Shumica e teksteve të letërsisë së vjetër shqipe është quajtur me karakter fetar. Është bërë kështu diçka që të kujton mbylljen ne indeks, madje një karantinë e neveritshme e teksteve të letërsisë sonë të disa shekujve, duke i kufizuar, duke i mbështjellë, duke i mbuluar me cilësimin e pasaktë si letërsi fetare
Gersa RRUDHA
Nuk mund të shkruhet për një njeri historik siç është Gjon Buzuku pa ngacmuar dhe prekur epidermat e trupit të shekujve ashtu si në akupunkturën e lashtë kineze, me maja gjilpërash të holla për të rigjallëruar pika nevralgjike që mund të na risjellin situata jetike, subjekte kohorë, të panjohur më parë, duke na bërë që fshehtësitë e zhytura thellë dhe të pagjetshme për një kohë të gjatë, të arrijnë të zbulohen dhe të dritësohen papritur. Trashëgimtarë të predikimit të Shën Palit tek ilirët, shqiptarët njohën dy tipe vetëkulturimesh të krishterimit: atë romak në gjuhën latine e atë lindor në gjuhën greke, jo gjithmonë me një vijueshmëri kronologjike, por patjetër në të njëjtin juridiksion administrativ të Papës së Romës deri më 732, nëpërmjet Vikarit Papnor në Selanik e pastaj në Ohër. Pas kësaj date, Iliria u lidh më forcërisht me Kostantinopojën, ashtu sikundër dhe Sicilia dhe Kalabria, krahina në të cilat mbizotëronte tradita bizantine, të cilës i përkitnin edhe arbëreshët. Por tradita latine nuk mungoi kurrë, sidomos në të ashtuquajturin “trekëndëshi katolik shqiptar” (Shkodër, Drisht, Danjë, Shas, Ulçin, Tivar) e në manastiret benediktine e domenikane, të cilët më vonë do të zëvendësohen nga françeskanët.
“Dikur, në trevat e siujdhesës së atëhershme ilirike, gjuhët liturgjike u polarizuan rreth greqishtes dhe latinishtes, sipas frymës së Bizantit apo të Romës, ndërsa me ardhjen e sllavëve ndeshim edhe një gjuhë tjetër, e cila shpejt do të ngrihet edhe ajo në rangun liturgjik. Nga kjo rrjedh se “gjuhët liturgjike” nisën të shkruhen, të zyrtarizohen, të përpunohen dhe të politizohen, derisa dhe të sakralizohen, sa të bëjnë çmos t’i lënë jashtë “tempullit” gjuhët e tjera. Këto të fundit, megjithatë, aty këtu ngrenë krye, dhe sidomos në trevat kufitare, arrijnë të ndikojnë mbi aspektin baritor të religjionit, i cili e ka të vështirë frytdhënien pa përdorimin e gjuhës.” Meshari i Buzukut, në këtë këndvështrim, ka një lidhje të drejtpërdrejtë me zgjidhjen e kësaj problematike, pikërisht në një Ballkan të “kolonizuar” nga greqishtja dhe sllavishtja. “Duke marrë hua një shprehje të Umberto Ekos rreth rolit që luajnë në kulturë disa vende apo disa vepra, do të shohim se Meshari i Buzukut ngërthen në vetvete kapacitetin për të lindur lexime gjithnjë të reja” rreth problematikës që zgjidhi e modelit që përfaqësoi.
Në tërësinë e saj, vepra e Buzukut rezulton një doracak i fesë katolike, një shoqërues jo vetëm i besimtarëve, në pjesën më të madhe analfabetë, por mbi të gjitha të klerit dhe të “priftërinjve endacak”, siç duket të ishte edhe ai vetë. Shpërbërja e sistemit tradicional të famullive, e shkaktuar nga zgjerimi i otomanëve në Ballkan, e kishte bërë tmerrësisht të vështirë veprimin baritor. Çfarë ilaçi do të ishte më i mirë ndaj rrënimit fetar dhe kulturor, se sa oferta e përmbledhjeve të disa teksteve biblike në gjuhën shqipe? Ndaj, mbi të gjitha, Buzuku duhet çmuar për atë barrë që ka marrë për të shërbyer në hapësirën shqiptare me një hapax, një unicum, duke shfrytëzuar lirinë e mbetur, ende mesjetare, në përpilimin e librave liturgjikë. Ai, më shumë se të druhej dhe të mbante në konsideratë pengesat e pandehura, duhet të ketë pasur vetëdije të saktë të rreziqeve që i kanoseshin popullit të tij prej apostazisë ( lëshimit të fesë), si pasojë e së cilës do të humbej individualiteti kulturor dhe gjuhësor shqiptar, e për të vënë në veprim forcat e shpirtit për të kundërshtuar një armik skajshmërish të tmerrshëm si ky, i dha për ndihmë këtë libër. Në hapësirën shqiptare, ku feja katolike rezultonte minoritare kundrejt ortodoksisë greke dhe sllave dhe përballë rrezikut të islamizimit masiv, një arsye e fortë baritore këshillonte një shpjegim të pjesëve të para të Besëlidhjes se Re nëpërmjet leximit të po atyre në gjuhën amtare, ndërsa kanoni dhe pjesët fikse të meshës qëndronin latinisht: e që në meshar, në fakt, mungojnë. Falë Buzukut, ndërkaq, populli shqiptar pati një tekst organik në gjuhën e vet për pjesën dërmuese të shërbesës së shenjtë e për lutjet themelore të doktrinës se krishterë.Për këtë arsye ai konsiderohet kulmi i një lloji letrar liturgjik, lloj që kemi arsye të bazuar ta konsiderojmë të lëvruar qëmoti te shqiptarët, jo vetëm në dorëshkrim, por ndoshta edhe në botim.
Në këtë aspekt teksti buzukian mund të rilexohet në disa rrafshe madje dhe pavarësisht nga njeri-tjetri. P.sh. leximi i tij në rrafshin e mirëfilltë doktrinar teologjik është marrë si një botë e mirëqenë, madje e gatshme dhe vetëkuptohet e pacenueshme. Mirëpo, ky lloj leximi mund të na zbulojë mrekulli, jo vetëm për kohën e ngjizjes shkrimore dhe të fiksimit tekstor, por dhe në shumë kuptime të tjera të shndërrimeve dhe të dogmatikës teologjike në përgjithësi por sidomos në shekullin XVI të përplasjeve vigane dhe të paimagjinueshme të shpërthimeve heretike dhe të mbijetesës me forma të reja të dogmave. Po njëlloj, edhe “leximi në rrafshin muzikor i meshtarisë buzukiane në shqip do të sillte një dituri shekullore të muzikës kishtare, që ka harmonizuar fjalët me tinguj në një unitet do të thosha jo vetëm te koreve gregorianë, por edhe të traditave lokale gjysmë katolike dhe bizantine të psalltësve dhe meshtarëve shqiptarë të mesjetës. Kaq shumë të dhëna do na rishfaqeshin, duke dalë nga mugëtirat, ashtu siç dalin statujat antike nga thellësitë e gërmadhave saqë ne do të përjetonim vërtet një këngëzim të universit, do të sqaronim enigmën e përballimit të lidhjes midis shqipërimeve të vargjeve, të fjalive, të lutjeve, të thirrjeve kishtare në shqip me muzikën, pra një përputhje gati heraklitiane, të vështirë plot kontradikta të brendshme dhe të përjetshme të identifikimit të alfabetit shkrimor me solfexhin muzikor”. Por kryesorja e të gjitha rileximeve të tij, është leximi pa paragjykim. Shumica e teksteve të letërsisë së vjetër shqipe është quajtur me karakter fetar. Është bërë kështu diçka që të kujton mbylljen ne indeks, madje një karantinë e neveritshme e teksteve të letërsisë sonë të disa shekujve, duke i kufizuar, duke i mbështjellë, duke i mbuluar me cilësimin e pasaktë si letërsi fetare.
Çdo të thotë letërsi fetare? Për studiuesit shqiptarë të gati dy shekujve, që janë marrë më tepër tërthorazi dhe shumë rrallë me këtë periudhë nga më të lavdishme dhe më një nivel shumë të lartë, që quhet Letërsia e Vjetër Shqipe, studimi i teksteve të mirëfillta të shkrimeve gati janë quajtur si dokumente kishtare, që nuk kanë pasur asnjë lloj jete të brendshme dhe të jashtme, një strukturë vërtet në shqip dhe me interes për gjuhëtarët por gati rreptësishtë dhe konservatorisht e palejueshme dhe pa asnjë interes për shkrimtarët. Ky kufizim herë herë ka marrë nuanca inkuzicioniste brenda për brenda kulturës letrare shqiptare, që duhet të shuhet njëherë e mirë. Rileximi më i madh i tekstit buzukian është dhe mund të jetë në të ardhmen pikërisht rileximi letrar. Me rilexim letrar kuptojmë jo vetëm burimshmërinë universale të temave dhe frymëzimeve nga subjektet arketipale biblike, por kryesisht estetikën shpesh magjike të të shkruarit shqip me një nivel të lartë dhe dritëpërhapës të teksteve që vetë ne të paditurit dhe të mjerët i kremi lënë në një errësirë egjiptiane, sipas një thënie biblike.“Po të shihet me kujdes në një optikë të tillë teksti buzukian është jo vetëm i vetmjaftueshëm siç është një botë e mbyllur, por është dhe një tekst potencial burimor për çdo gjë që mund të shkruhet më pas siç është një botë e hapur .Bota e mbyllur dhe bota e hapur ne dialektike janë e njëjta gjë. Tekstet subjektorë në shqip të Buzukut janë parabola të përjetshme, që shpërndajnë dhe përhapin, që mbjellin dhe rritin simbolika të panumërta dhe tërë Metaforat që janë Princesha të Infinitit”.
