Bisedat poetike të Ikballit me majat e trashëgimisë evropiane dhe të traditës hinduse, në letërsi, filozofi dhe politikë kryejnë një lloj roli ndërmjetësues midis kulturave botërore thelbi i të cilave është takimi, dhënia dhe marrja, jo përleshja
Metin IZETI
Mendimtari pakistanez, reformator fetar, filozof, shkencëtar, poet dhe letrar Al-lame Muhammed Ikbal (1877-1938) u bë i njohur në të gjithë Azinë, botën islame dhe në Perëndim kryesisht për poezinë e tij, të cilën e shkroi në urdu dhe persisht. Ai botoi rreth tridhjetë libra me poezi, ndër të cilët më të njohurit janë: Asrar-e Khudi (Fshehtësitë e vetvetes), Rumuz-e Bekhudi (Andikacione të vetëmohimit), Payam-e Mashriq (Mesazhi nga Lindja), Zabur-e Ajami ( Psalmet Persiane), Javid-nama (Libri i Përjetësisë), Arm-mughan-e Hijaz (Dhurata e Hixhazit), Bal-i Jibril (Krahu i Xhibrilit) dhe të tjerë. Përveç gjuhëve të përmendura, ai shkroi edhe në arabisht, anglisht dhe gjermanisht, dhe vepra e tij Ripërtëritja e mendimit fetar në Islam krahasohet me Ringjalljen e Shkencave Fetare të të famshmit Huxhxhetu’l-Islam (autoriteti i padiskutueshëm i mendimit islam) nga shekulli i 12-të Ebu Hamid Muhamed el-Gazali. Për sa i përket ndikimit të tij poetik mbi veten dhe popujt e tjerë, Ikbali krahasohet me Gëten dhe Danten dhe varri i tij imagjinar, sipas dëshirës së tij, ndodhet në Konjë – në afërsi të varrit të Mevlana Xhelaluddin Rumit, autorit të Mesnevisë.
Poetin e zgjedh Zoti
Është e pamundur të gjesh një poet në letërsinë botërore që ta merrte thirrjen e poetit aq seriozisht sa Ikballi, i cili i dha poezisë një synim kaq të lartë dhe i vuri një detyrë kaq të madhe. Sipas Ikballit, poetin e zgjedh Vetë Zoti, ashtu siç zgjedh profetin dhe shenjtorin e Tij; në të tria digjet shpirti i dashurisë; të tre, megjithëse mediumi i tyre është i ndryshëm, punojnë për të përmbushur vullnetin e Zotit në botë.
Konceptimi i Ikballit për poezinë është në përputhje me kozmologjinë e tij: në botën poetike, poezia është vetë jeta dhe jeta është poezi; si në krijimin e pafund. Poeti është filozof, mik dhe udhërrëfyes i individit dhe shoqërisë; ai i udhëzon në zhvillimin e tyre, u hap atyre pamje, njohje dhe botë të reja dhe u vë qëllime të larta etike, ashtu siç bëjnë profeti dhe shenjtorët. Poeti është prototipi i njeriut të përsosur, insan-i kamil, të cilin Zoti i Madhërishëm e kërkon; ai është një rebel, një ikonoklast, një revolucionar, një hero i shtypjes morale, një kampion i idealeve të larta dhe një paralajmërues i zhvillimit njerëzor. Në fund të fundit, thotë Ikballi, vetë Zoti është poeti arketip, artisti suprem që shprehet përmes krijimit të vazhdueshëm dhe që është Dashuria e pastër.
Prandaj Ikbali e dënoi poezinë, qëllimi i vetëm i së cilës është kënaqësia estetike. Një poezi e tillë – thotë ai – dobëson vullnetin për veprim dhe ndahet nga kërkesat etike. Prandaj ai kritikon konceptimin e Platonit për këtë degë të artit. Në ndryshim nga bota e ideve të Platonit dhe këndvështrimi i tij për poetin që krijon iluzione iluzionesh, një botë nostalgjie shpirtërore dhe pasiviteti moral, zëri poetik i Ikballit shpall botën e së ardhmes, përmirësimin e vazhdueshëm, evolucionin që nuk ndalet në këtë botë…
Ndaj, poezia e tij është një debat epokal me mendimin poetik dhe figurat më të mëdha historike të Perëndimit dhe Lindjes, si: Rama (një figurë e lashtë hindu që mishëron njeriun e përsosur), Ebu Bekri (kalifi i parë), Ebul-‘Ala el-Me’arri (poet arab nga Siria, shekulli i 11-të), Rumi, Shekspiri, Gëte, Petefi, August Comte, Mirza Asadullah Khan Ghalib (poet indian urdu nga shekulli i 19-të), Xhemaluddin Afgani (mendimtari mysliman – modernist nga fundi i shekullit XIX), Niçe, Tolstoi, Lenini, Henri Bergson,e të tjerë. Ikballi lexonte poezi nga tradita të ndryshme të mëdha letrare në origjinal ose në përkthime, veçanërisht persisht, urdu, arabisht, anglisht dhe gjermanisht. Karakteristika themelore e poetikës së tij është sinteza e romantizmit dhe klasicizmit; ai i admironte romantikët anglezë, veçanërisht Wordsworth dhe Shelley, dhe për çështjet më të larta poetike, ai shkëmbente mendimet e tij me Miltonin (çështja e së keqes dhe roli i Satanait në botë) dhe me Danten dhe, veçanërisht, Gëten. Ikbali, në fakt, është produkt i humusit të tij kulturor islam, nga njëra anë, dhe i kulturës gjermane, nga ana tjetër. Nëse Rumi është “Danti islamik”, atëherë Ikballi është “Gëteja e Lindjes Islame”. Gëte shkroi Divanin e tij Perëndim-Lindje (West-Oestlicher Divan), në të cilin ai i kërkoi Perëndimit të merrte ushqim shpirtëror nga Lindja; Ikbali, veçanërisht në “Mesazhi i Lindjes” (Payam-e Mashriq), e ofroi këtë ushqim. Në kushtimin e asaj “kryevepre të letërsisë persiane” Ikballi shkruante: “Një përgjigje për Divanin e poetit gjerman”. Në hyrje të koleksionit të tij, ai citon fillimisht poetin hebre nga Gjermania, Heine, i cili ka shkruar për Divanin e Gëtes: “Kjo është një buqetë komplimente që Perëndimi i dërgon Lindjes… Ky libër dëshmon për faktin se Perëndimi, i shqetësuar për dobësinë dhe spiritualizmin e pajetë të tij, kërkon ngrohtësi dhe energji nga flladi i Lindjes…”, kështu që pak më vonë, pasi shpjegon se si dhe me çfarë entuziaste poeti dhe mendimtari më i madh gjerman e përqafoi Lindjen (d.m.th. Persinë dhe burimin e saj të pashtershëm të poezisë), Ikballi thotë: “Nuk ka nevojë të them asgjë për Payam-e Mashriq, i cili u kompozua njëqind vjet pas Divanit West-Oestlicher. Lexuesi do të zbulojë vetë se qëllimi kryesor i këtij libri tim është ringjallja e të gjitha atyre vlerave morale, fetare dhe shoqërore që lidhen drejtpërdrejt me disiplinën e brendshme të individëve dhe kombeve”.
Meka e krijimit
Në vitet kur ishte në kulmin e pjekurisë së tij artistike dhe intelektuale, Ikballi hasi në tekstin e famshëm të orientalistit spanjoll Miguel Asino Palacios, La escatalogia Muslimana en la Divina Comedia. Interesimi i tij për Spanjën muslimane, atë “farë të Evropës” dhe lulëzimin e kulturës islame në këtë pjesë të planetit, ishte i pakufishëm: ai vizitoi Spanjën, u lut në xhaminë në Kordoba dhe u kënaq në vajtimet e tij të fundit: pse perandoritë muslimane dështojnë? Si të rikthehet lavdia e dikurshme myslimane? Në poezinë e tij më të mirë, më përkushtuese, me titull Xhamia në Kurtuba, Ikbali këndoi: O xhami në Kurtubë!/ Madhështia dhe bukuria jote janë pasqyra e robit të Allahut;/ ai është madhështor dhe luksoz – ti je sublim dhe i kushtueshëm!/ Burimi yt rrjedh nëpër kohë,/ Kolonat e tua të panumërta u ngjajnë rreshtave të palmave në oazën e Shamit!/ Shkëlqimi i luginës së Sinait përhapet nëpër vendet e tua të fshehta…/ Kjo minare e jotja, e hollë si bosht – aty është vendi ku Xhibrili zbret!/ Besimtari i Islamit nuk mund të shkatërrohet – sepse thirrja e tij për adhurim zbulon sekretin e Musait dhe Ibrahimit; / sepse toka e tij nuk ka kufi, / sepse qielli i tij nuk ka fund; / sepse valët e detit të tij përhapen mbi Tigrin, Danubin dhe Nilin!
O Xhami në Kurtuba!/ përmes teje zbulohet sekreti i njeriut islam,/ plotësia e ditëve të tij, trishtimi i netëve të tij,/ vendi i tij i nderit, mendimet e tij të larta,/ gëzimi i tij, pasioni i tij, përulësia dhe përkëdhelja e tij!
O Xhami në Kurtuba!/ Ti je Meka e krijimit, pararojë e madhështisë së Islamit!/ Falë teje, toka e Spanjës është bërë e shenjtë si Meka!/ Ti, je një mustra e tillë që mund të lindin vetëm në zemrën e një muslimani, dhe askund tjetër!/…Eee, këta besimtarë!/Eee, këta kalorës arabë!/ Këta zotërues të ‘fytyrës frymëzuese’,/ këta pasues të besimit dhe të së vërtetës – mbretëria e tyre zbulon këtë sekret të thjeshtë/ ishte shteti islam që kujdesej për të varfrit, jo për mbretërit!/ Mençuria e tyre ngriti Lindjen dhe Perëndimin;/ arsyeja e tyre ishte forca udhëheqëse në errësirën evropiane!/ Për shkak të gjakut të tyre, madje, sot populli spanjoll është mikpritës, miqësor dhe i dashur. Në këtë vend edhe sot njerëzit duken si gazelë; / edhe sot shigjetat e vështrimeve të tyre magjepsin; / Aroma jemenite ende përzihen me erërat nga malet e tyre; /Në tingujt e tyre rrjedhin edhe sot meloditë e Hixhazit! /
O Xhami në Kurtuba!/ Në sytë plot besim, toka jote vlen sa qielli!/ Epo në haremin tënd nuk dëgjohet ezani prej disa shekujsh! Në këtë luginë, në këtë habitat, u shpua një karvan i gjallë me xixëllonja!…
Dhe në Vajtimin dhe përgjigjen ndaj tij, të cilën e shkroi me rastin e luftërave ballkanike në të cilat vdiqën qindra mijëra vëllezër dhe motra të tij, Ikballi thotë:
Pse duhet të vuaj përgjithmonë për shkak të humbjes,
pse nuk dua të arrij qëllimin tim!
Po, me të vërtetë, ne u bëmë të njohur
shumë kohë më parë për zakonin tonë të skllavërimit!
Ne ende tregojmë historinë tonë të trishtë;
nga ripi ynë dhe të informuar!
Ne e kemi mbytur lirën, se në të banon pikëllimi!
Nëse një psherëtimë largohet nga buzët tona,
askush nuk do të dijë të ankojë
përsëri këngën e tyre të trishtë!
O Zot, vër veshin të dëgjosh se si ne padisim,
robërit e Tu besnikë e të sinqertë;
Je mësuar të dëgjosh lëvdatat e të gjitha forcave
dhe tani dëgjoni protestën tonë!
Si të lexohet sot një poet nga Azia e Largët
Si të dilet nga kriza shumë e thellë në të cilën ka rënë bota myslimane? Si mund të bashkëpunojnë Lindja dhe Perëndimi për mirëqenien e përgjithshme të racës njerëzore? I parashtron këta pyetje duke folur për identitetin, për veten e tij, të cilin Ikballi e quan khūdī, dhe të cilit ia kushtoi mijëra mahnitjet, pyetjet dhe përgjigjet e tij. Khūdi zotëron gjithçka që ekziston: Zotin, çdo njeri, çdo komb, zog, lule, planet… dhe çdo Khudi’ut Zoti i dha lirinë për t’u zhvilluar deri në përsosmërinë e tij. Nëse Khudi Hyjnor përjashtohet, asnjë Khudi nuk do ta zhvillojë i vetëm potencialin e tij, por ka mundësi ta bëjë vetëm në bekhudi, duke u përshtatur në vetëmohim në parimin unik që sundon botën. Në atë pistë, Ikballi, një poet i lirisë, shkroi opusin e tij të madh, “Libri i Përjetësisë”/ Javid-nama, një lloj Komedie Hyjnore Muslimane në të cilën udhërrëfyesi i tij i vetëm në kapjen e dijes, lirisë dhe dashurisë së pafund është Mevlana Xhelaluddin Rumi.
Ata që nuk e njohin artin letrar të këtij shkrimtari, me të drejtë do të shtrojnë pyetjet e mëposhtme: A është poezia e këtij poeti-filozof vetëm një mjet i thjeshtë për të shprehur idetë e tij, në këtë rast mjeshtëria e tij letrare sigurisht që do të vihej në dyshim? Ose: Nëse Ikballi është vetëm një poet, atëherë ai nuk ka një sistem të integruar filozofik? Cili është raporti mes poezisë dhe filozofisë së tij? Dhe, së fundi: Pse dhe si të lexohet sot një poet nga Azia e Largët?
Ikbali është shumë më tepër se një poet i Azisë; poezia e tij e dëshmon atë si një shkrimtar i një trashëgimie kulturore mijëravjeçare islame. “Kjo trashëgimi, – thotë Mustansir Mir, – ka një pasqyrim të fortë artistik në poezinë e Ikballit plot referenca dhe aludime për këtë trashëgimi. Bisedat poetike të Ikballit me majat e trashëgimisë evropiane dhe të traditës hinduse, në letërsi, filozofi dhe politikë kryejnë një lloj roli ndërmjetësues midis kulturave botërore thelbi i të cilave është takimi, dhënia dhe marrja, jo përleshja. Për gjuhën e Ikballit, Mustansir Mir thotë: “Mesnevija e Rumiut quhej Kur’an në gjuhën perse. Thuhet shpesh se nëse Kurani do të botohej në Urdu, do të ishte botuar në Urdishten e Ikballit. Të thuash se gjuha e Ikballit është e aftë të jetë gjuha e shkrimeve të shenjta do të thotë pjesërisht se gjuha e tij, ashtu si gjuha e shkrimeve të shenjta, është një minierë e thellë kuptimi. Për ata që kërkojnë “një kombinim të forcës dhe elegancës, kuptimit të thellë dhe formës tërheqëse”, siç shkruan Schimmel në esenë e saj Poezia Persiane e Ikballit, kjo është poezia e Ikballit. Si i tillë, Ikballi – edhe pse nuk donte ta quante veten poet, e as Rumi – shkroi përjetësisht – si çdo poet i vërtetë. Prandaj, nëse do të pyesnim veten pse lexojmë sot Ikbalin, mund të përgjigjemi: Sepse edhe sot lexojmë Danten, Shekspirin, Gëten apo Firdusin.
Çështjet e diskutuara nga Ikballi si poet-filozof: nacionalizmi territorial dhe shpirtëror, Islami dhe nacionalizmi, marrëdhënia midis individit dhe shoqërisë, marrëdhëniet midis fesë dhe politikës, “demokracia shpirtërore” islame, pakicat në shoqëritë demokratike dhe multikulturore, heroikja/hedonizmi/ dhe tipi i personalitetit mysliman në sistemin arsimor, ixhtihadi si parim dinamik i kulturës islame, vlerat dhe dobësitë e perëndimit, idhujtaria e re e Lindjes, Lindja dhe Perëndimi, liria e individëve dhe e popujve etj. , dhe çështjet që ai ngriti dhe për të cilat diskutuan të tjerët (Annemarie Shimmel, Mustansir Mir, Muhammed Ma’ruf, Shamsu Rahman Faruqi e të tjerë), në tekstet: Ikballi dhe tradita idealiste, Ikballi dhe filozofitë e shpirtit, Ikballi dhe filozofët neokantian, Ikballi dhe natyralizmi në fe, Ikballi dhe filozofitë e historisë, Ikballi dhe neorealizmi etj., pastaj Ikballi dhe urtësia Kur’anore, Ana estetike e veprave të Ikballit, motivet fetare të Ikballit, Si të lexohet Ikballi sot, Ikballi dhe trashëgimia letrare urdu, trashëgimia letrare e Ikballit dhe Persisë etj. – deri diku, mund të ndryshojë imazhin shpirtëror të shoqërisë sonë të sëmurë.
