– Pse hiqesh si trim? A mendon se të frikohem, më pyeti Mendimi. Unë s’dua të frikohet njeriu prej meje, sepse ai frikohet vetëm prej egërsirës së tërbuar, i thash.
Teki DERVISHI
Stacioni i vockël hekurudhor i Xërxës qe fundosur në terrin e thellë dhe të errët të natës së tetë nëntorit. Në peronin e zbrazur e të përbaltur derdhej si me rrëshekë xhuvama e shiut, që s’pushoi që kur ja nisi të bijerë aty kah mesdita. Në sallën e pritjes ndizej një stufë e madhe, në të cilën kishin hedhur thëngjill-guri të lagur, që digjej vështirë dhe bënte të të zihej fryma nga duhma e tij e rëndë, që lëshonte herë pas here. Punëtori i hekurudhës, pas pak, solli një fener të madh, e salla u mbush me dritë të zbehtë e pak të verdhë. Vetëm atëherë pash se ajo ishte përgjysmë e zbrazur, kurse njerëzit që prisnin trenin, ishin ca fshatarë të lodhur e shumë të përlloqur nga balta që kishin shkelur rrugës, e cila do t’i ketë shpënë gjer këtu.
– Pse nuk e keni sjellë rrymën elektrike këtu në stacion, e pyeta unë punëtorin e hekurudhës.
Zotëri, a do të vonohet edhe ca treni?, u përzie dikush tjetër, kështu që punëtori ju përgjigj shpejt atij tjetrit, duke harruar kështu t’i përgjigjej edhe pyetjes sime.
Bënte ftohtë. Fshatarët kishin rrethuar stufën e madhe dhe, herë pas here, shprushnin thëngjillin me një hekur të gjatë e të hollë, kështu që hiri derdhej në dyshemenë e çimentuar, kurse tymi e mbushte krejt lokalin. Një grua, e mbushur plot rrudha, por e cila dukej qartë se nuk kishte shkelur akoma të tridhjetë e pestat a të dyzetat, me gishta në hi, shpruhte gacat e derdhura në dysheme, dhe vetëm pasi i hiqte ato, i vente aty, në hirin e pastruar, po të nxehtë, shputat e zbathura të fëmijës, që e mbante ngrykë.
Meqë s’kisha ku të ulem, kishte orë që shëtisja nëpër sallë, gjithnjë duke ruajtur durimin dhe duke përballuar lodhjen, e cila gati m’i kishte këputur gjymtyrët. Buzët më ishin mbushur plot shkrumb, goja hidhëruar fare, kurse në pakon e cigareve, kur e ndeza të fundit, pashë se kishin mbetur vetëm edhe disa. E ndrydha plot pezëm letrën prej celofani, që kishte mbetur e zbrazur dhe, si të pavlerë që ishte, e hodha me nervozitet në dysheme. Këtë gjë e pa fshatari i veshur me tirq të nxirë e me ca cukla të tjera qytetare, i cili, venerova, ishte kapur fort pas duqeve, që i mbante në shpinë, pa i lëshuar asnjëherë në dyshemenë e lagur, gjatë krejt kohës sa prisnim aty.
-A di ta pshtjellish, më pyeti, duke ma ofruar kutinë e madhe e të bardhë të duhanit, të cilën e nxori nga xhepi i jelekut, në parzmë që e kishte, me njërën dorë duke e mbajtur, thuajse do t’i ikte, kurse me tjetrën gjithnjë duke i shtrënguar duqet e mbushur me diçka që nuk mund ta lëshonte në dyshemenë e lagur.
-Di, iu përgjigja shpejt, e pastaj më ra ndërmend se duhet ta falënderoj për bujarinë e rëndomtë njerëzore, të vesit që kanë duhanxhinjtë, t’i ofrojnë njëri tjetrit helmin e nikotinës, me të cilën hutohen.
E shikova këtë burrë të vogël dhe hallë-lig, të cilit i kishin dalë eshtrat e mëdhenj në fytyrë. Dukej si një siluetë e lenë aty, në gjysmëterrin e ftohtë të asaj nate të ftohtë nëntori, pa pasur si të lodhet, ose pa ditur ta çmojë skutën e vet të mundimit
Prej nga vjen? – më pyeti.
– Nga qyteti, – i thash.
– Po për kah je nisur kaq vonë, vazhdoi ta shfaqë kërshërinë e tij të rëndomtë fshatare, duke menduar se përgjigja ime do t’i takojë si e merituar, për shkak të asaj fije duhani që ma ofroi ta ndez.
-Nuk u nisa vonë natën, i thash, duke dashur ta fsheh atë që kërkonte ai prej meje. Por ja, më zuri nata këtu, duke pritur. Dimrit nata ja beh shpejt dhe pa e pritur fare.
Te ne thonë pleqtë, natën nuk është mirë të shëtisish, – tha dhe më shikoi dhelpërisht, sikur mu përgjigj me dredhi të pasherr dhe të pakeqe. Kush shëtit natën, e ha komatën…
-Po. pëshpërita unë mërzitshëm, duke dashur kështu ta shporr qafe njeriun, që dendur nisi ta zëvendësojë kërshërinë e tij me dyshimin, që sa vinte i rritej.
-Po e zë, nganjëherë, njeriun, kështu… – vazhdoi ai të flasë, ndonëse mirë e diktonte hutesën time dhe mirë ja qëllonte se nuk më bisedohej. Po ti më the se nuk qenke nisur natën… të zuri këtu. E sigurisht ke nevojë të udhëtosh, ke ndonjë punë me rëndësi.
– Shkoj në vizitë, i thash. Asgjë më të rëndësishme se kjo. Një mik i imi ka kryer shërbimin ushtarak. Sonte kthehet. Kam telegram, i thash, që t’ia zbeh kërshërinë dhe ta hjek qafe.
– Aha, e di ku shkoke. Në Denjë. Te Berishajt.
-Po.
-Unë jam nga Ratkovci. S’është shumë larg prej Denje, e dini ndoshta. Në Ratkovc ndalet treni, e prej aty të duhet, këmbë gjer në Dejnë, nja një orë e fiuuuuu…
-E di. E di, – i thash.
Fishkëllima e trenit prishi pashinë e natës së ftohtë të nëntorit. Dola në peronin e përbaltur, duke u munduar, me sa mundja, t’i ik pllokave të baltës dhe të mos i ndyej këpucët. Si duket, fshatari më vinte prapa në hap dhe, duke u zgërdhirë pa të keqe, më tha: »Si i zhyte tash, si më vonë…«
U ulëm në një nga vagonët e klasit së dytë, ai, vetëm pasi zuri vend kundruall meje, në ulëset e vjetra dhe të drunjta të një treni kaherë të vjetruar, i lëshoi duqet e tija para këmbëve dhe u çlirua, sikur të kishte zënë vend buzë oxhaku në odën e tij. E nxori përsëri kutinë e madhe të duhanit dhe, para se ta pshtjellë një për vete, ma ofroi edhe mua.
-Pshtjelle edhe një, më tha.
Më soditi pastaj një copë herë, duke vënë buzën në gaz të çiltërt, duke më soditur se si përpiqesha, me vështirësi, ta pshtjell duhanin.
-Je mësuar me aso të fabrikës, më tha, duke ma ndezur cigaren e posa lidhur me një fije shkrepse.
-Prej nga e njeh Dautin, ti? më pyeti pastaj.
-Ishim shokë shkolle, i thashë.
-Mirë besa. Tani i shkoke në vizitë. Do të gëzohet kur të të gjejë, duke e pritur në odë të burrave. Ai do të vijë me trenin e mesnatës, sigurisht.
Po prej nga e di ti, e pyeta.
Hë, prej nga e di unë, po thua. Paj, që e di. Po të gjithë e dinë. Sonte atë e presin edhe miqtë e edhe armiqtë. E di se e di që ai ka shumë armiq. Është në gjak me një familje të madhe në Denjë.
Pastaj zuri të më tregojë se si fëmijë kur ishte, paska ruajtur bashkë me Dautin dhentë dhe paskan qenë shokë të mirë. E dëgjoja me një vëmendje të cemtë, sepse më kishin rrëmbyer mendime të tjera. Më furfuronin mendime të kobshme mbi këtë pritje, që i bëhej atij prej miqve dhe prej armiqve.
-Rrimë sonte, më tha fshatari, te unë, në Ratkovc. Kam blerë çaj të mirë sot në sherr, e do t’ja krisim muhabetit.
-Faleminderit, thash, por unë qeshë nisur për në Dejnë.
-Shkon nesër. E di ai se e presin… tha. Nëpër dritën e të lumes dritë. dhe e la mendimin përgjysmë të pathënë, por unë mirë e kuptova se ku e rrahte thumbin.
– S’është mirë, tha, të udhëtosh natën. I lëshojnë këta fshatarët tonë qentë. Ku të dihet se ç’fsheh gardhi, ku të dihet se ç’të zbulon brryli i rrugës. Bie shi, madje, ftohtë është, e…
-Jo, i thash. S’mund ta pranoj ftesën tënde. Faleminderit shumë për bujarinë që tregon, por më duhet sonte t’i vizitoj në Dejnë, sepse nesër, me agim më duhet të kthehem, kam shumë punë…
-Po… desh të më bindë ai përsëri për rrezikun, që më kanosej, por unë e ndërpreva:
-S’frikohem unë, jo. Shqiptari nuk vret pas shpine.
-Hë, bëri. I paske blerë mendimet e mia. E sa për atë se shqiptari nuk vret pas shpinës, mund të llafosemi edhe pak…
Treni lokal ecte me shumë vështirësi, sikur ta ngrehnin ca qe të lodhur, kurse njerëzit, që hynin duke rraplluar dyert e vagonit, dukeshin të lodhur, të nxirë dhe të përlloqur. E shikoja fshatarin, që më rrinte kundruall, duke lidhur një pas një cigaret, të cilat i ndezte edhe për vete, e pastaj edhe për mua, sepse pa që vështirë ia dilja t’i pshtjell vetë. Rrinte disi si i ngrysur, pak i pavendosur në bindjet e tij, që donte të mi ofrojë edhe mua, ashtu të çiltërta siç i ndjente, ashtu të ngrohta siç i ishin dhënë, të rrëmbyera nga shpirt-kthjelltësia e tij prej njeriut të mirë e të çiltërt, që do t’i ndihmojë tjetrit edhe kur nuk e ka këtë gjë me borxh. E pashë se i dukej vështirë të bisedojë me mua mbi atë, për të cilën ishte i bindur se gaboja, por kësaj here nuk donte të flasë, ose i bindur se kuptoja vështirë, ose duke menduar se unë jam i bindur edhe vetë për rrezikun që më kanosej, por e pranoja atë me një vendosmëri te pashoqe, ose, do t’i jetë dukur se kam pasur arsye të fortë që mos t’i shkoj për mysafir.
-Kam dëgjuar prej ju shkollarëve, më tha papritur se Kurani nuk është një libër, që duhet qitur në baltë – dhe pushoi pak, e pastaj sërish më pyeti: A është kështu?
-Po, i thash. Por mos u mundo tani, me ndonjë izme të tij, të më tregosh ndonjë mençuri, sepse… … sepse, më ndërpreu ai mua, e nisi vetë ta vazhdojë mendimin tim, sepse hoxhallarët na kanë mësuar aq mbrapsht izmat e tij, sa ato duhen hedhur në baltë.
– Mirë e ke, – i thash.
-Po Kanuni?
– Çka »Kanuni«?, e pyeta unë.
A duhet hedhur në baltë?
-Po, i thash.
Po si ta hedhësh në baltë, kur nuk e ke në dorë, më tha me dredhi. Në kokën e burralecave, vazhdoi, rri, sikur Kurani në kokat e hoxhallarëve. Ta hedhësh në baltë Kanunin, s’mundesh ndryshe, po si hodhe në baltë kokat e burralecave, në të cilat fshihet ai.
– Nuk po të kuptoj, i thash.
-Eeeeece, bëri ai, duke e rrudhur syrin dhe duke pshtjellë edhe një cigare. Po, mirë e kupton ti…
.. në këto anë, vazhdoi të flasë fshatari, shumë kohë më përpara, hakmarrja nuk bëhej sikur sot: edhe pas shpine të shtijnë me armë. Aso kohe, njerëzit kishin dalë në dyluftim, ballë për ballë dhe, cili qe më i zoti… e paska pas bërë të veten. S’them, e as nuk është ta them unë se vlen a s’vlenë kjo të luftojë vëllau me vëllanë. Po, ta merr mendja, edhe budalla qofsh, nuk është e mirë dhe rrugë e së drejtës kjo. Mirëpo, prej dy të ligave, njeriu zgjodhi atë që është më pak e ligë, apo jo?
-Po, i thash.
– E qe, kur erdhën muhaxherët, e liga e hakmarrjes u bë edhe më e ligë për ne, edhe më e zezë. Tani s’të merr më plumbi në ballë, po edhe në rruzë të shpinës…
-Po pse the muhaxhirët!
Të thash se, përpara, si më thoshte gjyshi, njerëzit tanë, në këto anë, kur kishin punuar ditën nëpër ara, natën kur ktheheshin të pushojnë, nuk i merrnin plugjet e veglat e tjera në shtëpi, po i lenin nëpër ara, sepse askush nuk i merrte. Me ardhjen e muhaxherëve, plugjet që mbeteshin natën në arë, të nesërmen nuk mund t’i gjeje. U prish edhe besa, pastaj, edhe kjo, të kërcasë pushka pas shpine. Sot s’bën, o mik, t’u besosh skutave brrylave të rrugëve në terr. Të mori e liga…
Më në fund, treni u ndal në stacionin e vockël të Ratkovcit dhe prej tij nuk zbriti askush tjetër pos meje dhe fshatarit, me të cilin bisedoja. Pas pak u gjetëm përsëri në terrin e rrugës së përlloqur të fshatit, të rrahur nga shiu që tani ia kishte lëshuar sikur me rrëshekë. Ndonëse i ngarkuar me duqet, që i mbante në shpinë, ai ia dilte në krye t’i kapërcejë lehtë pengesat në rrugën e lagur shumë dhe, herë pas here, ndalej të më presë gjersa t’i afrohem.
– Po kështu, qe besa, më tha duke qeshur, ti s’do të mbërrish as gjer nesër atje në Dejnë. Po rrimë sonte këtu… bukë e…
-Falemnderit… do të mbërrij unë atje. Në mos për dy, atëherë për tri orë po se po…
– Erdha pra, e po të përcjell.
-Jo, i thash. Shkoj unë. S’është aq punë e madhe kjo. Faleminderit për duhan…
Në brrylin e rrugës, që shpiente për në Dejnë, ai u ndal dhe më shikoi nëpër terr, thuase nuk më kishte parë gjatë tërë udhëtimit. Ma shtrëngoi dorën dhe më tha: E, ju shkollarët, ndoshta dikur… dhe e la fjalën përgjysmë e u nisë sikur t’i vinte keq pse ndaheshim, ose sikur të ishte i bindur se krejt kjo bisedë me mua dhe takimi me të nuk kishte qenë asgjë më shumë se një ëndërr e gjatë dhe pak e çuditshme. Ose, ndoshta do të ketë dyshuar se kurrë më nuk do të takoheshim përsëri… dhe, i rënduar nga kjo bindje, do të ketë shkuar aq i hutuar, pa më thënë as natën e mirë.
U nisa i shtypur nga mendimet që m’i shkaktoi biseda me fshatarin e urtë nga Ratkovci. Vallë, a do të ketë pasur të drejtë që frikohej, mendova vetëm tani, kur çdo përgjigje që i jepja vetes ishte e pavlerë dhe e pamundur të më nevojitet. Ishte vonë të kthehesha dhe ishte turp të tregohesha kaq i pavendosur, por posa mbeta vetëm në terrin u dendur të rrugës dhe në shiun e ftohtë, që menjëherë m’i lagu teshat, pash se më parë nuk frikohesha, meqë isha me njerëz, me fshatarin, ose pse nuk kisha pasur kohë të mendoj më shumë lidhur me atë që fliste ai.
“Gjakësorët sonte e presin Dautin, mendova. E dinë se kthehet sonte dhe, posa të më dallojnë në terr, pa ditur mirë se cili është udhëtari, ose posa të shohin se ai është veshur me tesha qyteti, do ta dinë se është Dauti, sepse edhe ai vishej kështu, si unë. Dhe do të shtinë…”!
Ndoshta u pendova pse nuk mbeta sonte të buj në Ratkovc, te fshatari që më ftoi me aq dëshirë, ose ndoshta kështu mendoja i shtyrë nga frika që më bëri të dal lëkure. Ndoshta nuk frikohesha fare, ndoshta vetëm mendoja keq dhe kobshëm, sepse vetëm pasi ka kaluar çdo gjë, m’është kujtuar se nuk kam menduar fare për vdekjen. Disi, më është dukur shumë e largët, sa as mendjen nuk ma ka rrëmbyer, disi si diçka, që më shumë është shkak, se sa e vërtetë. E vërtetë ishte vetëm ajo se unë shkoja rrugës së errët të fshatit, i pambrojtur, pa asnjë brisk të vogël në xhep, i pafuqi dhe krejt i vetëm.
Ose, jo: nuk ndjehesha i vetmuar. Më kishin rrëmbyer aq shumë bindjet e fshatarit nga Ratkovci, sa disi çuditshëm e ndjeja praninë e njerëzve në pusi, gjithkah rreth meje, çdo lëvizje e dëllinjave në stom të rrugës, ishte frymëmarrje njeriu që pret me pushkë në dorë, çdo bërryl rruge fshihte prapë një njeri tjetër, i cili, qe, posa t’i afrohesha, ikte diku, fshihej, sikur ta lëshonte toka. Kisha harruar qëllimin e atij njeriu, e ma kishte mbushur kërshërinë vetëm prania e tij. Prania e tij pak edhe më trimëronte: nuk isha vetëm, ai ishte afër, kurse çdo gjë që do ta bënte ai, ishte diçka më e largët, diçka e pamundur të ndodhet kaq shpejt, kaq e papritur. Ndjenja e pafajësisë më bënte të tillë, të çliruar nga paragjykimet, por mendimi ishte nganjëherë si rrufeja, që vret në kthjelltësi veroгe: ai më jepej rrëmbimthi, duke më bindur se s’pyet kush për krejt ndjenjën time të pafajësisë, se ai që nuk pyet, shpejt do të përgjigjet me tytën e me kërcimën, por edhe kjo kishte akoma kohë të ndodhte shpejtë. E ndjejnë, vallë. veten të gjithë ata që i pret kërcima prapa shpine, kështu si ndjehem unë?, e pyesja veten, por kurrë nuk arrija ta pres përgjigjen as prej vetvetes. Më shumë doja të di se sa do të më trimëronte, po të kisha me vete diçka që kërcet, në mos këtë që kërcet, sikur së paku të kisha ndonjë thikë, ndonjë hu, çfarëdo qoftë, e pastaj, shpejt, përnjëherë turpërohesha nga vetja pse dëshiroja kështu, më kujtoheshin fjalët e arsimtarit tim, dhjetë dymbëdhjetë vjet të thëna, para kësaj që po ndodh, më kujtohet si thoshte ai se njeriu nuk duhet të mbajë me vete asgjë që vret tjetrin, si njeriu i qytetëruar dhe i kulturuar nuk dëshiron t’i frikohet askush, se vetëm kafshës duhet t’i frikohet njeriu, se njeriu, prej të cilit frikohet njeriu, është sikur kafsha, dhe, kështu shthurur, çdo gjë më jepej parasysh, fët, më përfytyrohet, pastaj zhduket sa çel e mëshel sytë, më rrëmbejnë mendimet që inkurajojnë, pas tyre përsëri frika, pas frikës përsëri bindja se nuk jam vetëm, pas kësaj bindjeje se nuk zam vetëm, bindja tjetër se, ata që nuk më lënë vetëm, kanë qëllim të qartë të… Kur u ula afër votrës, të nxehem aty në odën e Berishajve, ata panë se isha zverdhur krejt dhe se dridhesha si purtekë. (1972)
