Bashkim Hoxha, prozator, dramaturg, skenarist…
Regjisorët tanë e kanë vështrimin diku tjetër, larg shumë larg. Kanë zbuluar një grumbull komedish të fund viteve gjashtëdhjetë kur në Europë ndodhte revolucioni seksual dhe në skenë ngjiten herë gra që tradhtojnë, herë burra që tradhtojnë, herë burri tenton të vrasë gruan, herë dashnori tenton të vrasë bashkëshortin e dashnores e histori të tilla të lehta që kanë situata humori, por pak, shumë pak art, dhe akoma më pak mundësi për të krijuar një identitet kombëtar
Intervistoi: Avni HALIMI
Bashkim Hoxha është nga krijuesit tanë më produktiv. Opusi i tij krijues është i gjerë dhe përfshin romane, drama, skenarë etj. Ndër tjera, ka botuar romanet: “Gruaja e shiut”, “Kronikat e mjegullës”, “Duartokitësit”, “Një ditë si Skënderbeu”, “Një shaka e vogël me vdekjen”, Asnjëherë të martën” etj. Pastaj dramat: “Shokë lufte”, “Vërshime pranverore”, “Të jesh 20 vjeç”, “Pranvera që s’vonoi”, “Lajme të vonuara nga ura e Qabesë”, “Unë dhe Mefistofeli” (Çmimi A. Moisiu 1988), “Këngë dashurie me korba” (Çmimi A. Moisiu 1997), “Qyteti pa dashuri”, “Ne të gjithë kënduam Margaritën” (Ftesë për gjyq), “Askushi”, “Udhëtimi pa vizë i një alieni”, “Grepi i artë”, “Hotel Ballkan”. Autorësinë e tij mbajnë edhe skenarët: “Në çdo stinë”, “Një vonesë e vogël”, “Plumba perandorit”, Vals i ngrirë në Prishtinë”, “Këtu vallëzohet me hijet” etj. Me Bashkim Hoxhën bisedojmë kryesisht për dramën dhe teatrin shqiptar.
HEJZA: Historikisht, drama është shkruar duke u bazuar në ngjarje të kohës, për t’i madhëruar fenomenet, por edhe për t’i luftuar dukuritë! Kjo “lindi” katarsisin! Forma dhe mënyra e arritjes së katarsisit ka bërë që motivet dhe temat e ndryshme të përfshihen në shumë repertorë të teatrove botërorë. Teatrot tona kombëtare, meqenëse shumë më tepër parapëlqejnë katarsisin që vjen nga motivet e huaja se sa këtë shpëlarje shpirtërore të arrijnë duke trajtuar tema origjinale, nga historia, folklori, mitologjia, por edhe nga e përditshmja jonë, sikur kanë ngelur pa identitet kohëve të fundit! A kemi teatër shqiptar sot, jo si objekt por si art?
B. HOXHA: Më vjen mirë që bisedën për dramaturgjinë e filloni me një përshkrim të gjendjes së teatrit. Shpesh herë thuhet se dramaturgjia shqipe është në krizë, por në të vërtetë dramaturgjia shqipe e vënë në skenë reflekton krizën e vet teatrit. Teatri shqiptar ndodhet në një kryqëzim rrymash, këndvështrimesh, stilesh ende pa përcaktuar identitetin e vet në shekullin XXI. Për fat të keq, identitetin e tij të ri, ky teatër nuk është duke e kërkuar te dramaturgjia, tradita, mitologjia shqipe apo ato vlera që përbëjnë fondin themeltar të vlerave të papërsëritshme, por e kërkon diku larg në gjeografi dhe në kohë. Edhe kur e kërkon të krijojë personalitetin e vet përmes dramave themeltare të dramaturgjisë botërore, regjisorët e sotëm rendin kryesisht në komeditë e lehta britanike apo franceze që vet ata i quajnë bulevardeske, komerciale ose në rastin më të mirë, farsa. Stili i preferuar i mjaft regjisorëve mbetet teatri alternativ i viteve gjashtëdhjetë i shekullit të kaluar. Gjëra të kaluara. Tipike është fragmentarizimi i tekstit, shkurtimet, madje më keq,përshtatja e dialogëve me terma gazetareske të ditës. E kanë pësuar edhe klasikët edhe modernët. Për shembull, një regjisor dramës Equis që sjell mesazhe të thella njerëzore, analizon instinktin, i shton një monolog të shkruar nga njeri prej aktorëve për vetingun e gjyqtarëve (fenomen i ditës në atë kohë në Shqipëri). Dhe kjo nuk është anekdotë. Kjo ka ndodhur në skenën e Teatrit Kombëtar. Preferohet performanca që i lë në hije tekstet e mrekullueshme të dramaturgëve të mëdhenj dhe spektaklet kanë shumë vrapime nëpër skenë, koreografi moderne, plastikë aktoriale dhe aspak përqendrim në filozofinë e tekstit që i jep rëndesën këtij zhanri, as që bëhet fjalë të mbërrihet tek katarsis. Dramaturgu i shquar shqiptar, Minush Jero, e quante dramën artileri e rëndë e shkrimtarisë. Tani kjo artileri është e harruar në kazerma sirtarësh dhe në fushën e luftimit vrapon këmbësoria e lehtë që i ka hequr rëndesën vet teatrit dhe nuk i fiton dot e vetme betejat. Kur tekstet kanë marrë rëndesën e duhur, spektatori i ka mirëpritur edhe klasikët, por edhe dramat shqipe. Një përvojë e suksesshme ishte vënia në skenë e Pas vdekjes e Çajupit nga Hervin Culi, Gomari i Baba Tasit të Fishtës nga Altin Basha, Kush e solli Doruntinën e Kadaresë nga Laert Vasili, Kandili i Argjentë i Camajt nga Fatbardh Smaja, Nusja në thes e Zhitit nga Elma Doresi etj.
HEJZA: A mund të ngritët identiteti i teatrit tonë duke e mbështjellë me tradita, mentalitet, histori e ngjarje të huaja? Cilat tema shqiptare do të ishin në fokusin e politikave të teatrove të huaj!
B. HOXHA: Ju me të drejtë e hidhni vështrimin në preferencat e të huajve për dramën shqipe që nuk kanë munguar. Ata kanë preferuar dramën shqipe për ta tretur si pjesë e universalitetit në identitetin e teatrit të tyre. Jeton Neziraj mund të flasë më mirë për suksesin e dramave të tij nëpër teatro të huaja, përzgjedhur pikërisht sepse sjellin identitetin shqiptar dhe ballkanas. Allegreto Albania u preferua për vlerat dramaturgjike dhe për identitetin e saj kombëtar, komedia TAG u përzgjodh për lexim në festivalin më të madh europian të teatrit në Sibiu të Rumanisë për temën e saj universale, por edhe për identitetin shqiptar të personazheve dhe të peizazhit ku zhvillohen ngjarjet. Të huajt e shikojnë identitetin shqiptar në dramat që përzgjedhin, regjisorët tanë e kanë vështrimin diku tjetër, larg shumë larg. Kanë zbuluar një grumbull komedish të fund viteve gjashtëdhjetë kur në Europë ndodhte revolucioni seksual dhe në skenë ngjiten herë gra që tradhtojnë, herë burra që tradhtojnë, herë burri tenton të vrasë gruan, herë dashnori tenton të vrasë bashkëshortin e dashnores e histori të tilla të lehta që kanë situata humori, por pak, shumë pak art, dhe akoma më pak mundësi për të krijuar një identitet kombëtar. Politikat e repertorit tek ne nuk e favorizojnë përpjekjen e ndershme për të krijuar identitetin tonë në teatër dhe për të hyrë denjësisht në familjen e madhe botërore të teatrit. Duhen vizione të qarta, harta të sakta ku shkel për të bërë hulumtimet serioze ne realizimin e kësaj detyre të madhe. Nuk e kemi këtë vëmendje dhe synim. Jemi peng i rastësisë dhe kulturës fragmentare të krijuesve dhe politikanëve tanë.
HEJZA: Politikat shtetërore, politikat e teatrove kombëtare, më tepër dëshmojnë për një injorim të teatrit kombëtar (si nocion eseistik) se sa për një përkushtim për ta shpëtuar nga pluhuri i madh atë pak identitet të teatrit kombëtar!
B. HOXHA: Në platformat e çdo qeverie, në platformat e çdo drejtuesi kur merr emërimin, fjala identitet kombëtar përmendet shpesh. Në praktikë nuk bëjmë asgjë. Në shtypin tonë ka një debat të hapur lidhur me identitetin e polifonisë labe të vënë në mbrojtje nga UNESCO. Një palë argumenton se kanë diçka nga koret bizantine. Një pale tjetër thonë se është ngushtësisht e traditës shqiptare. Askujt nuk i shkon ndër mend se këngët polifonike mund të jenë edhe rudiment i teatrit antik, me protagonist, antagonist dhe kor. Mund të mos jetë edhe kjo e saktë, por e sjell në vëmendje për të thënë se ne as që e mendojmë se kemi traditë teatrore antike, edhe pse kemi shumë teatro të vjetër në zona të ndryshme të vendit. Ka më se dy shekuj që shkruhet dramaturgji shqiptare, ka mendime të ndryshme se cila është drama eparë, Besa apo Ermira, apo ndonjë tjetër, por kemi vetë këtë garë kohe dhe në repertorët e teatrove kombëtare ne nuk e kemi asnjë prej dramave të para shqipe, sigurisht me vështrime bashkëkohore, siç veprohet me dramat antike greke apo me pjesët klasike të fondit botëror.
HEJZA: Ju jeni një nga dramaturgët më në formë aktualisht. Ç’mund të na thoni rreth bashkëpunimit të teatrove të qyteteve dhe atij kombëtar me dramaturgët?
B. HOXHA: Bashkëpunimi i teatrove me dramaturgët fillon vetëm atëherë kur projekti është përzgjedhur për t’u vënë në skenë. Para shtatë vjetësh një drama ime, Askushi, fitoi në Prishtinë çmimin e parë Katarina Josipi. Sipas kushteve paraprake të konkurrimit çmimi i parë do të vihej në skenë nga Teatri Kombëtar në Prishtinë. Kanë kaluarshtatë vjet dhe kjo nuk ka ndodhur. Nuk ka ndodhur as botimi, as përkthimi në një gjuhë të huaj, siç parathuhej në ftesën zyrtare për konkurrim. Ndodhi me keq. Një vit më pas, pra gjashtë vjet më parë, u vu kushti kufizues që në këtë konkurs të dramës shqipe mund të marrin pjesë vetëm shtetas të Kosovës dhe asnjë tjetër nga përtej Drinit. Në vend të unifikojmë përpjekjet tona për identitetin shqiptar të teatrit, ne mbyllim dyert. Absurde. Vazhdojmë më tej. Teatrot funksionojnë me projekte të paraqitura nga regjisorët dhe gjithçka është lënë në preferencën e nivelin e interesimit të tyre për dramën shqipe. Ne kemi mjaft regjisorë dhe autorë që e duan dramën shqipe, si Elma Doresi, Jeton Neziri, Hervin Culi. Refet Abazi, Andia Xhunga, Ilir Bokshi. Ben Aplloni, Ferdinand Hysi, Stefan Çapaliku, Blerta Neziri, etj. Jo gjithmonë përkrahen iniciativat e tyre për dramën shqipe. Politikat e repertorit gati e përjashtojnë atë. Drama shqipe në Teatrin kombëtar në Tiranë përzgjidhej kohëve të fundit përmes netëve të leximit të dramës shqipe. Është një metodë e mirë leximi i dramës shqipe, por edhe kjo praktikë është lënë mënjanë. Megjithatë, nëse drama përzgjidhet, është i lumtur ai autor që beson vërtetë se drama shkruhet në teatër dhe e shkruan aty variantin përfundimtar. Unë kam pasur një bashkëpunim shumë të ngushtë me regjisoren Andia Xhunga në Teatrin kombëtar për komedinë TAG, ku vështrimit regjisorial për të sjellë një atmosferë retro i jam përgjigjur me rishkrime të tekstit. Po kështu kam pasur fatin të punoj me regjisorin Hervin Culi, që i ka dhënë frymëmarrje të shëndetshme tekstit të shkruar nga unë.
HEJZA: Dëgjojmë shpesh ankesa për krizën e humorit të shëndoshë në komedi dhe për mbushjen e tyre me banalitete. Cilat janë recetat e një komediografi të njohur si Ju?
B. HOXHA: Receta nuk më pëlqen të jap, por mund të them se edhe shkrimi i komedisë dhe humori që bëhet në to përfshihen në studimin e standardeve të shkrimit të dramave dhe komedive. Teknika e shkrimit të dramës është një profesion ku zbatohen disa rregulla, ku disa rregulla të tjera pasi i ke njohur edhe mund t’i anashkalosh. Kohët e fundit në skenë është ngjitur shumë humor estradesk edhe nga padija. Aktorët punojnë për batutën dhe jo për procesin e personazhit. Rikthimi i rëndesës së zhanrit është edhe evitimi i kësaj dukurie që e ka banalizuar skenën e teatrit.
HEJZA: Në teatrot tona vihet re prirja për të vënë në skenë sa më shume vepra të autorëve të huaj. Mendoni se kjo gjë i dekurajon autorët e mirëfilltë të dramës dhe komedisë sonë?
B.HOXHA: Sigurisht i dekurajon. Për më tepër, përzgjedhja e parë për të ndërtuar një projekt është në dorën e regjisorëve dhe shumë prej tyre me nivelin që kanë, e mbajnë të ndrydhur iniciativën e dramaturgëve që mund të jenë më të talentuar se ta dhe me vizione më të avancuara se të tyre. Regjisorët pa kreativitet e kanë më të lehtë të ringrenë shfaqej të para në video apo në skena të tjera se sa të ndërtojnë nga fillimi një shfaqje të madhe.
HEJZA: Cilat janë pengesat që duhet të kaloje teatri ynë në kushtet e sotshme. Ju keni një përvojë të gjatë në krye të Teatrit “Aleksandër Moisiu”?
B. HOXHA: Duhet kapërcyer mungesa e profesionalizmit në drejtim, në krijime, në interpretim. Të mos besojmë se jemi më të mençur se klasikët dhe se ajo që bëjmë është gjithmonë gjëja e duhur. Teatrot tona nuk kanë biblioteka dhe nuk organizojnë debate që çojnë përpara mendimin. Njerëzit e teatrit duhet të studiojnë vazhdimisht dhe të rinovojnë njohuritë e tyre profesionale dhe të kulturës së përgjithshme si dhe zhvillimet bashkëkohore, pa lënë pas dore traditën artistike dhe pasurinë që ka krijuar njerëzimi.
HEJZA: Si e shikoni fatin e dramës si tekst letrar! Drama shqiptare, si botim, si libër i botuar, nuk merret parasysh nga teatrot tona “kombëtare”, nuk përfillet nga botuesit tanë! Letërsia bashkëkohore gjithnjë e më shumë po na del më e varfër për sa i përket këtij lloji letrar, kurse askush nuk brengoset për këtë mjerim!
B. HOXHA: Po, është e vërtetë që drama nuk përfillet. Po të kishte ndodhur kjo shekuj më parë, ne nuk do të kishim Faustin, nuk do të kishim asnjë prej veprave të Shekspirit dhe tërë repertorin e teatrit antik apo Çehovin e Durremahtin. Botuesit e lidhin botimin me lexuesin bashkëkohorë, por në rastin e dramës duhet të japin kontribut të në kulturën kombëtare, të vendosin në biblioteka dramën e shkruar, edhe në emër të së ardhmes.
HEJZA: Kritika teatrale? Në botë çdo teatër ka të angazhuar profesionalisht kritikët e vet! Te ne kush po i zbërthen problemet teatrale, shfaqjet, mbarështimet regjisoriale, që nga koncepti, mizanskena e deri te loja e aktorëve!
B. HOXHA: Te ne nuk ka kritikë teatrale. Zakonisht kemi shkrime informuese që i referohen vlerësimeve që bëjnë regjisorët për veprat e tyre në konferenca shtypi para premierave. Askush nuk bënë verifikim e pretendimeve me realizimin, edhe përsa i përket informacionit. Për kritikë profesionale nuk bëhet fjalë. Kemi ndonjë kritik që shkruan madje edhe gjatë,por shkrimet e tyre më shumë janë imprisone personale dhe panegjerizma për miqtë se sa analiza të thelluara profesionale. Emocionet e spektatorit e mbysin mendimin kritik profesional në këto raste.
HEJZA: Çfarë po ndodhë me publikun? Dikur një shfaqje përsëritej me dhjetëra e dhjetëra herë! Kemi më pak publik teatër-dashës apo do t’ia lëmë fajin mediave elektronike që teatrin, por dhe kinemanë, po na e sjellin në dhomë! Cili është sot perceptimi i të rinjve për teatrin! Cili është angazhimi i shkollave tona për dramaturgjinë shqiptare?
B. HOXHA: Publiku dhe të rinjtë e duan teatrin e mirë. Në sallën e teatrit unë kam parë shumë njerëz, midis tyre edhe të rinj. Në shkolla kam asistuar në vënie në skenë nga maturantët të disa prej dramave bashkëkohore. Këto shfaqje amatore janë ndjekur me entuziazëm nga bashkëmoshatarët e tyre dhe e kanë përjetuar si një festë shfaqjen. Puna është se askush nuk e ka në konsideratë këtë pasion të tyre. I bihet shkurt dhe thuhet se rinia e sotme e konsideron një gjë të vjetruar e të kapërcyer teatrin. Nuk është kështu. Po të ndaleshim në një analizë, mund të gjendeshin mjaft pika të rëndësishme të teatrit me brezin e kompjuterëve dhe të inteligjencës artificiale.
HEJZA: Çfarë drame origjinale i duhet teatrove tona, publikut, lexuesit! Si të tejkalohet profili socrealist i teatrove tona, si mos ta dëmtojmë motivin e realizmit magjik, si mos ta bastardojmë teatrin absurd..?
B. HOXHA: Kur një gjini është në krizë, shoqëria ndalet dhe arsyeton motivet themelore që e lindin dhe mbajnë në jetë këtë gjini. Teatri quhet ndryshe edhe art i gjallë. Pikërisht këtu duhet kërkuar edhe kapërcimi i krizave: si të bashkojmë frymëmarrjen e personazheve me frymëmarrjen e spektatorit, me histori domethënëse, duke evituar moralizimet,teatrin ideologjik dhe parimet e ngurta të socralizmit apo mungesën e komunikimit ku të çon keqkuptimi i teatrit absurd. Duhet menduar si ta çojmë sërish teatrin në rëndesën me të cilin lindi, si të bëjmë atë që përmendët ju në fillim që dramat dhe komeditë finale të kenë katarsisin. Por, jemi shumë larg dhe për fat të keq nuk janë të gjithë bashkë në këtë shqetësim të gjithë njerëzit e teatrit.
HEJZA: Mbas romanit tuaj të suksesshëm “Duartrokitësit” dhe ende pa u shuar jehona e botimit të tij, ju botuat romanin tjetër, “Asnjëherë të martën”. Cila është arsyeja e kësaj ngutje?
B. HOXHA: Pas pak muajsh jam shtatëdhjetë vjeç dhe për moshën time kjo ngutje besoj se është e mirëkuptuar.
HEJZA: Cilat janë lidhjet shpirtërore të një autori si ju me personazhet e romaneve tuaja?
B. HOXHA: Më dhimbsen dhe përpiqem t’i justifikoj në çdo rrethanë.
