Çdo mendimtar është i rrethuar nga hapësira kulturore e kontekstit të tij historik. Për këtë arsye, implikimet e koncepteve që ata përdorin janë të lidhura me përmbajtjen e kësaj “hapësire kulturore”, megjithëse ata i referohen ndikimeve që e kapërcejnë kohën e tyre
Nga Metin IZETI
Në këto ditë, ne lexojmë ose vërejmë rreth nesh se shumica e të rinjve të arsimuar ose të paarsimuar po kërkojnë mundësi pune dhe jete në Evropë. Kjo është një pyetje që edhe njerëzit e zakonshëm mund të bëjnë. Pse të rinjtë tendosin aftësitë dhe mjetet e tyre për t’u larguar nga ky vend ku kanë lindur dhe kanë jetuar fëmijërinë e tyre? Edhe pyetja edhe përgjigjja janë të hapura për imagjinatën politike. Unë nuk do të ndalem në përgjigjen e kësaj pyetjeje. Çështja që do të përpiqem të ndjek shkurtimisht këtu është të tërheq vëmendjen në mënyrën aktuale të leximit të teksteve klasike filozofike, të cilat trajtojnë atë që unë mund ta quaj kërkimin e qytetarisë ideale si një problem filozofik dhe teologjik. A mund të na ndihmojnë këto tekste klasike të shohim problemin e lartpërmendur që po përjetojmë sot?
Lumturia qëllim i njeriut
Disa tekste klasike që janë marrë me qytetarinë ideale hedhin dritë mbi pyetjen se cili duhet të jetë ose mund të jetë qëllimi përfundimtar për njerëzit, dhe pjesërisht duket se i bëjnë një referencë të nënkuptuar politike këtij kërkimi për një vend të veçantë. Dilema ishull-tokë diskutohet nga filozofët mesjetar të Andaluzisë myslimane në Spanjë, si Ibn Baxhee (v. 1138/9) dhe Ibnu’n-Nefis (v. 1288) dhe bëhet një vlerësim për mënyrën e jetesës ideale të njeriut në shoqëri. Synimet e filozofëve të përmendur janë të “konsiderojnë konceptet individ-moral dhe shoqëri-ligj në kuadrin e konceptit të premisës, si të vihen në dukje arsyet më të thella për idenë e qytetarisë së virtytshme.
Vepra Tedbir el-mutevehhid ( Planifikimi i të vetmuarit) nga Ibn Baxhe (v. 1138/39), “Hajj b. Jakdhan (I gjalli i biri i të zgjuarit) nga Ibn Tufejl (v. 1185/6), Faslu’l-makal (Shkrime mbi relacionin fe-filozofi) e Ibn Rushdit (v. 1198), Risalet el- kamilijje (Traktati mbi përsosurinë) e Ibn Nefis’it, janë aventura filozofiko-shkencore në kërkim të njeriut ideal dhe shoqërisë që si ide gjeneruese mund të shihen edhe në Republikën e Platonit (v. 348/347 p.e.s.), Qytetin e Zotit të Augustinit (v. 430 pas Krishtit) dhe Qyteti i virtytshëm i Farabiut (v. 950).
Si fëmijë i kohës së tij, çdo mendimtar shquhet me karakteristikën e prodhimit konceptual të kushteve në të cilat ndodhet. Ekzistenca e asaj që është e pranishme përfshihet në shkrim me idenë për të përkryerën. Integriteti i sferës së kuptimit të kushteve të sferës historike në të cilën prodhohen, me mundësitë teorike të pyetjeve dhe përgjigjeve të çdo qëndrimi filozofik, është arsyeja e ekzistencës së konceptit të përdorur në atë qëndrim. Kuptimi i idesë përcaktohet nga kufijtë e kësaj sfere. Me fjalë të tjera, shprehja konceptuale e filozofëve nuk ka të bëjë me ndjekjen e një të vërtete transcendente në një mënyrë ëndërrimtare, por se si të zbulohet ajo që është problematike në një mënyrë të arsyeshme. Sipas Ibn Baxhee, Ibn Tufejlit dhe Ibn Rushdit, “qëllimi përfundimtar për njeriun” është “të jetë i lumtur” si në këtë botë ashtu edhe në botën tjetër. Sistemet e tyre janë të dizajnuara sipas këtij parimi. Të jesh i lumtur do të thotë të njohësh të vërtetën e gjërave dhe, në dritën e kësaj njohurie të kahëzohet vullneti racional që drejton dhe menaxhon vullnetin e njeriut për mirë. Përfaqësimet e këtij udhëzimi dhe menaxhimi në sjelljen njerëzore janë virtytet që prodhojnë moderimin. E thënë shkurt, kjo nuk është një ngjarje që mund ta përjetojë dhe realizojë secili, ajo vlen vetëm për një numër të caktuar njerëzish, për elitën. Megjithatë, megjithëse qyteti ofron hapësira të barabarta jetese, ai kërkon të jetojë së bashku me njerëz, nivelet e kompetencës konceptuale të të cilëve nuk janë të barabarta. Rrjedhimisht, përparimi në rrugën e të menduarit dhe të virtytit nuk vjen me ndonjë urdhër apo rregullore nga jashtë. Ky është përshkrimi i zakonshëm i mendimtarëve të përmendur. Kjo çon në dallimin midis mënyrës se si shumica mëson dhe përjeton lumturinë dhe burimet me të cilat njerëzit me aftësi të jashtëzakonshme konceptuale mësojnë dhe përjetojnë. Ky dallim kthehet në një debat me praktikën e dy burimeve mësimore. Ky dallim i dijes ka qenë i vlefshëm ndër arsyet pse filozofia nuk është shikuar me sy të mirë jo vetëm në shoqëritë myslimane, por edhe në epokën e krishterë perëndimore. Shumica e mëson dhe e zbaton atë jo nëpërmjet ndonjë përkapjeje indiciduale, por nëpërmjet njoftimit të një ndërmjetësi. Ndërsa, filozofi shkon në interpretim dhe kjo shkakton konflikt.
Ishulli intelektual
Ai që “u dorëzoi personalisht kryqtarëve qytetin e Saragosës”, Ibn Baxhe e gjen zgjidhjen në “ndërtimin e një ishulli intelektual”. Përveç kësaj, Ibn Baxhee “është në një pozicion për të sugjeruar një lloj tërheqjeje elitiste, madje disi egoiste, nga ideali i lumturisë”. Dhe “ajo identifikon shumëllojshmërinë dhe diversitetin si burimin e së keqes”. Shkaku dhe pasoja janë shumë pragmatike. Fillon nga ishulli i Ibn Tufejlit dhe Ibn Rushd bën një “diskriminim midis njerëzve të thjeshtë dhe joseriozëve” në shoqërinë ku jeton. Ai e pranon këtë si një realitet ontologjik. Ibn en-Nefis, i vendosur përballë këtyre tre mendimtarëve, përfaqëson ndërtimin e jetës së qytetit, dhe këtu ligji dhe morali vendosen në bazë të shpalljes. Ai e vendos zbulesën “në bazën e lumturisë shoqërore”.
Çdo mendimtar është i rrethuar nga hapësira kulturore e kontekstit të tij historik. Për këtë arsye, implikimet e koncepteve që ata përdorin janë të lidhura me përmbajtjen e kësaj “hapësire kulturore”, megjithëse ata i referohen ndikimeve që e kapërcejnë kohën e tyre. Edhe pse tre veprat e para të përmendura nuk e refuzojnë njohurinë e shpalljes në asnjë rrethanë, autorët kanë arritur në përfundimin se “të adresuarit ndaj ofertës” ose “të kuptuarit e vlefshmërisë së ofertës me arsye” nuk përfshin refuzimin e njohurive të shpalljes.
Rrëfenja e Ibn Tufejlit, e cila fillon në një ishull, nuk është një arratisje, por një kthim në fillim. Një person në kërkim, në kuptimin e sotëm, mund të jetë një njeri i letrave, një artist, një teolog, një filozof ose çdo person i arsimuar me një identitet akademik, i cili i përcakton përpjekjet e përvojave të tij jetësore në jetën e kësaj bote në aventurën e tij të veçantë, duke u bërë vetvetja, krahas, jetës së turmave. Qëllimi i shpalljes është përcaktuar si individualizimi dhe krijimi i karakterit brenda shoqërisë, që është tema kryesore e fesë. Megjithatë, kjo shoqëri realizohet duke krijuar regjimin ideal ose “qytetin e virtytshëm” që synon lumturinë e individit. Nëse e lexojmë përmes teksteve klasike, për shembull Farabiu thotë se “rrjedha që vjen nga mendja aktive në mendjen e pavarur përmes mendjes së fituar është vetë zbulesa”. Personi që i drejtohet kësaj shpalljeje dhe bëhet i vetëdijshëm për të bëhet identik me qëllimin e ndërtimit të një rendi të mirë shoqëror. Njerëzit që synojnë të jenë “të mirë dhe të lumtur” në shoqëri që, si vrimat e zeza, i drejtojnë njerëzit të adhurojnë “zotin e dëshirave dhe pasioneve të tyre” janë të shqetësuar “si të huaj të virtytshëm”. Është konsideruar thelbësore që ata të mblidhen në “zonën e vendbanimit të një kombi të virtytshëm” për të përjetuar paqen. Sepse “Një shoqëri, njerëzit e së cilës ndihmojnë njëri-tjetrin për të arritur lumturinë, është një shoqëri e virtytshme, e përsosur.”
Bota zonë me plotë të huaj
Ideja e një vendbanimi të përbërë nga njerëz të virtytshëm e ka shndërruar kuptimin e saj në diçka më të kuptueshme në botën e shekullit të 21-të. Njeriu modern nuk kërkon më ekzistencën e komuniteteve të përbëra nga njerëz të virtytshëm, por formimin e komuniteteve të formuara nga komunitetet socio-ekonomike. Faktorët kryesorë që përcaktojnë dëshirën e njerëzve për të jetuar si një person i mirë, një person i lumtur, janë bërë të dukshëm si fuqia dhe statusi ekonomik. Në cilin ambient jetoni? Përgjigja për një pyetje të tillë përcakton edhe filozofinë botërore.
Filozofia e kërkimit ose e udhëtimit e Ibn Tufejlit në rrëfenjën e Hajj’it (të Gjallit) mund të kapet duke e përjetuar atë nëpërmjet vëzhgimit dhe eksperimentimit në veprim, dhe ky kuptim të çon në pastrim si “veprat e mira”. Në njëfarë kuptimi, pastrim do të thotë të largohesh nga tekat e përkohshme të kësaj bote dhe të jetosh mallin për të vërtetën në shoqëri.
Me pak fjalë, nëse Hajj përpiqet të jetojë si ata mes tyre, ai do të humbasë kuptimin e të qenit vetvetja. Ajo që synohet të transmetohet përmes Hajj’it, përveç theksimit të kthimit në botën e brendshme për të fituar personalitetin individual, është objektivizimi i fe-filozofi’së, të cilat shpesh shihen si konflikte, edhe pse e synojnë të njëjtin qëllim.
Mutevehhidi (i Vetmuari) i Ibn Baxhes përshkruan një person që përpiqet të arrijë lumturinë e tij individuale në një qytet dhe shoqëri të virtytshme. Kush është Mutevehhid? Ai nuk është as filozof, as urtar, por ai është dikush që synon urtësinë dhe përpiqet të dijë. Duke e konsideruar masën si proces të zhvillimit intelektual, qëllimi i këtij edukimi nuk është transferimi i njohurive të një fushe të veçantë dhe një aftësie profesionale. Mutevehidi nuk është as filozof dhe as i dijshëm për shpalljen. Nëse lumturia nuk ekziston, thotë Ibn Baxhe, si do ta arrijë atë ose do t’i largojë nga vetja simptomat që e pengojnë lumturinë e tij ose e pengojnë atë të arrijë atë që është e mundur në lumturi? Përgjigja e pyetjes është “[Ai] do ta bëjë këtë ose sipas qëllimit për të cilin ka menduar ose sipas diçkaje të vendosur brenda tij.”
Në botën e sotme moderne, ne jetojmë jo vetëm si individë të angazhuar në përpjekje intelektuale, por edhe në një botë ku vetë fusha e vlerave intelektuale përbën të huaj. Për më tepër, luftërat, migrimet, ngjarjet e refugjatëve, etj., të gjitha e kanë kthyer botën në zona plot me të huaj. Në një botë të tillë, huajësimi që rezulton nga dallimet kulturore dhe e huaja që rezulton nga strukturat socio-ekonomike që ndajnë zona nuk nënkuptojnë të njëjtën gjë. Diskursi i një shoqërie homogjene duket se e ka humbur vlefshmërinë e tij për të gjithë botën.
Frymëzimi i Kamilit
Në një strukturë të tillë shoqërore, duket e pamundur që individi të mbetet vetvetja dhe të përfshihet në ekzistencë në fushën e vlerave njerëzore dhe shpirtërore. Prandaj, nuk mund të ketë qëndrim njerëzor më të natyrshëm sesa krijimi i ishujve në shoqëri që i përshtaten personalitetit të çdo personi. Në fakt, kjo botë nuk është më e mbyllur për imagjinatën e një ishulli të vërtetë. Nuk është vetëm një strehë për elitën ekonomike, por edhe një vend në mes të ujit ku mund të argëtohen. Ata që duhet të përfshihen në këtë kategori të huajsh, siç synon Ibn Baxhe dhe të tjerët, janë njerëz që kanë shqetësime morale, të cilët, në termat e sotëm, përpiqen të vënë në dyshim situatën e njerëzve që kanë lexuar dhe duan të përfshijnë atë që kanë lexuar në fushën e vlerës. Mençuria nënkupton një kërkim.
Mutevehhid (i Vetmuari) është në ndjekje të kompetencës intelektuale dhe është në kërkim për të hequr qafe negativitetin e krijuar nga paaftësia e përjetuar. I huaj në një shoqëri jo të virtytshme, dhe kjo veçori është e dukshme vetëm në një shoqëri jo të virtytshme, ose do të përzihet në shoqëri siç është dhe do të bëhet si ata, ose do të vërë në skenë zbulimin e tij të vetvetes duke aplikuar një program edukimi. D.m.th. një “program paraprak”, ose, siç sugjeron Farabi, ai do të lërë vendlindjen e tij dhe do të shkojë në qytetin që mendon se është i virtytshëm, pra,do të migrojë.
Sipas Ibn Rushdit, filozofët argumentojnë se nuk është e mundur që njeriu të jetojë në këtë botë pa arte praktike dhe nuk është e mundur të jetojë si në këtë botë ashtu edhe në botën tjetër pa virtyte teorike. Po kështu, “pa virtytet morale, asnjëra prej tyre nuk mund të përsoset dhe të arrihen vlerat. Njeriu mund të arrijë virtytet morale vetëm duke e njohur Allahun e Plotfuqishëm dhe duke e madhëruar Atë nëpërmjet ibadeteve që janë të detyrueshme për fetarët. Bazuar në metodën e Ibn Rushdit, ai ndjek një rrugë përgjithësuese dhe rrjedhimisht gjykuese në kritikat e tij ndaj shoqërisë së “bashkuar” në të gjitha sferat e jetës. Ai bën një ndarje kategorike (fasl) ndërmjet përgjithësimit dhe specifikave të shoqërisë. Në një mënyrë flet për një selektivitet pozitiv në shoqëri.
Ndërsa, Ibnu’n-Nefis bën përpjekje për të krijuar njerëz të virtytshëm duke u bazuar në arketipin e Profetit, i cili, sipas tij, është më i rëndësishmi në aspektin e krijimit të një modeli. Fillimisht ai nis me njohjen e ekzistencës së shkencave natyrore dhe, përmes një rrëfenje filozofike të shkurtër të historisë profetike, shpjegon ekzistencën e arsyes, e cila është adresuesi i zbulesës, përmes një personazhi interesant të quajtur Kamil (I përsosur). Kamil është një fëmijë i lindur nga një vezë në një shpellë në një ishull dhe del nga shpella kur është 10-12 vjeç. Ai nëpërmjet të analizës së natyrës arrin deri te pengesat që fizika i paraqet në çështjet metafizike dhe pikërisht këtu përballet me engjëllin e zbulesës, apo frymëzimit, i cili i flet për drejtësinë, etikën, të bukurën e kështu me radhë. Vetëm pas kësaj arrin që të orientojë jetën e tij individuale dhe shoqërore, si dhe arsyen e tij në një pikë të caktuar koncentrimi. Përndryshe është në dilema dhe pasiguri totale.
Të qenit si gjithë të tjerët pikënisje e tjetërsimit shoqëror
Tekstet që kapërcejnë kohën janë të denjë për t’u konsideruar klasike. Tekstet e përmendura dhe autorët e tyre janë tekste që kapërcejnë kohën dhe për këtë arsye janë në të tashmen. Tre filozofët e parë të përmendur as nuk e fajësuan popullin e tyre dhe as nuk e gjykuan vlerën e shpalljes fetare të cilës ata i përkisnin. Përkundrazi, për shkak të natyrës njerëzore, ata fokusohen në atë që duhet të jetë dhe priren të mendojnë dhe të veprojnë sipas tyre. Tekste të tilla nuk duhet të lexohen si tekste lavdërimi apo satire, por duke u fokusuar në arsyet që çojnë në metafora të tilla ishullore në shoqëritë myslimane. u shfaq në mendimin perëndimor
Studimet mbi metaforat e ishujve kanë bërë që autorët e tyre t’i kenë ndarë kokat nga trupi, elitat nga masat. Me rrjedhën e kohës dhe hapësirës, gjithçka që ka ndodhur ka mundësuar kërkimin e një shoqërie të përbashkët të jetueshme. Shoqëria ideale realizohet me ata që janë të ndritur, pra me ata që janë të virtytshëm. Një shoqëri ku problemet shëndetësore dhe shkalla e krimit rriten duhet të hapet ndaj pyetjeve përmes individëve të saj. Tjetërsimi kërkon që njeriu të shkojë përtej qenies së tij dhe të barazohet me ata që janë inferiorë dhe të ndryshëm nga vetja. Një qenie njerëzore që mendon dhe pyet, i cili është i vetëdijshëm për talentet e veta si dhe për dallimin e qenësishëm të krijimit, nuk duhet të detyrohet të jetë në të njëjtin vend me njerëzit e zakonshëm të botës materiale. Asnjë nga mendimtarët e përmendur nuk e “ishulloi të vërtetën” dhe nuk iku diku. Ishulli intelektual i Ibn Baxhes është simboli i dëshirës së individit që dëshiron njohuritë teorike për të krijuar një mjedis paqeje dhe qetësie në shoqëri. Kjo përpjekje nuk mund të paraqitet si një sjellje “egoiste” për një intelektual. Është një refleks natyral. Për të gjithë mendimtarët, “masa dhe diversiteti” mbeten larg të qenit “burimi i së keqes” kur përfshihen në jetën intelektuale. Tre mendimtarët e parë u respektuan nga politikanët e kohës së tyre jo për shkak të filozofisë së tyre, por për shkak të vlerave të tyre praktike, domethënë sepse ishin intelektualë të guximshëm. Kjo pikë është e rëndësishme edhe për këndvështrimin tonë historik për këta njerëz. Interpretimet e Ibn en-Nafsit janë praktika faktike dhe fusha e vlerave të kohës së tij dhe janë një përpjekje për të krijuar ligj dhe moral nëpërmjet një autoriteti të jashtëm, domethënë Profetit. Kushti i domosdoshëm që kjo përpjekje të shkojë përtej kohës së saj është të vendosë në kllapa atë që ishte e vlefshme në atë kohë me lexime të reja dhe të përcaktohen kufijtë e saj. Përjashtimi i ndikimit kolosal të traditës në të shkruar në mënyrë dhe metodë të njëanshme, duke afirmuar jetën e njerëzve të zakonshëm dhe duke mos vlerësuar të qenit në dyshim, çon në konsiderimin e tjetërsimit brenda një bote të re vlerash. Të qenit si gjithë të tjerët është rrënja e tjetërsimit shoqëror.
Çdo shembull i mendimit në historinë tonë të mendimit duhet të sjellë me vete lexime që janë të hapura për një botë të re. Çdo lexim është një gjendje vëmendjeje. Nëse lexohet dhe shkruhet duke e hedhur poshtë, duke e shpërfillur dhe duke bërë gjykime akuzuese, nuk do të kuptohet as për shtatëqind vjet. Çdo botë e vlerave njerëzore “kërkon njohuri”. Njerëzit që mund ta arrijnë këtë janë të rinjtë e një kombi që janë të emocionuar të realizojnë talentet e tyre arsimore. Askush nuk duhet të shtyhet të bëjë një zgjedhje ishull-tokë. Ibn Arabi (v. 1240), një bashkëkohës i mendimtarit të parë, thekson se puna e administratorëve nuk është t’i vështirësojnë gjërat, por t’i lehtësojnë ato. Ëndrrat e të rinjve tanë për një vend tjetër janë për shkak të një sërë parimesh, por më e rëndësishmja është perceptimi i dallimeve si përvojë jetësore dhe pluralizmin si parim jetësor. Mendoj se përqendrimi ynë duhet të jetë në këtë pikë, jo të kërkojmë “ishullin” por ta shndërrojmë në virtyt “tokën”…
