Kur bëhet fjalë për artet në traditën islame, pa marrë parasysh se për cilin art bëhet fjalë, arti me të cilin merret artisti nuk është profesioni i vetëm i tij. Çdo person që ka lindur në shoqëritë e ndikuara dhe udhëhequra nga kultura islame këtë atmosferë e merr që nga fëmijëria. Situata është e tillë edhe në artin e muzikës
Nga Metin IZETI
Edhe pse është diskutuar me shekuj se është e lejuar ose e ndaluar, në asnjë mënyrë nuk mund të mohohet vendi i madh që ka zënë muzika në shoqërinë islame. Teksti i Kur’anit nuk flet në mënyrë direkte për përmasën juridike fetare të muzikës, ndërsa në shumë vende me miradi flitet për platformën filozofike të artit dhe artbërjes. Qëndrimi i Pejgamberit ndaj gjithçkaje që është e bukur dhe e dobishme, si dhe ndaj muzikës, jep një shembull konkret për qëndrimin pozitiv të Pejgamberit ndaj muzikës. Përkundër gjithë kësaj, disa teologë që mendojnë pak në mënyrë më të ashpër, janë përpjekur të vërtetojnë se muzika ishte e ndaluar duke interpretuar me forcë disa ajete, por, krahas kësaj, ky art vazhdoi zhvillimin e tij të natyrshëm në qytetërimin islam.
Muzika si art dionizian
Sufijtë kanë argumentuar edhe me pikëpamje të tjera se muzika nuk është e ndaluar. Një nga këto pikëpamje më të rëndësishme ka të bëjë me Xhenetin, ilustrime të të cilit shfaqen në ajetet dhe porositë pejgamberike. Në këto përshkrime theksohet se në Xhenet do të luhet muzikë dhe me të do të argëtohen banorët e Xhenetit. Në fakt, sufijtë i çuan pikëpamjet e tyre edhe më tej dhe deklaruan se kuvendet e sema’së (oratoriumet mistike) janë pasqyrimi i kuvendit të sema’së në xhenet. Sipas tyre, “kuvendi qiellor në xhenet është shembulli (prototipi) më i lartë i kuvendeve të tyre. Muzika në xhenet u konceptua si e përbërë nga tingujt e lëvizjes së gjetheve të pemëve dhe këngët e kënduara nga banorët e xhenetit. Asambleja në qiell, e cila është shembulli i sipërm i kuvendeve qiellore, konsiderohet si asambleja në të cilën pejgamberi Davudi a.s. do të lexojë nga Zeburi (Psalmet) me zërin e tij të bukur.
Muzika zë një vend të rëndësishëm jo vetëm në fenë islame, por edhe në pothuajse të gjitha doktrinat mistike. Në veçanti, muzika, e cila u mundëson mistikëve të kalojnë në ekstazë, kërkonte respektimin e një karakteri akustik në ndërtimin e objekteve të kultit. Muzika ka qenë gjithmonë në një lidhje me jetën fetare. Është Tesavvufi që brenda fushës së kulturës dhe qytetërimit islam i dha vlerën e vërtetë muzikës, e cila gjithashtu ka një pozitë të rëndësishme edhe në kulturën dhe traditën e përgjithshme islame.
Edhe pse ka një vend të pazëvendësueshëm në të gjitha doktrinat mistike, ky dimension mistik i muzikës është më shumë i pranishëm në lindje sesa në perëndim. Në këtë aspekt, muzika lindore ndryshon nga muzika perëndimore dhe kjo cilësi mistike, e cila e mban pikturën e saj të lirë nga ankthi i perspektivës dhe historinë e saj nga karakteri dramatik, ndoshta e ka detyruar muzikën lindore të jetë monofonike. Kjo domosdoshmëri është një tjetër tregues i pamundësisë së artistit për të thyer modelet e traditës kur bëhet fjalë për artet orientale. Duke bërë një vlerësim mbi artet islame në përgjithësi, lirisht mund të thuhet se format, ngjyrat dhe mënyrat që janë përsëritur me shekuj dhe janë riprodhuar me besnikëri të devotshme në shkrim, muzikë, miniatura, qilima dhe arkitekturë janë mahnitëse. Vetë artistët i janë bashkangjitur vargut të artit dhe janë shmangur në vënien e një vule individuale mbi veprën.
Muzika klasike zë një vend shumë të rëndësishëm në artet islame, herë si qëllim estetik e herë si mjet i rëndësishëm që i shërben qëllimit final, afërsisë me Krijuesin. Duke marrë parasysh debatet për muzikën në botën islame në kuadrin e dilemës ligji fetar-urdhri mistik, mistikët mbajtën qëndrim në favor të muzikës, dhe kështu muzika u zhvillua veçanërisht në qarqet sufiste, pasi lehtësoi kalimin e sufistëve në gjendje të ekstazës dhe përjetimin e adhurimit. Muzika e çon sufiun në sferën hyjnore, duke i prishur lidhjet me botën e dukshme. Muzika nuk është art apollonian (si artet pamore që tërheqin shqisat, si piktura dhe skulptura),por është dioniziane (abstrakte). Nuk e lidh dëgjuesin me mendime konkrete, por e çon në imagjinatë abstrakte. Në muzikë, ndjenjat e dëgjuesit janë në ballë dhe jo në shqisat e tij. Muzika nuk i kufizon njerëzit në ndonjë kontekst konkret, qoftë vizualisht apo dëgjueshëm. Për këtë arsye, ajo prek njerëzit më shumë se artet e tjera. “Ky efekt i muzikës i atribuohet faktit se meloditë janë marrë nga rrotullimi i qiejve”. Sipas legjendës, Pitagora shpiku muzikën bazuar në tingujt e lëvizjes së sferave.
Tingulli i parë i muzikës hyjnore
Në rastet kur tema për të cilën flitet është dashuria sufike, mënyra më e shkurtër dhe më efektive për ta shprehur është poezia dhe muzika. Sepse, si në muzikë, edhe në poezi ritmi ka një rëndësi të madhe. Poeti kërkon ritmin në bazë të ekzistencës, harmoninë e pandryshueshme pas gjërave që ndryshojnë, duke e pasqyruar këtë në strukturën e vargut. Muzika në traditën islame ka marrë forcë me përvojën e sufive. Mevlevihanet, të cilat u themeluan pas Mevlânâ Xhelaluddin Rumiut, i cili edhe vetë luante me instrument dhe i kushtonte rëndësi të veçantë “nejit”, kanë shërbyer si konservator dhe muzika klasike ka mbijetuar me shekuj, veçanërisht me përpjekjet e kompozitorëve dhe muzikantëve mevlevitë. Gjithashtu, diskutimet e zjarrta që ai pati me teologët për temën e muzikës zbulojnë vendin e artit në jetën e tij. Përveç kësaj, bie në sy intensiteti i termave muzikorë në simbolet që ai shprehte në veprat e tij. Fjala “nej” në vargun e parë të Mesnevi’së të tij, në të cilin ai shkroi vetë tetëmbëdhjetë dyvargëshet e para, nuk është vetëm një tregues i një instrumenti të caktuar, por njëkohësisht është edhe një koncept filozofik i njeriut të përkryer dhe të plotë. Referencat e tij përfshijnë qenien e përsosur njerëzore, penën, besimtarin, Pejgamberin.
Neji, i cili respektohet në traditën mevlevite dhe quhet “nej-i sherif”, më tepër evokon “insan-i kamil’in (njeriun e plotë)” të tesavvufit islam. Duke kujtuar besëlidhjen parazënafillore me Zotin dhe fjalimin e Zotit drejtuar shpirtrave, sufiu “kthehet në atë përmasë në harmoni me ritmin e muzikës dhe duke u kthyer, ai shpëton nga forca tërheqëse e gravitetit, domethënë nga toka. Tani më ai është shkëputur plotësisht nga format dhe ka filluar të shijojë sërish kënaqësinë e të qenit një me të Dashurin e tij. Në këtë kuptim sema (oratoriumi mistik) është një nga simbolet e ribashkimit me origjinën. “Për Mevlanën, ngjarja e krijimit është tingulli i parë i muzikës hyjnore; për krijesat e mëvonshme, të ringjallura nga zëri hyjnor, që kapen për njëra-tjetrën për të marrë pjesë në vallëzimin e mbretërisë hyjnore.
Formimi i kësaj tradite muzikore në botën islame është padyshim rezultat i një procesi të gjatë. Poeti që dëshiron të jetë origjinal dhe krijues duhet ta njohë gjithë këtë proces, pra të jetë i pajisur me njohuritë paraprake. Edukimi i dhënë në medrese e solli edhe poetin klasik të divanit në një pozitë më të favorshme se poeti popullor. Prandaj, poetët e divanit, të cilët përgjithësisht morën arsim të rregullt në medrese, e morën në konsideratë këtë proces në poezitë e tyre, ndonëse tërthorazi, si kërkesë e traditës islame.
Poeti që e gjen veten në këtë traditë, nuk e mohon traditën, por ai do të jetë ndryshe nga të mëparshmit dhe do të jetë një poet në vete sipas këtij ndryshimi dhe suksesi. Me fjalë të tjera, poeti do të synojë të thotë më mirë atë që është thënë dhe do të përdorë disa instrumente (mjete) duke e bërë këtë. Një nga këto mjete është muzika. Duke pasur parasysh se struktura muzikore është synimi jo vetëm i poetëve të Divanit, por edhe i të gjithë poetëve në të gjitha letërsitë botërore, në përputhje me urtësinë e Zeburit (Psalmeve) “Nuk ka fjalë të pathëna nën qiell” , poeti do të përpiqet të kapë “të bukurën”. Poeti në vend që të kërkojë fjalë të pathëna, tani është i dhënë pas muzikalitetit. Sepse ‘është një zë i bukur në këtë kupolë që ka mbetur…
Çdo fjalë përveç vlerës plastike ka një vlerë melodike
Poeti do të krijojë një thurje të tillë mes fjalëve në poezinë e tij dhe do t’i bëjë përshtypje lexuesit me këtë strukturë muzikore. Prandaj, poezia e tij do të gjejë respekt në masën e suksesit të tij. Me fjalë të tjera, poeti do të krijojë një strukturë arkitekturore në një farë mënyre. Ajo që do të bëjë ndikimin kryesor te lexuesi është rendi që poeti do të japë me fjalët, me harmoninë e brendshme të fjalëve dhe me ndihmën e elementeve të jashtëm si metri dhe rima. Struktura muzikore është shumë e rëndësishme në këtë aspekt dhe është thelbësore për ekzistencën e poetit: “Poetët e divanit përdorin marrëdhënie bashkëtingëllore zanore, përsëritje në nivele të ndryshme, elemente ritmike si rima dhe metri, si dhe vlerat vokale të formuara në gjuhën në rregullimet e tyre zanore. Falë kësaj muzike që krijoi, poeti do ta çojë lexuesin në botën realiste të poezisë së divanit, e cila i ngjan miniaturave dhe mohon iluzionet dhe do ta bëjë të jetojë “momentin”. “Ritmi, në një farë mënyre, na mundëson të kuptojmë dhe të përqendrohemi në të qenit si një krijim i vetëm dhe një ‘moment solid’. Rrotullimi i Mevlanës në pazarin e argjendarisë, i kapur në ritmin e goditjes me çekan, është një ngjarje tipike që tregon cilësinë dhe funksionin e ritmit. Njeriu, i cili ka arritur harmoninë kozmike, është i lirë nga të gjitha kontradiktat dhe çlirohet nga ndjenja “qesharake” e krijuar nga bota e paraqitjes”. Përsëri, “poezia është një tërësi shprehjesh e ndërtuar mbi ritëm, një rend foljor. Në fakt, ritmi përbën bazën dhe thelbin e të gjitha arteve të bukura. Sepse aty ku nuk ka ritëm, mungon uniteti dhe mbretëron çrregullimi dhe pasiviteti. “Gjërat që një poet duhet të ketë më shumë për të krijuar muzikë në poezi është të kuptuarit e tij për ritmin dhe fuqia për të shkrirë këtë strukturë ritmike me poezinë… Një poezi ose një pjesë e një poezie zë vend fillimisht si strukturë ritmike, atëherë kjo strukturë ritmike gjen shprehje me fjalë e ide dhe lind imazhe”.
Shkrimtarët lindorë, e vëzhgojnë artin si nga pikëpamja psikologjike dhe fetare ashtu edhe nga pikëpamja estetike, megjithëse ata njohin përvojën estetike të shkaktuar nga adhurimi dhe përjetimi mistik. Për ta, hapësirat dhe objektet e artit të shenjtë kanë një tjetër vlerë të shtuar, shumë më domethënëse se përvoja estetike. Ajo vlerë është në ndikimin që këto vepra kanë në moralin dhe natyrën shpirtërore të atyre që sodisin/i përjetojnë ato vepra.
Artisti myslimani vëzhgon veprat artistike jo vetëm si koncepte që ato ngjallin në aspekt të shqisave, por edhe si kujtues të gjallë të realitetit mbi to, të transcendentes, të mbinatyrshmes dhe si një stimul i fuqishëm për pastrimin e brendshëm dhe transformimin. Forma dhe bukuria e veprës artistike përkujton qiellin, Zotin dhe zemrën si një mysafirhane e Zotit që duhet pastruar dhe zbukuruar me çdo virtyt. Po kështu, është e rëndësishme që veprat artistike të zgjojnë tek njeriu kujtimin e personave të ndritur dhe përjetimeve fetare të tyre si pasojë e të cilave janë blerë veprat artistike, muzikore, poetike apo figurative, si dhe të vërtetat e besimit islam, duke nxitur kështu zellin moral e shpirtëror dhe të dyfishojë përpjekjet e soditësit për të imituar miqtë e Zotit dhe të jetojë në dritën e së vërtetës fetare. Artit të Rilindjes dhe atij bashkëkohor i mungon kjo cilësi. Arti bashkëkohor ofron kënaqësi, një përvojë estetike, por nuk “na nxjerr jashtë dhe mbi natyrën, në sferën e realitetit shpirtëror, dhe për këtë arsye nuk është në gjendje të shkaktojë transformimin e qenies sonë të brendshme. Arti duhet të kërkoj të vërtetën, për të nuk ka rëndësi nëse e vërteta është në forma të vjetra apo të reja, është e rëndësishme për të që të paraqesë prova se diçka është e vërtetë.
