjeve tona. Kjo më duket e arsyeshme, por megjithatë, ne nuk duhet të kapërcejmë kufijtë moralë ose të mohojmë detyrat tona ndaj njerëzimit, sepse, në atë rast, anshmëria bëhet e paligjshme.

Patriotizmi është legjitim dhe moralisht i mbrojtshëm për sa kohë që nuk cenon kërkesat e pavarura morale dhe nuk është moralisht i kundërshtueshëm. Nëse patriotizmi ose ndonjë filozofi ose qëndrim bëhet moralisht i kundërshtueshëm, ne kemi arsye t’i rishqyrtojmë këto besime. Kjo nuk do të thotë se nëse e kufizojmë patriotizmin në kërkesat e drejtësisë, ai është tërësisht i reduktueshëm dhe i shpjegueshëm, duke iu referuar parimit të drejtësisë. Siç thotë filozofi Martha Nussbaum, marrëdhëniet e pjesshme janë të vlefshme dhe një mënyrë e arsyeshme për t’i bërë gjërat. Pra, unë jam për një formë të kufizuar patriotizmi, por mbetem shumë ambivalent për nacionalizmin.

Nuk besoj se ka një koncept të veçantë shqiptar për të majtën dhe të djathtën, sepse këto janë koncepte politike me përmbajtje ideologjike të dallueshme dhe universale. Çështja është nëse kemi parti apo lëvizje të majta dhe të djathta. Besoj se vetëdija politike shqiptare është shumë e ulët, e ndikuar nga interesat e përditshme dhe politika shqiptare zakonisht e ndjek politikën amerikane hap pas hapi, e cila sa herë që ndryshon atje, ndryshon edhe tek ne, jo në përmbajtje, por në përshtatje, kështu që dallimet politike janë shumë të vogla dhe të parëndësishme në ligjërimet politike shqiptare. Në përgjithësi, me përjashtim të Vetëvendosjes! do të thoja që politika shqiptare anon më shumë djathtas sesa majtas. Po kështu, nacionalizmi dhe patriotizmi janë më shumë qëndrime të djathta sesa të majta, por jo kryesisht pasi ka edhe nacionalizëm dhe patriotizëm të majtë.

HEJZA: Cili është roli i filozofisë në politikat tona kombëtare?

S. ZIMERI: Aktualisht, filozofia nuk luan asnjë rol në politikat tona kombëtare, ose nëse luan ndonjë rol, ai rol është minimal dhe privat. Kryeministri Kurti është shumë i interesuar për mendimin filozofik dhe politik, por ky interes mbetet privat. Megjithatë, filozofia duhet të luajë një rol në politikat tona kombëtare pasi një politikë e informuar filozofikisht është një politikë syhapur, por edhe e vetëdijshme për kufijtë e saj. Është gjithashtu një politikë e mirëfilltë demokratike ku opinioni tjetër vlerësohet dhe vlerësohet si pjesë përbërëse e politikave demokratike.

Karakteristika kryesore e filozofisë është prodhimi i të menduarit kritik; prandaj në mungesë të filozofisë mendimi kritik nuk prodhohet. Në të njëjtën kohë, duke qenë se mendimi kritik është gjithashtu një nevojë për funksionimin e shëndoshë të demokracisë, politikat tona kombëtare, për fat të keq, nuk prodhojnë as mendim kritik dhe as demokraci të mirëfilltë. Një demokraci e vërtetë nis nga parimi bazë i demokracisë: barazia. Në një sistem të mirëfilltë demokratik, barazia e qytetarëve merret si një çështje e mirëqenë, një çështje aksiomatike dhe kjo do të thotë domosdoshmërisht se mendimet e të gjithëve kanë vlerë prima facie të barabartë dhe vlera e tyre reale duhet të shqyrtohet në shkëmbime e debate të lira demokratike. Disa opinione nuk kanë peshën që pretendojnë fillimisht se kanë, por kjo mund të kuptohet vetëm pas një shqyrtimi demokratik të tyre. Për t’i shqyrtuar këto opinione me përgjegjësi, nevojitet një sferë publike e lirë dhe një edukim filozofik që u mundëson qytetarëve të eksplorojnë dhe vlerësojnë pikëpamjet në mënyrë kritike. Pra, filozofia është e nevojshme. Duke qenë se nuk kemi filozofi, nuk kemi as mendim kritik dhe as demokraci të mirëfilltë.

E di që shumica e politikanëve shqiptarë, të zgjedhur me vota të lira demokratike apo të emëruar, nuk i kushtojnë aspak rëndësi opinioneve të qytetarëve të thjeshtë, pasi nuk i konsiderojnë të denjë për të debatuar për meritat e politikave të tyre. Në demokracitë tona, koncepti i qytetarisë është shumë i pazhvilluar dhe qytetari është i rëndësishëm vetëm kur politikanët kanë nevojë për votat e tyre, por mendimet e tyre janë të pavlera. Çfarë mund të dijë një fermer, një artizan, një bukëpjekës, një kamarier apo një mësues për çështjet politike? Kjo është qasja e politikanëve tanë ndaj qytetarëve, të cilët përbëjnë dhe ruajnë sistemin demokratik. Qytetarët nuk konsultohen dhe politikanët kur flasin me qytetarët nuk i marrin seriozisht mendimet e tyre, sepse nuk kanë të njëjtin status si politikanët. Nëse një qytetar merr përsipër të shprehë ndonjë mendim të ndryshëm nga ai i politikanëve, atij do t’i tregohet vendi dhe kufizimet e njohurive të tij politike.

E gjithë kjo ndodh, sepse mungon një kulturë e mirëfilltë demokratike. Mungojnë edhe institucionet dhe shoqëria civile që kujdesen për këtë të drejtë. Ende nuk kam hasur në ndonjë organizatë që merret me çështje politike që e ka paraqitur këtë problem si problemin kryesor të deficitit demokratik të shoqërive tona. Kjo marrëdhënie brutale, e padrejtë dhe jodemokratike, është aq e normalizuar sa nuk shihet as si problem, e aq më pak e problematizuar. Pa zbërthyer këtë marrëdhënie, pa shqyrtuar gjenealogjinë e saj, duke studiuar barrierat që e bëjnë një marrëdhënie të tillë të barabartë dhe pa ofruar një qasje për të kapërcyer këtë marrëdhënie jodemokratike, ne nuk do të zhvillojmë as demokracinë dhe as kulturën e mirëfilltë demokratike.

Me kulturë demokratike nuk nënkuptoj thjesht se çdo vendim merret përmes mekanizmit të votës, por një qasje e hapur, e barabartë dhe e respektueshme ndaj çdo opinioni tjetër, veçanërisht ndaj pikëpamjeve që mbrojnë interesat private të qytetarëve. Kjo është e rëndësishme, sepse këtu përfshihen çështje morale, të ligjit moral, dhe qytetarët kanë të drejtë të mbrojnë interesat e tyre në mënyrë demokratike. Për sa kohë që ne nuk i japim më shumë hapësirë filozofisë, përderisa nuk e bëjmë atë pjesë të strukturës së shoqërive tona dhe për sa kohë që nuk ua mësojmë atë nxënësve të shkollave fillore, nuk do të mund të krijojmë një shoqëri dhe kulturë demokratike.

Ne kemi një sistem demokratik gjysmak pa asnjë kulturë demokratike dhe mendim kritik. Unë do t’i ftoja të gjithë ata që duan një shoqëri demokratike të përkushtohen maksimalisht për realizmin e kulturës demokratike. Kështu, do të hedhim disa vese kulturore të trashëguara nga epokat e mëparshme, por njëkohësisht do të bëhemi edhe pjesë e natyrshme kulturës perëndimore.

Filozofia është hapi fillestar, por i pashmangshëm për një marrëdhënie të re dhe të mirë me kulturën perëndimore. Do të shtoja se edhe ndërtimi i marrëdhënieve më të mira me kulturat e tjera joperëndimore është i nevojshëm. Qasjet tona nuk janë aspak më të mira ndaj kulturave të ndryshme, të cilat ne ose i pranojmë plotësisht ashtu siç janë, ose i refuzojmë fare pa u përpjekur të krijojmë lidhje që respektojnë integritetin tonë të pavarësisë morale dhe intelektuale. Të dyja qëndrimet janë shumë problematike jo sepse adhurojnë ose denigrojnë dhe përçmojnë kulturat e tjera, por sepse kanë mungesë të plotë respekti për kulturën tonë. Sikur të mos kemi fare një personalitet kulturor të pavarur, prandaj marrim qëndrime jashtëzakonisht ekstreme: ose je plotësisht me Amerikën, ose je kundër Amerikës, ose je tërësisht musliman ose jomusliman, ose je tërësisht shqiptar ose je antishqiptar. Të gjitha këto sindroma të ekstremizmit burojnë nga fakti se ne nuk kemi një profil kulturor të pavarur që mund të krijojë lidhje reciproke dhe të barabarta me profilet kulturore tjera. Burojnë nga mungesa e vetëbesimit tonë. Por, kjo mungesë e vetëbesimit mund të kurohet përmes filozofisë dhe kulturës demokratike.

HEJZA: Shkrimtari hisponoamrikan, Jorge. L. Borges, në një bisedë rasti me mikun e vet po i ankohej se kish filluar ta humbasë kujtesën, nuk po i kujtohej asgjë, përveçse gjërave që i kishte lexuar! Mbanë mend vetëm leximin! Po ata që nuk lexojnë, për shembull, si puna jonë, çka mbajnë mend?

S. ZIMERI: Gjithsesi, leximi forcon kujtesën, por në të njëjtën kohë nuk duhet ekzagjeruar roli i leximit në këtë kontekst. Shkrimtari i madh këtu bën një hiperbolizim letrar dhe ndoshta ka një paragjykim elitist. Natyrisht, për ne që lexojmë shumë, leximi është shumë i rëndësishëm dhe nuk e mendoj një jetë pa lexim, por kjo sepse kështu jam formuar dhe leximi është bërë pjesë e natyrës sime. Nëse kalon një ditë pa lexuar, ndihem në ankth; Ndjehem sikur kam humbur diçka timen dhe madje ndihem më injorant se zakonisht. Kështu që leximi është padyshim frymëzimi im dhe besoj, megjithëse nuk kam prova shkencore, se më forcon kujtesën.

Jam dakord me shkrimtarin e madh që ne kujtojmë atë që lexojmë dhe harrojmë atë që na vjen përmes kanaleve të tjera. Por, siç thashë, kjo është më shumë një rastësi sesa ndonjë virtyt i veçantë i leximit. Ata që punojnë në fusha të ndryshme dhe merren me aktivitete të ndryshme të jetës zakonisht kujtojnë gjërat me të cilat punojnë. Prandaj, nuk do të habitesha kur të mësoja se një fermer mban mend gjithçka për bujqësinë, por harron shpejt atë që lexon. Kështu, me gjithë respektin për shkrimtarin e madh, ai ka folur këtu me paragjykim.

HEJZA:  Si do të dukej një shoqëri me një punëtori gjigante, ku njerëzit do të shkonin në punë për të lexuar. Pagë mujore për tetë orë lexim në ditë! Do të ishte ky lexim i detyrueshëm? Dhunë shpirtërore? Apo, punë që disiplinon shpirtin!

S. ZIMERI: Kjo do të më dukej si një shoqëri totalitare. Shpresoj që të mos ndodhë kurrë. Askush nuk duhet të ketë të drejtë të na imponojë një mënyrë të veçantë jetese. Unë besoj në lirinë e plotë të individit për të zgjedhur atë që është e arsyeshme dhe e mirë për të. Shpirti disiplinohet në mënyra të ndryshme, disiplinon edhe leximi, por mund të disiplinohet edhe përmes meditimit, faljes, reflektimit, punës që e bën njeriun të lumtur etj. Si një lexues i pasionuar, dua që njerëzit të lexojnë sa më shumë, por në asnjë mënyrë nuk besoj se leximi duhet bërë me detyrim. Ka shumë forma përmes të cilave ne mund dhe duhet të zhvillohemi, dhe leximi është vetëm një formë prej tyre. Mendoj se ky është një paragjykim elitar, sidomos ndaj punëtorëve të krahut, pa punën e të cilëve do të vdisnim urie. Për shkak se nuk kanë kohë të lexojnë dhe t’i përkushtohen leximit në maksimum, ose thjesht nuk duan të lexojnë, ata që kanë kohë dhe dëshirë për të lexuar fillojnë të mendojnë për veten më lart dhe, në disa raste, më mirë se ata që lexojnë.

Le t’i hedhim njëherë e mirë këto paragjykime dhe, njëkohësisht, të krijojmë kushtet që leximi të bëhet i mundur për të gjithë, sikur të bëhen të mundur teatrot, parqet, objektet e kultit, shkollat, rrugët etj. Megjithatë, leximi nuk mund të privilegjohet në asnjë rrethanë, sepse atëherë kalojmë në një mentalitet diskriminues. Për më tepër, lexuesit rriten kur ndiejnë nevojën për të lexuar dhe kur leximi bëhet pjesë e identitetit kulturor, ai bëhet një mënyrë e shquar kulturore. Kjo nuk ekziston në vendin tonë, ndaj nuk e shoh të arsyeshme t’i jepet përparësi ndaj veprimeve të tjera.

HEJZA: E bukura, e përkryera, harmonia! Cila është qasja shqiptare ndaj këtyre kategorive filozofike! I pëlqejmë, bëjmë pas tyre, por si sillemi me to?

S. ZIMERI: Është e vështirë t’i përgjigjesh kësaj pyetjeje në mënyrë të kënaqshme, pasi kjo më duket një pyetje që kërkon një përgjigje empirike. Megjithatë, nga vëzhgimet e mia private, do të thosha se ne nuk u kushtojmë shumë rëndësi këtyre gjykimeve. Për shembull, zakonisht gjen mure bosh kur hyn në një shtëpi shqiptare. I lyejmë muret të bardha me gëlqere, por shumë pak dekorim që do të tregonte shijen tonë estetike. Në të njëjtën kohë, nuk na shqetësojnë aq mbeturinat që hedhim në rrugë, gjë që tregon për (mungesën e) gjykimit dhe shijes tonë estetike. Ku është e bukura në rrugët tona të pista me mbeturina? Unë besoj që mund të mësojmë më shumë për gjykimet estetike të një populli për të bukurën, duke parë se çfarë bëjnë ata me mbeturinat dhe plehrat sesa duke vizituar muzetë e tyre, sepse mbeturinat anulojnë të bukurën, e cila kërkon një formë specifike të përfaqësimit harmonik.

HEJZA: Në një shkrim tuajin, duke folur për kulturën si mekanizëm që ngre ura në mes të vetëdijes dhe nënvetëdijes, kur flisni për kulturën shqiptare, thoni: “Kultura shqiptare është kapur në paradoksin e shtypjes së madhe të gruas dhe shtypjes së vogël të burrit.” Si do të dukej në skenë teatri apo filmi ky “aksion paradoksal”! 

S. ZIMERI: Shtypja e zvogëlon individin, duke bërë që ai të tërhiqet plotësisht në boshllëkun në epiqendrën e jetës së tyre. Por ka dy forma të kësaj mënyre shtypjeje. Gruaja është e shtypur nga burri që është agjent, dhe nëse jo agjent përfitues i kulturës patriarkale, kjo në mënyrë paradoksale krijon një vetëdije potenciale tek gruaja për rezistencën kundër shtypjes së burrit. Diskriminimet e shumta që përjeton çdo ditë e bëjnë atë më të vetëdijshme për shtypjen që përjeton. Burri, përkundrazi, duke qenë se është ai që e shtyp atë, nuk arrin kurrë të kuptojë se edhe ai është i shtypur tërësisht.

Do ta imagjinoni në një skenar filmi, një film vizatimor, ku dy njerëz të gjinive të kundërta, por me një kapacitet elastik për t’u zgjeruar dhe tkurrur. Fillimisht, do të shihnim gruan duke u tkurrur. Megjithatë, vjen një moment kur ajo nuk tkurret më, por ose mbetet në atë nivel të përfaqësimit minimal të subjektivitetit të saj ose fillon të zgjerohet, duke u ngritur si një ndërgjegje që duhet të luftojë shtypjen. Burri, nga ana tjetër, as që është i vetëdijshëm se edhe ai është i shtypur dhe se shtypja e tij manifestohet, sidomos në rastet kur me dashje apo pa dashje e shtyp gruan dhe të tjerët, tkurret brenda vetes. Sa më shumë të bëhet pjesë aktive e procesit të dominimit, aq më shumë tkurret. Duke qenë se ai nuk ka vetëdijen e nevojshme për të parandaluar këtë proces, ai do të bëhet gjithnjë e më i vogël, fizikisht dhe shpirtërisht, deri në momentin e zhdukjes së plotë të tij. Thjesht bëhet asgjë. Armiku i burrit nuk është gruaja por vetvetja, moskuptimi se sa më shumë e shtyp gruan aq më shumë e shtyp veten.

HEJZA: Ju thoni se në mes të shqiptarëve ka dallime reale, të cilat mund t’i harrojmë vetëm në ekstaze emocionale. Ndonëse kemi një gjuhë të përbashkët, edhe këtu dallohemi. Si shqiptar i Maqedonisë së Veriut ju ndjeheni mirë si në Kosovë ashtu edhe në Shqipëri, por, megjithatë, ju e pranoni se në Kosovë ndjeheni pjesë e kulturës së saj, kurse në Shqipëri, nëse nuk njihesh, ndjehesh pothuajse tërësisht i huaj. Si do të realizohet një bashkim kombëtar me këto diferenca kaq të thella mes shqiptarëve? Konstatimi i juaj shpalos dukurinë e neglizhencës absolute, pasivitetit tonë total në drejtim të bashkimit kulturor, të unifikimit të politikave kulturore kombëtare?

S. ZIMERI: Ky vlerësim nuk duhet marrë si vlerësim objektiv pasi shqiptarët e tjerë nuk e kanë këtë përvojë, prandaj do të dilnin me vlerësime të tjera subjektive. Por, përshtypja ime është se edhe pse kemi shumë gjëra të përbashkëta, përsëri them që nuk duhet të nënvlerësojmë gjërat që na ndajnë. Megjithatë, jam plotësisht i vetëdijshëm se këto dallime mund të kapërcehen me ngritjen e ndërgjegjes kombëtare shqiptare dhe shkëmbimet kulturore që duhet të ndodhin shumë më shpesh tek të gjithë shqiptarët. Për shembull, duhet të ketë shkëmbime studentësh, plan-programe arsimore dhe mësimin e historisë së popullit shqiptar në treva të ndryshme. Çfarë di një shqiptar nga Kukësi për shqiptarët e Maqedonisë apo anasjelltas? Bashkimi kombëtar nuk është i pamundur, por nuk mund të bëhet në kushtet e sotme, sepse jemi të huaj për njëri-tjetrin. Fakti që ne flasim të njëjtën gjuhë është një bazë e rëndësishme, por e pamjaftueshme për t’u bërë një komb i pandarë. Unë dua të shoh shkëmbime mes shqiptarëve nga e gjithë bota për t’u njohur më mirë me njëri-tjetrin, sepse pa këtë njohuri paraprake, ne mbetemi objektivisht të huaj për njëri-tjetrin.

HEJZA: Politikat kulturore të subjekteve shqiptare në Maqedoninë e Veriut, por dhe gjithandej viseve shqiptare, janë pa strategji kombëtare, janë pa elaborat akademik! Investimet në kulturë bëhen për hir të kulturës! Assesi të kuptojmë se tashmë në botë investimi në kulturë zhvillohet vetëm pas analizimit të rezultateve që vijnë nga matja e kulturës në vlera tregu, pra, vetëm pasi, siç thoni ju, të shihen të hyrat nga marketizimi i kulturës! Le të supozojmë se ky trend do ta kapë kulturën shqiptare brenda dy-tre viteve! Si do të na gjejë, ç’do të ndodhë me ne si komb me një kulturë të lashtë?

S. ZIMERI: Kam frikë se kultura jonë e lashtë i është dorëzuar rrymave të globalizimit dhe fuqive të tjera që kujdesen për afirmimin e tyre në kurriz të trashëgimisë sonë kulturore. Ne jemi një kulturë e lashtë pa mekanizma të fortë për të mbrojtur qenien ton nga kapitalizmi grabitqar dhe politikat në shërbim të tij. Si çdo kulturë tjetër e ndrydhur dhe e sunduar prej shekujsh, nuk na është dhënë hapësira dhe mundësia për të zhvilluar një profil politik të pavarur, siç e kanë pasur fqinjët tanë. Megjithatë, nuk duhet anashkaluar se edhe ne kemi bërë progres në këtë drejtim. Maqedonia e Veriut është një shembull i rëndësishëm i këtij përparimi. Nuk mjafton, por duke pasur parasysh që filluam nga e para, pa përvojë politike dhe diplomatike, pa njerëz kompetentë që do të mund të drejtonin politikën tonë kombëtare, ndoshta nuk kemi bërë aq sa kanë lejuar mundësitë, por kemi lëvizur gjithsesi përpara. Këto lëvizje janë tentative, ngurruese, të pasigurta, emocionale, të konceptuara keq dhe të korruptuara. Por, duhet kuptuar që kemi filluar nga e para; prandaj, edhe pse jam shumë kritik, veçanërisht ndaj politikave shqiptare si në Maqedoninë e Veriut ashtu edhe në Kosovë, besoj se kemi arsye për të qenë krenarë për arritjet tona. Sot ka një klasë politike shumë më të përgatitur se tre dekada më parë dhe ne kemi arritur disa të drejta që nuk mund t’i imagjinonit më parë. Kosova ka ndërmarrë hapa të rëndësishëm drejt demokratizimit të vendit, përfaqësimit dinjitoz ndërkombëtar, krijimit të ushtrisë dhe policisë së klasit botëror dhe ngritjen e mirëqenies së qytetarëve të saj.

Jemi ende shumë larg realitetit të synimeve tona dhe nuk kemi një ide të qartë se si duhet të duket politika jonë e përbashkët kombëtare. Pra, jemi ende në procesin e eksperimentimit, të të mësuarit, të “provës dhe gabimit”, por sot unë jam qytetar me të drejta të barabarta në Maqedoninë e Veriut. Kjo është një arritje e madhe për shqiptarët aty.

Duhet të punojmë shumë më tepër se kaq, jam veçanërisht i zhgënjyer nga politikat e kryeministrit Rama, por nuk besoj se do të ketë sukses në planin afatgjatë. Është një lemzë që do të marrë fund, sepse pavarësisht se ku jemi, kujtesa jonë e shtypjes është ende e gjallë. Prandaj, si komb, ndonëse i ndarë dhe i dobët, kemi ndërmarrë disa hapa për konsolidimin e identitetit tonë kombëtar dhe besoj se duhet të vazhdojmë t’i forcojmë këto politika edhe në të ardhmen, përmes, siç e thashë edhe më lart, mënyrave të ndryshme integrimi, bashkëpunimi. njohjes reciproke dhe kultivimin e solidaritetit demokratik mbarëkombëtar. Duhet të jetë e qartë që sot nuk mund të kthehemi në asnjë formë nacionalizmi agresiv të shekullit të 19-të dhe të 20-të. Kemi shumë të përbashkëta, vlera që duhet t’i kultivojmë, por në të njëjtën kohë të synojmë demokracinë.

Identiteti dhe trashëgimia kulturore janë një nga tiparet më kritike të çdo kulture të gjallë. Fatkeqësisht, ne nuk po i kushtojmë vëmendje të mjaftueshme politike identitetit tonë. Shikoni, për shembull, qytetet tona: janë të tjetërsuar; asgjësohet vazhdimësia historike dhe kulturore e rëndësishme për identitetin. Përkundër protestave të shumta, Edi Rama shkatërroi Teatrin Kombëtar në Tiranë disa vite më parë dhe ka fshirë shumë gjurmë të tjera që e bëjnë Tiranën pothuajse të panjohur. E njëjta gjë është me Shkupin, me Tetovën dhe me të shumë qytete të ndryshme. Ndërtesat postmoderne po zëvendësojnë trashëgiminë kulturore pa asnjë lidhje me vendin, kulturën dhe identitetin. Kjo na bën të tjetërsuar. Në Evropë pati një proces të gjatë modernizimi të qyteteve, letërsisë, artit, muzikës dhe filozofisë.

Modernizimi është një proces i ngadaltë emancipimi. Marcel Gauchet e ka quajtur atë “dalje nga feja”. Kjo nuk duhet kuptuar dogmatikisht si një braktisje e thjeshtë e fesë si pjesë e trashëgimisë, por si një proces transformimi dhe emancipimi që kërkon një qasje totale ndaj kulturës dhe trashëgimisë. Kur postmoderniteti doli në skenë, shoqëritë perëndimore ishin tashmë moderne dhe relativisht të emancipuara, kështu që postmodernizmi, edhe nëse sfidonte trashëgiminë e modernitetit, kishte megjithatë shenja të vazhdimësisë kudo.

Thyerja postmoderne në kulturën shqiptare nuk është vetëm brutale, por fshin identitetin tonë, duke na bërë të ndihemi jashtë vendit. Postmoderniteti është lozonjar me eklekticizmin dhe ironinë dhe përzien stile të ndryshme për të krijuar një mjedis të panjohur. Nuk është gjithmonë pozitiv. Anët e tij të errëta janë shumë të dukshme: të hedhësh një person tradicional në një gjendje postmoderne është një akt çorientues, shqetësues dhe tjetërsues. Moderniteti nëpërmjet kapitalizmit është gjithashtu tjetërsues, dhe Marksi foli për tjetërsimin e punëtorëve nga puna e tyre. Por, në postmodernitet, ne jemi të tjetërsuar nga identiteti ynë jo si punëtorë, por si qenie kulturore në një mënyrë kaq radikale dhe shkatërruese, saqë rrezikon vetë ekzistencën e asaj që na bënë ata që jemi.

Pra, identiteti ynë është padyshim i kërcënuar nga disa politika që nuk e kuptojnë vlerën e të vjetrës, që mendojnë se mund të fshijnë gjurmët e identitetit kulturor pa e tjetërsuar edhe identitetin si të tillë. Tjetërsimi është gjithsesi një proces natyror dhe pashmangshëm, por ai duhet bërë në atë formë që kultura përmes ndryshimit nuk varfërohet por pasurohet, nuk shkatërrohet por ndërtohet, dhe e vjetra natyrshëm i lëshon vendin të resë. Andaj edhe nuk besoj se kërcënimi i sotëm për identitetin tonë kombëtar vjen nga feja, veçanërisht nga Islami, siç po pohojnë disa shqiptarë të shqetësuar, sepse Islami tashmë është pjesë e këtij identiteti shqiptar, pjesë e kulturës shqiptare. Ndërhyrja postmoderne rrezikon vazhdimësinë kulturore të identitetit tonë.

HEJZA: Në diskurset tuaja kulturore ju i mshoni idesë se bashkimi kombëtar është utopi nëse nuk kemi angazhime akademike për, fillimisht, bashkim kulturor. Këtë bashkim kulturor ju e shikoni vetëm përmes projekteve strategjike kombëtare që duhet të ngritën e të shtrohen nga pushtetet tona politike po dhe nga institucionet akademike. Pse nuk i kemi akoma këto strategji për bashkim kulturor, nuk na lë “vëllai i madh” imagjinar apo, në fakt, bashkimin kombëtar e kemi vetëm mjet politik manipulativ për ta kamufluar egoizmin tonë politik që nuk është asgjë tjetër veçse eliksir i tradhtisë kombëtare?

S. ZIMERI: Unë besoj se bashkimi kombëtar është një domosdoshmëri jetike, sepse një popull i bashkuar, nën një flamur dhe nën një udhëheqës politik, mund të mbrohet lehtësisht nga armiqtë. Kjo është një arsye thelbësore pragmatike për ekzistencën tonë si komb. Ne kemi një histori të dhimbshme shtypjeje dhe pushtimi, ndaj nuk duhet të lejojmë që historia të përsëritet. Megjithatë, idetë e bashkimit kombëtar nuk janë në agjendën e politikës shqiptare dhe kur përmenden, përmenden për të manipuluar emocionet dhe ndjenjat kombëtare për të fituar më shumë vota. Nuk ka asnjë program apo projekt politik për realizmin e bashkimit kombëtar; prandaj, siç thashë edhe më lart, kjo ide sot është utopike. Por, nëse duam bashkim kombëtar, atëherë duhet të krijojmë kushtet për realizimin e tij, dhe ato që thashë më lart janë hapat e parë drejt një utopie të tillë. Bashkëpunimi mbarë-shqiptar është çelësi i çdo projekti tjetër. Nuk e kam fjalën për bashkëpunim mes qeverive, por për bashkëpunim në nivel shoqërish, shkollash, universitetesh, teatrosh, vizita të ndryshme, shkolla verore, investime në këto projekte.

HEJZA: Shikuar nga prizmi i filozofisë, në cilën materie filozofike më së miri do të trajtohej shqiptari i sotshëm.

S. ZIMERI: Në filozofinë morale dhe politike. Kriza shqiptare është morale dhe politike. Çdo fatkeqësi që na ka ndodhur, sidomos pas rënies së komunizmit dhe fitimit të pavarësisë, është për shkak të mungesës së ndërgjegjes morale dhe shfrytëzimit të papërgjegjshëm të mundësive politike. Ne duhet të krijojmë një komb me një busull moral, me vlera që i mban si të shenjta, si liria, toleranca, barazia, virtytet qytetare dhe respekti për shtetet kombëtare. Kritike është zhvillimi i sistemeve të shëndosha arsimore dhe një vetëdije për të mirën e përbashkët. Për të mirën e përbashkët flitet rrallë në kulturat tona.

Leave a Reply

Your email address will not be published.