UDHËTIMI I DON KISHOTIT

Ismail KADARE

1
Në një konferencë që u bë më pas e famshme, në vitin 1939 në Nju Jork, Thomas Mann-i duke folur për një grindje midis poetit të madh pers Firdusit, autorit të Libri i Mbretërve (Sha-name) dhe Shahut – punë honorarësh, pasi Shahu i kishte premtuar një sasi floriri për poemën e vet dhe pastaj ia kishte mohuar, kur kishte parë se poeti i shpërfillte paratë, – thoshte se gjërat e përmasave të tilla mund t’u bëjnë vaki vetëm poetëve të mëdhenj epikë. Ne të gjithë i dimë – e kemi mësuar që në shkollë – grindjet midis studiuesve grekë për vendlindjen e Homerit. Është i njohur diskutimi nëse qe Shekspiri vetë ai që i shkroi veprat e tij apo qe Bacon-i. Një gjë pak a shumë e ngjashme ka ndodhur në lidhje me Servantesin në një vend të Ballkanit, të cilin ndoshta nuk e njihni. Diskutohet se ku qe burgosur Servantesi, në Algjeri apo atje në Ballkan. Me sa duket, kjo puna e burgimit të shkrimtarëve vazhdon t’u ngjallë shumë kureshti popujve sot dhe mendoj se është domethënës fakti që, edhe pas kaq shumë vitesh, në Ballkan flitet ende për burgimin e Servantesit, madje edhe pa ia ditur tamam emrin shkrimtarit. Një folklorist shqiptar, duke folur për legjenda dhe kronika të vjetra mesjetare, përshkroi në shtyp disa histori për Servantesin, që kishin kaluar nga goja më gojë duke hedhur tezën se ka mundësi që Servantesi nuk ka qenë i burgosur në Algjeri, por në një qytet midis Shqipërisë dhe Malit të Zi. Ky studiues e bazon tezën e tij në rrëfenja pleqsh, të cilët përqendrohen në faktin se robi ishte një spanjoll shumë i ditur, për të cilin u pagua një sasi shumë e madhe parash që ta lironin nga burgu. Emri i tij ka raste që del Servantes, ka raste Servet apo Sarvet. Dhe të gjitha rrëfenjat përkojnë në një pikë: që ky rob, ky i burgosur, kishte miq në Spanjë dhe ata, që nga larg, donin ta largonin me çdo kusht. Studiuesi pohon se ka fort të ngjarë që Servantesi të ketë qenë rob në Ballkan, sepse bregdeti ballkanas është shumë i thyer dhe plot me guva e shpella të përshtatshme për piratët. Sidoqoftë, edhe sikur kjo histori të mos jetë e vërtetë, është tepër emocionues për një shkrimtar fakti që pleqtë e Ballkanit të ruajnë në kujtesë fatin dhe jetën e këtij njeriu. S’duhet harruar që këta pleq mbajnë shumë drama në kujtesën e tyre dhe në kohën që lindën këto rrëfenja, Servantesi nuk ishte botuar në Ballkan. Mendoj se është domethënëse që njerëz analfabetë të mbajnë në kujtesë një shkrimtar, ndonëse ndodh fort rrallë. Njerëzimi ka një ndjeshmëri shumë të veçantë për të krijuar, për të zgjedhur se ç’njerëz do të përdorë për krijimet e tij, me çfarë njerëzish do t’i mbrujë legjendat e veta. Sado e çuditshme që të duket, lidhja midis Servantesit dhe pleqve të Ballkanit ka një logjikë të brendshme. Një logjikë e brendshme e prek këtë lidhje dhe e pohon atë.
2
Kjo, nga ana e saj, ka të bëjë me temën që do të trajtoj më tej, me faktin që udhëtimi i Don Kishotit nuk është një udhëtim hapësinor, por bën pjesë në udhëtimin e brendshëm të njerëzimit. Udhëtimi i Don Kishotit ndodh në kohën e udhëtimeve të mëdha, siç është udhëtimi më i famshëm dhe më spektakolar i historisë së njerëzimit: zbulimi i Amerikës. Nuk mund të ketë, është e pamundur që në histori të ketë një zbulim më të madh se ky. Bota, toka, globi u dyfishua. Por ka ndodhur diçka e habitshme: ky zbulim kaq i pafund nuk la asnjë gjurmë në letërsinë botërore. Domethënë, nuk i pasuroi faqet e saj. E megjithatë, udhëtimi i një marroku nga një fshat i Spanjës në një fshat tjetër të Spanjës, një udhëtim që nuk kishte pikë rëndësie për njerëzimin, që nuk i ka sjellë atij asgjë dhe që ndoshta as që ka ndodhur fare, i jep njerëzimit një nga kryeveprat më të mëdha letrare. A është kjo një kundërshti apo është në logjikën e gjërave? Unë besoj se nuk është kundërshti. Gjithmonë kur kanë ndodhur zbulime në botë, zbulime të mëdha, është shtruar ideja se këto zbulime do ta transformonin letërsinë. Të fundit janë udhëtimet, zbulimet kozmike dhe, sidomos, fakti që njeriu ka shkelur në hënë. Për shumë njerëz, poezia po merrte fund në botë sepse hëna, një nga frymëzueset e poezisë, tashmë humbte misterin, meqë po shkelej nga njeriu. Ne e dimë se kjo nuk ndodhi. E megjithatë, me kalimin e kohës, kanë shkuar tashmë shumë vjet, udhëtimi i brendshëm i Don Kishotit i takon këtij kalendari të brendshëm. Prandaj ka ndikuar në letërsinë botërore më tepër se shpikja e lokomotivës, më tepër se zbulimet e Kristofor Kolombit, më tepër se anijet kozmike. Ndonëse, duhet thënë, se ky personazh i madh i historisë së njerëzimit nuk ka bërë shpesh inkursione të gjalla në jetën njerëzore. Jeta e këtij personazhi është e dyfishtë, në jetën e fshehtë të njerëzimit, por edhe në jetën e jashtme, në botën e jashtme të njerëzve. Më pas do të mundohem të shpjegoj se përse, duke dalë në botën e jashtme, kjo figurë është dëmtuar jashtëzakonisht.
3
Përpara kësaj, do të hap një parantezë në lidhje me përkthimin e “Don Kishotit” në një vend të Ballkanit, në vendin tim, në Shqipëri.
Është një fakt tipik që ky personazh hyn i gjallë në histori. “Don Kishoti” u përkthye në shqip nga peshkopi i Shqipërisë. Peshkopi përpiqej ta përmbyste monarkun. Për t’i dhënë guxim vetes, në fillim përktheu “Hamletin” e “Makbethin” dhe arriti vërtet ta përmbyste mbretin. Më pas, mbreti e rrëzoi përsëri peshkopin dhe u përmbys situata dhe, ndërsa peshkopi ishte i ngujuar e tejet i trishtuar, iu vu përkthimit të “Don Kishotit”. Në parathënien, me të cilën peshkopi shoqëron librin, thoshte se “Don Kishoti” do të kuptohet në Ballkan më mirë se në çdo vend tjetër. Ai gjeti një lidhje midis marrëdhënieve të Spanjës me gjerësitë amerikane dhe lidhjeve të njerëzve ballkanas me Perandorinë Otomane, vetëm se këtu fati është i përkundërt. Ndërsa Spanja pushtoi hapësirat e mëdha amerikane, popujt e Ballkanit u pushtuan nga një tjetër forcë, që vinte nga hapësirat e mëdha. Është njëlloj sikur Spanja të pushtohej nga indianët e Amerikës, e megjithatë, ndodhi pak a shumë e njëjta gjë: Perandoria Otomane, që ishte jashtëzakonisht e madhe, krijoi marrëdhënie aventureske me popujt e Ballkanit. Ajo kishte qindra mijëra ushtarë të një niveli të lartë, ushtarë të bindur, porse i mungonin oficerët. Kishte nevojë për çmendurinë ballkanase. Në këtë mënyrë shpjegohet që ushtria otomane e krijoi elitën e saj ushtarake kryesisht me oficerë ballkanas, sidomos shqiptarë. Kur u shpërbë kjo perandori, të gjithë këta oficerë dhe mercenarë mbetën pa punë. Dhe këtu e gjen paralelizmin peshkopi midis këtyre njerëzve dhe Don Kishotit e Sanço Panços, që nuk kanë shkuar në Amerikë, por bredhin poshtë e përpjetë dhe fillojnë të ëndërrojnë kthimin e së kaluarës. Peshkopi shqiptar thotë se të gjitha vendet e Ballkanit në shekullin XX janë të mbushura me Don Kishotë, por ne po shohim se hija e tij vazhdon të shfaqet edhe sot në gadishull.
4
Figura e Don Kishotit vazhdon të përdoret shumë shpesh tani midis partive politike. Nuk ka forcë politike që të mos ketë akuzuar kundërshtarin e vet si Don Kishot. Komunistët, për shumë vjet me radhë i kanë akuzuar liderët perëndimorë si Don Kishotë. Këta të fundit kanë bërë të njëjtën gjë, duke i akuzuar stalinistët si Don Kishotë. E kështu me radhë, historia vazhdon. Ka disa javë, dëgjova në fushatën elektorale presidenciale në Francë që njëfarë Phillippe de Willier, përpara kamerave, e konsideruan si një Don Kishot. Dhe, siç e shikoni, Don Kishoti del i humbur në të gjitha rastet, sepse në të gjitha rastet politikanët që ia përmendin emrin, janë nën nivelin e tij dhe nuk kanë një grimë nga fisnikëria e tij.
5
Kjo është një karakteristikë mijëvjeçare e njerëzimit. Besoj se dy personazhe të letërsisë e të botës, Prometeu dhe Don Kishoti, kanë pasur një fat të përbashkët, janë korrigjuar, kanë ndryshuar, janë reformuar nga njerëzimi. Në pamje të parë, duket një nder i madh që i gjithë njerëzimi merr pjesë në ribërjen e një personazhi, porse ky ndryshim, ky korrigjim mund të jetë për mirë ose për keq. Në rastin e Prometeut, personazhi ka fituar dhe në rastin e Don Kishotit ka humbur. Por në të dyja rastet është diçka e jashtëzakonshme që njerëzimi bëhet bashkautor me shkrimtarët. Do të mundohem ta shpjegoj këtë më thjesht. Le të marrim Prometeun: ai nuk u krijua as nga legjenda dhe as nga Eskili në kohë të tij, ashtu siç e njohim ne sot. Prometeu u pasurua nga i gjithë njerëzimi. Ai ka qenë një personazh shumë më i koklavitur se ai që njohim tani. Prometeu arriti të merrej vesh me Zeusin, ndërsa pjesa më e madhe e njerëzimit këtë fakt nuk e njeh, domethënë, nuk e rinjeh, e ka shmangur, i ka bërë një korrigjim personazhit. Me një fjalë, e ka bërë më heroik Prometeun. Me Don Kishotin, siç thamë më lart, ndodh e kundërta, i humbet fisnikëria duke e krahasuar me personazhet mediokre. Schiller-i thoshte se e imagjinonte korin e tragjedive antike si një mur mbrojtës, si një mur që e mbron artin nga ndërhyrja e njerëzve, që nuk duhet ta prekin atë. Disa liderë komunistë, në veçanti Mao Ce Duni, u përpoqën ta shkatërronin pikërisht këtë mur nën parullën demagogjike se tek arti duhet të marrë pjesë i gjithë populli. Kjo, në të vërtetë, ishte një mënyrë për ta mbytur artin në mes të masës supermilionëshe të autorëve të gjasmuar. Natyrisht, është populli ai që e mban të gjallë artin, por tjetër gjë është ta mbash të gjallë artin dhe tjetër të ndërhysh për ta rregulluar, për ta korrigjuar, për të riformuar. Sidoqoftë, ekzistojnë personazhe të mëdha te të cilat njerëzimi ka ndërhyrë për t’i ndryshuar pikërisht për hir të popullaritetit të tyre. Nga ana tjetër, ka vepra të mëdha, si “Makbethi” i Shekspirit; megjithatë, Makbethi asnjëherë nuk është kthyer në një figurë popullore në botë. Çuditërisht kjo ka ndodhur me të shoqen e tij, ledi Makbethin, e cila vitet e fundit është përdorur si figurë krahasuese për disa nga gratë e udhëheqësve komunistë, sidomos për Chiang Chingun, vejushën e Mao Ce Dunit dhe Elena Çausheskun. Kjo tregon se mund të ketë vepra të mëdha të njerëzimit, si “Makbethi”, “Fausti”, “Vëllezërit Karamazov” e të tjera, personazhet e të cilave i përkasin vetëm gjithësisë së artit. Të tjera personazhe, si Prometeu apo Don Kishoti, dalin në botë dhe pikërisht për shkak të kësaj daljeje vendosen përpara një prove shumë të vështirë. Besoj se Don Kishoti vazhdon të jetë edhe sot një personazh i pashpjeguar. Është e nevojshme të bëhet një përpjekje, një përpjekje e madhe nga të gjithë, për t’i vënë nderin në vend, për ta ngritur sërish në vendin që i takon. Nuk mund të lejohet që Don Kishoti të përdoret në diskutimet politike. Historia e vërtetë e botës, ajo që i intereson letërsisë dhe së cilës i përket Don Kishoti, është historia e brendshme e saj. Kalimi nga një botë te tjetra, siç është rasti i Don Kishotit, mund të ketë rrjedhoja dramatike.