Tek Uliksi i Xhejms Xhojsit, ngjarjet banale dhe të papërfunduara të një dite në Dublinin modern mbivendosen sipër storjes heroike dhe të mbyllur të kthimit të Odiseut nga lufta e Trojës
David LODGE
Në fillim, kur vdekja dukej e pamundur, sepse nuk iu kishte afruar kurrë më parë, Knighti nuk mendonte për të ardhmen, as për ndonjë gjë që lidhej me të kaluarën. Ai vështronte ashpër përpjekjen e pabesë të Natyrës që dëshironte ta vriste dhe përpiqej ta pengonte.Fakti se shkëmbi formonte sipërfaqen e brendshme të segmentit të cilindrit bosh, duke pasur qiellin lart dhe detin poshtë, që kufizonte gjirin në masën e një gjysmërrethi, ai shihte sipërfaqen vertikale lakuar përreth tij. Shikoi poshtë faqes së shkëmbit dhe e kuptoi kërcënimin. Tmerri i vërehej në çdo tipar, madje edhe në zorrë forma e rrezikut ishte rrënuese.
Me një ndërthurje të zakonshme të gjërave, ku bota e pajetë ndërsen mendjen e njeriut kur ndalet në çaste pezullie, përballë syve të Knightit ishte ngulur një fosil, që qëndronte në reliev të ulët nga shkëmbi. Ishte krijesë me sy. Sytë, të vdekur e të ngurtësuar, po e shikonin edhe tani. Ishte krustac i hershëm i quajtur Trilobite. Të ndarë mes vete nga miliona vjet, dukej se Knight dhe kjo krijesë ishin takuar në vendin e vdekjes së tyre. Ishte e vetmja gjë, brenda fushëpamjes së tij, që kishte qenë e gjallë dhe kishte pasur trup për t’u shpëtuar siç ishte ai tani. (THOMAS HARDY, Një palë sy të kaltër – 1873)
ROMANET JANË NARRATIVA dhe narrativa në çfarëdo mediumi – fjalë, film, film vizatimor – ngjall interesin e audiencës duke ngritur pyetje në mendjet e tyre dhe duke vonuar përgjigjet. Pyetjet përgjithësisht janë dy llojesh dhe kanë të bëjnë me kauzalitetin(p.sh. kush e bëri?) dhe kohëshmërinë (p.sh. çfarë ndodh më pas?), secila e shfaqur në formë të pastër në storjet klasike me detektivë, përkatësisht storjet me aventura. Suspansa është efekt i lidhur sidomos me storjet aventureske dhe me shartimin e storjeve me detektivë dhe storjeve me aventura të njohura si triler. Narrativat e tilla dizajnohen asisoj që ta vënë heroinën ose heroin vazhdimisht në situata ekstreme rreziku dhe, sa i përket përfundimit, ato ngjallin emocione të frikës, dhembshurisë dhe ankthit te lexuesi.
Meqenëse suspansa, në mënyrë të veçantë, është e lidhur me format e popullarizuara të fiksionit, ajo shpesh përbuzej ose degradohej nga romancierët e periudhës moderne. Për shembull, tek Uliksi i XhejmsXhojsit, ngjarjet banale dhe të papërfunduara të një dite në Dublinin modern mbivendosen sipër storjes heroike dhe të mbyllur të kthimit të Odiseut nga lufta e Trojës, duke lënë të nënkuptohet se realiteti është më pak emocionues dhe më i papërcaktuar sesa fiksioni tradicional na bën të besojmë. Por, ka pasur shkrimtarë të mëdhenj, veçanërisht në shekullin e nëntëmbëdhjetë, që me vetëdije huazuan mjetet e suspansës nga fiksionet e popullarizuara dhe i përdoren për qëllime të tyre.
I tillë ishte Thomas Hardy, romani i parë i botuar i të cilit, Shërime dëshpëruese (1871), ishte “roman sensacional” në stilin e Wilkie Collinsit. Vepra e tij e tretë, Një palë sy të kaltër (1873), ishte më lirike dhe psiko-logjike. Ajo mbështetej në miqësinë e Hardit me gruan e tij të parë në mjedisin romantik të Cornwallitverior dhe ishte romani i pëlqyer i mjeshtrit të fiksioneve autobiografike moderne, Marsel Prustit. Por, ajo përmban një skenë klasike të suspansës që, me sa e di, ishte tërësisht e shpikur. Vetë termi rrjedh nga fjala latine që do të thotë “varje” dhe vështirë se ekziston situatë më produktive e suspancës sesa ajo e njeriut që ngjitet me majat e gishtave në sipërfaqen e shkëmbit, ku është e pamundur të ngjitet sigurt – për pasojë kemi termin e përgjithshëm “cliffhanger“ (varje në shkëmb).
Pothuajse në gjysmë të veprës Një palë sy të kaltër heroina e re dhe kapriçioze, Elfrida, vajza e famullitarit kornish, e merr teleskopin në majë të një shkëmbi të lartë me pamje nga Kanali i Bristolit, për ta parë anijen që e sillte nga India në shtëpi, arkitektin e ri me të cilën ishte fejuar fshehurazi. Ajo është e shoqëruar nga Henry Knight, mik i njerkës së saj, burrë i pjekur, intelektual, që i kishte propozuar fejesë dhe ndaj të cilit ndien tërheqje të fajshme. Posa ulen në majë të shkëmbit, kapela e Knightit fluturon drejt thepit dhe, kur përpiqet ta kapë, bie dhe nuk është në gjendje më të ngjitet në shpatin e rrëshqitshëm dhe përfundon duke rënë disa qindra metra poshtë. Përpjekja impulsive e Elfridës ta ndihmojë, vetëm i vështirëson gjërat më shumë dhe ndërsa ajo ngjitet prapë në vend të sigurt, aksidentalisht bën që ai të rrëshqasë drejt katastrofës. “Ndërsa rrëshqet ngadalë inç pas inçi… Knight bëri një vërsulje të fundit dëshpëruese në tufën e pakët të bimësisë – në nyjat e zgjatura të barishteve të thara ku shfaqej shkëmbi i zhveshur. Kjo ndali rënien e tij të mëtejshme. Knight tani vërtet varej nga krahët e tij.”.. (kursivi im). Elfridahumb nga pamja e Knightit, me gjasë të kërkojë ndihmë, megjithëse ai e dinte se ata gjendeshin milje larg nga çdo frymë njeriu.
Çfarë ndodh më pas? A mbijeton Knighti dhe, nëse po, si? Suspansa mbahet vetëm duke i vonuar përgjigjet e këtyre pyetjeve. Një mënyrë për ta bërë këtë, për dashamirët e kinemasë (efektet e së cilës Hardy i anticipoi shpesh në fiksionet e gjalla vizuale) do të ishte kryqëzimi i ankthit të Knightit me përpjekjet e furishme të heroinës për të gjetur shpëtim. Por Hardy dëshiron ta befasojë Knightin (dhe lexuesin) me reagimin e Elfridës ndaj urgjencës dhe për këtë arsye rrëfimin e skenës e kufizon vetëm nga këndvështrimi i Knightit. Suspansa zgjatet duke përshkruar në detaje mendimet e tij teksa kapet pas sipërfaqes së shkëmbit. Këto mendime janë ato të një intelektuali viktorian, mbi të cilin zbulimet e fundit në gjeologji dhe historinë natyrore, veçanërisht vepra e Darvinit, kishin lënë përshtypje të thella. Fragmenti ku Knight kupton se po shikon sytë, “të vdekur e të ngurtësuar”, të një artropodi të fosilizuar miliona vjet të vjetër, është diçka që vetëm Hardy do ta shkruante. Vepra e tij shquhet për ndërrime të tilla befasuese të këndvështrimit, që shpërfaqin figurën e brishtë njerëzore të sunduar nga Universi, ku dimensionet e mëdha hapësinore dhe kohore, realisht, sapo kishin filluar të kuptoheshin. Dhe personazhet e tij, gabimisht, por kuptueshëm, në këtë çekuilibër nivelesh gjithmonë lexojnë një lloj ligësie kozmike. Nga përballja me sytë e vdekur të fosilit që, në fushëshikimin e tij, zëvendësojnë sytë e kaltër të gjallë e joshës të Elfridës, Knight kupton diçka të re, sa prekëse dhe të tmerrshme, mbi vdekshmërinë e tij.
Skena zgjat disa faqe me të njëjtat mjete: reflektime filozofike mbi gjeologjinë, parahistorinë dhe zemërligësinë evidente të Natyrës (era fshikullonte rrobat e Knightit, shiu ia shponte fytyrën, dielli i kuqërremtë e vështronte “me shikim të dehur”) të shënjuara me pyetje që e mbajnë telin e supspansës narrative të nderë: “A do të vdes?… Ai shpreson në shpëtim, por çfarë mund të bëjë vajza? Ai s’guxon të lëvizë asnjë inç. A po ia shtrinte, vërtet, vdekja dorën?”Natyrisht, Elfrida e shpëton. Nuk do ta zbuloj se si ndodh kjo, veçse t’ju them, t’i inkurajoj ata që ende nuk e kanë lexuar këtë libër të mirë, se shpëtimi përfshin heqjen e gjithë rrobave të saj.
(Nga anglishtja: Meliza Krasniqi)
