Fady Joudah, poetit të cilit lufta në Gaza ia ndryshoi veprën
Misticizmi e sheh ekzistencën njerëzore përmes fazave të dashurisë. Të gjitha dështimet, ligësia, dëshirat dhe çlirimet tona janë faza të dashurisë
Aria ABER
Po hyjmë në muajin e gjashtë të luftës më të fundit në Gaza dhe kam pyetur veten për rolin e poezisë dhe kam kërkuar nga poetët që të më ndihmojnë të kuptoj se çfarë po ndodh. Një prej tyre është poeti dhe mjeku palestinezo-amerikan, Fady Joudah, i cili ka raportuar se sulmet ajrore izraelite kanë vrarë më shumë se njëqind anëtarë të familjes së tij në Gaza. Gjatë këtyre muajve të fundit, ai ka botuar poezi dhe ese të reja të animuara nga pikëllimi i padepërtueshëm dhe inteligjenca e zjarrtë, ndërsa është shfaqur në televizion dhe radio për të diskutuar situatën në zhvillim. Daljet e tij publike kanë ilustruar për mua mundësinë e një bote ku fjalëve të një poeti u jepet rëndësia që meritojnë. Libri i ri befasues dhe filozofik i Joudah […] – (titulli i librit), doli në muajin mars. Titulli, siç më shpjegoi Joudah, funksionon si një piktogram: një simbol piktural që transporton kuptimin duke përfaqësuar një objekt fizik. Gjithashtu ngjall heshtje dhe fshirje – shoh një hapësirë të mbyllur, një ndërtesë të rrënuar me njerëz brenda, apo edhe një libër. Brenda faqeve të tij, zëri i poetit udhëton nëpër shekuj dhe kontinente, duke historizuar fatin e popullit palestinez, ndërsa ndriçon hutimin, erosin dhe spiritualitetin e jetës së përditshme. Integriteti dhe mjeshtëria e Joudah elastikojnë kufijtë e lirikës dhe përqafojnë një llogari me dhunën koloniale. Por, këto poezi vezulluese, të shtresuara, sfidojnë kategorizimin e lehtë, edhe pse ato janë të mbushura me mençurinë që trashëgojmë nga të vdekurit:
“Kohë pas kohe gjuha vdes.
Po vdes tani.
Kush është i gjallë ta flasë?”
– Më pëlqeu libri juaj […] jo vetëm për urgjencën dhe peshën e tij, por për qetësinë dhe bukurinë e tij dhe, herë pas here, lojën. Libri fillon në medias res (në mes të një ngjarjeje), folësi pohon: “Unë jam punë e papërfunduar”. E di që disa nga këto poezi janë shkruar “në kohë reale” si përgjigje ndaj luftës më të fundit në Gaza. Sa kohë ju desh për të shkruar poezitë dhe kur e dinit se do të del një libër?
F. JOUDAH: Unë do të thoja rreth dhjetë javë. Midis tetorit dhe dhjetorit, 2023. Në nëntor e dija se kisha një libër. Dhe u dorëzua në botim. Më mbajti disi mendjemprehtë, me shpresë për t’u zhytur në një të ardhme ku fjalët që shkruaj do t’i mbijetonin fuqive që donin ato të vdisnin. Edhe pasi ia dorëzova dorëshkrimin botuesit tim, shkrova një grusht […] poezish të reja. Por, ia vlen të kujtojmë se palestinezët kanë jetuar për kaq shumë kohë me një qartësi të thjeshtë në një botë që verbohet. Një botë, veçanërisht në Amerikë, është e sigurt se e sheh jo vetëm aq mirë, por, në fakt, shumë më mirë sesa një palestinez.Në një mënyrë të të folurit, këto poezi më erdhën menjëherë, sepse ato kishin ekzistuar në mua, në karuselin palestinez, prej vitesh: çnjerëzimi, bashkëfajësia, heshtja, përbuzja dhe procesi i shfarosjes së dëmshme. Por edhe bukuria, muzika dhe dëshira kishin jetuar në mua po aq plotësisht. Mbijetesa. Palestinezët janë shumë më tepër se një depo plagësh; të na portretizosh si të tillë nuk mund të çojë në shumë më tepër sesa keqardhje.Në të gjithë librat e mi, kam punuar në regjistra të shumtë, i fiksuar pas vallëzimit midis qartësisë dhe veçorisë; Punimet e mia i mendoj si partitura të gjata muzikore. Por, në veprën […], ngjarja historike botërore që është Gaza-Palestinë në 2024, na sjell në fokus më të mprehtë. Poezia ime “Papritur unë” u bë më e identifikueshme, më e dallueshme. Sikur zëri im është më së shumti i lexueshëm kur në një regjistër të caktuar në sintoni me daullen bota po rreh për asgjësimin tim. Kjo është një enigmë e komunitetit për poetin, veçanërisht për poetin palestinez apo edhe arab në anglisht.
-Nuk mund të mos mendoj se poezia është veçanërisht e rëndësishme tani. Shumë poetë palestinezë thuhet se janë vrarë gjatë kësaj lufte; të tjerët dyshohet se janë torturuar. Kur Dr. Refaat Alareer u vra ose kur Mosab Abu Toha u arrestua papritur, distanca midis poezisë amerikane dhe poezisë palestineze u shemb për një çast. Shumë njerëzve iu kujtua një e vërtetë që ju dhe unë, si shkrimtarë në mërgim nga vendet e shkatërruara nga lufta, e dimë nga afër: se puna e një poeti nuk është një pozicion apolitik. Ndoshta si përgjigje ndaj shkatërrimit të qëllimshëm të kulturës, ekziston një uri e vërtetë që poetët që tani t’i japin zë dhunës që duket “e papërshkrueshme”. Cila mendoni se është përgjegjësia e poetit?
F. JOUDAH: Poeti nuk ka një lloj përgjegjësie të vetme, as përgjegjësia e poetit nuk përcaktohet nga madhësia e një ngjarjeje, private apo publike. Në poezinë e një sekuence të gjatë në […], “Më duket sikur jam”, udhëtoj pas në kohë për të biseduar me poezinë klasike arabe si një arkiv se si poetët e lashtë flisnin për kalimin e kohës. Në një mënyrë të të folurit […] është një bisedë formale me kohën (prandaj epigrafi i saj nga al-Mutanabbi). Njeriu dhe jo-njerëzorja shkrihen, që do të thotë koha njerëzore dhe koha jo-njerëzore bëhen të paqarta. Fatkeqësia fshin vetveten. Dashuria është e bindur se ajo është burimi i jetës dhe jeta është e bindur se pa të dashuria nuk është asgjë. Dhe në fakt, jeta jo-njerëzore në Tokë, që është pjesa më e madhe e jetës, nuk ka nevojë për dashuri. Dashuria është e nevojshme për njerëzit, sepse pa të ne jemi shkatërrues të botëve dhe me të, ne ende luftojmë që të mos jemi shkatërrues. Përgjegjësia e poetit? Mentori im mjekësor, një hebre nga Waco, Teksas, thoshte se një bollëk kërkimesh të vazhdueshme mbi një temë të caktuar mjekësore tregon se ne ende nuk dimë mjaftueshëm për atë temë. Dhe kështu ndihem për përgjegjësinë e poetit. Ne vazhdojmë të flasim për të, sepse është pamëshirshëm i ndryshueshëm, pluripotent. Asnjëherë nuk jemi të kënaqur me përgjigjet tona. Shpesh mendoj se përgjegjësia e poetit është të përpiqet të bëhet kujtesa që njerëzit mund të zotërojnë në të ardhmen për atë që do të thotë të jesh njeri: një konstante që ndryshon vazhdimisht. Në poezi vargu i metaforave dhe temave është i kufizuar, i parashikueshëm, por stilet janë të panumërta. Mendoni se si lexojmë poezi të shekujve më parë dhe nuk na shqetëson më thënia e saj e vjetruar. Gjithçka që ka mbetur nga poezia e vjetër është muzika e asaj që do të thotë të jesh njeri. Dhe ndoshta kjo është gjithçka që duam nga poezia. Një gjuhë e jetës. Më pëlqen ky citim i J. M. Coetzee: “Mjeshtrit e informacionit kanë harruar poezinë, ku fjalët mund të kenë një kuptim krejt të ndryshëm nga ai që thotë leksiku, ku shkëndija metaforike është gjithmonë një kërcim përpara funksionit të dekodimit, ku një lexim tjetër, i paparashikuar është gjithmonë i mundur.”
-Jemi në një moment censure të ashpër; gjuha ndihet e ngarkuar dhe e ndezshme. Në Gjermani, për shembull, protestuesve u ndalohet të bërtasin sloganin “Nga lumi në det”. Disa harta fshijnë qartë emrat e fshatrave të vjetra palestineze. Prandaj nuk është për t’u habitur që kur ndesha titullin […] mendja ime u mbush menjëherë bosh me fjalën “Palestinë” ose emrin e saj të vërtetë arab, “Falastin”. Por, duke lexuar poezitë, jam më pak i sigurt. […] është i pakapshëm, vezullues, i shtrirë. Elipsa çahet dhe hesht, por gjithashtu lejon që imagjinata jonë të zërë rrënjë. Si arritët te ky titull?
F. JOUDAH: Titulli i librit nuk pranoi të shkruhej. Insistonte të ishte pa fjalë. Unë kisha menduar për librarinë. Si arritëm të besojmë se përmbledhjet me poezi duhet të ndërtohen në një mënyrë të caktuar? Është shumë reduktuese të thuhet se jetojmë në një epokë ku kapitalizmi ka dominuar në librari, por nuk është e pasaktë ta thuash. Pavarësisht nga shumëllojshmëria dhe hibriditeti i librave me poezi sot, një shabllon për atë që përbën një përmbledhje poetike ende dominon mendimin tonë. Historikisht, poezia sapo lundroi në kujtesën e njerëzve pa tituj, që jetonin në fragmente. Ne priremi të mendojmë se jetojmë në epokën e arkivit të pakthyeshëm, që ndryshe nga epokat e mëparshme, gjithçka që dokumentojmë, do të zgjasë përgjithmonë. Kur filloi asgjësimi i Gazës, titujt ishin të paimagjinueshëm për mua. Megjithatë, më tërhoqi nocioni i piktogramit. Nuk e kisha idenë se çfarë mund të hapej në libër dhe për lexuesin, me kohë. Për ironi, doli që pyetja “Si e thoni?” ose “Si do ta kërkojnë njerëzit në internet ose në librari?”, ishin pyetje që nuk i mendoja. Pyetje të kapitalit, të audiencës, të industrisë së kulturës. I njëjti kryeqytet që nxit shkatërrimin e Palestinës, ndër të tjera. Megjithatë nuk po mendoja për të gjitha këto gjëra. Nga ana shpirtërore, asnjë titull nuk më fliste dhe doja ta dëgjoja atë heshtje. Por pastaj u befasova, për shembull, nga tabela e përmbajtjes. U shfaq një fantazmë tjetër, siç më tregoi shoqja ime, Deema Shehabi. Tabela e përmbajtjes i ngjan një peizazhi palestinez, qoftë në vitin 1948 apo në 2024: i pari një peizazh i depopulluar prej afro pesëqind fshatrash dhe qytetesh, i dyti një masakër rrënojash. Nuk e kam parashikuar gjithashtu mënyrën se si kopertina do të bëhet poezia e parë në libër: Emri im në arabisht shton peshën e të pathënës në anglisht. Dhe pastaj shfaqen më shumë jehona. Motra ime, studiuesja, me shaka më thotë se ka “ankth citimi” kur shikon tabelën e përmbajtjes. Poezitë që kanë tituj, megjithatë, janë ose jehonë të poemave të mia të mëparshme me tituj të ngjashëm ose janë të koncepteve arabo-islame si “Kufic”, “Maqam” ose “Barzakh”, koncepte që nuk përfaqësohen për ndërtim në anglisht, por si objekte arti. Këtu e kam fjalën për pasojat e piktogramit, jo për fillimin e tij. Kaq shumë rezistojnë ta quajnë gjenocid, por pyetjet se çfarë të quash […] janë të përsëritura.
-U befasova nga ashpërsia e këtyre rreshtave:
“Shpresa më la
por nuk është e vërtetë.”
ose: “Në arabisht, dhimbja është një anagram i shpresës.” Për mua, kthimi në poezi është një kthim në shpresë, për t’i bërë hapësirë besimit në një botë më të mirë, edhe nëse poezia diagnostikon vetëm plagët e kohës sonë. Çfarë roli luan shpresa në […]?
F. JOUDAH: Roli që luan shpresa në […] është nga lumi në det. Citimi i dytë të cilit i referoheni është në një poezi që i drejtohet profetit Jusuf në Kur’an. Kaptina e Jusufit në Kur’an ishte kaptina ime e preferuar si fëmijë. Është kaptina e vetme me një fije të vetme narrative të qëndrueshme. Jusufi në arabisht bëhet figura e bukurisë universale, bukurisë hyjnore. Në tregimin kuranor, historia ka një fund të lumtur. Nuk ka dënim, vetëm falje, përfshirje dhe ribashkim. Më vonë, në letërsinë arabe dhe farsi, Jusufi arrin lartësi të caktuara ku humbet gjinia. “Ti je Jusufi i bukurisë”, thotë një varg i famshëm i poetit egjiptian, Ahmad Shawqi, për shembull: folësi, një burrë, duke iu drejtuar një gruaje të dashur. Ose jo. Në bukuri, ne jemi të gjithë Jusuf dhe historia e Jusufit, përtej interpretimit të ëndrrave. Nuk ka dashuri që ia vlen emri i saj që të mos jetë shumës, poroze (shkëmb ose material tjetër që ka hapësira ose vrima të vogla nëpër të cilat mund të kalojë lëngu ose ajri). Gjatë një mbledhjeje fondesh të kohëve të fundit për Agjencinë e Kombeve të Bashkuara për Ndihmën dhe Punën për Refugjatët Palestinë në Lindjen e Afërt (UNRWA), lexova “Dedikim”, poezia më e gjatë në […]. Imami ishte mbledhësi i fondeve dhe erdhi pas meje. Ai foli për shpresën. Historia që ai përdori për të ilustruar shpresën ishte një tjetër rrëfim kuranor, për Ezrën, i cili nuk mund të besonte se një qytet i shkatërruar dhe njerëzit mund të ringjalleshin. Por, Perëndia i tregoi Ezrës se ata munden. Nëse njeriu i shenjtë në Kur’an është i njëjti Ezra në shkrimet e tjera të shenjta apo një kimerë e njeriut dhe engjëllit, nuk ka rëndësi për mua. Qytetërimet vijnë dhe shkojnë. Shpresa nuk ka etni, nuk ka nacionalizëm, nuk ka kufizime identitare, nuk ka monopol në kohë. Ne mund ta bëjmë atë zgjedhje për shpresën.
-Duke lexuar këto poezi, m’u kujtua ky varg nga poeti Aimé Césaire: “Jeta nuk është një spektakël, një det mjerimesh, nuk është një proscenium (paraskenë-perde), një burrë që bërtet nuk është një ari që kërcen”. Poezitë tuaja e refuzojnë spektaklin, ato e ndriçojnë njeriun si një njeri. Folësi dëshiron “dashuri të pafund” dhe i drejtohet kujt dhe çfarë nuk mund të mbahet. Mund të flisni pak për erosin në këtë libër?
F. JOUDAH: Ka eros që është në varësi të psikologjisë, dhe ka eros që është përtej mundësive të psikologjisë. Dua të synoj mundësinë e fundit. Misticizmi e sheh ekzistencën njerëzore përmes fazave të dashurisë. Të gjitha dështimet, ligësia, dëshirat dhe çlirimet tona janë faza të dashurisë. Erosi është një shënues i jetës, kundër tjetërsimit, kundër vdekjes si një mjet që imponon nënshtrimin. Unë jam një burrë palestinez. Një burrë arab. Një burrë mysliman. Dëshirat e mia janë të zakonshme. Brishtësia ime gjithashtu. Në këto poezi të mallit, unë e rifitoj trupin tim nga kultura që dëshiron të më dëgjojë dhe të më lexojë vetëm si një zë pas fatkeqësisë dhe si një plagë jo shumë më tepër. Ndonjëherë ajo që ne e quajmë poezi e dëshmitarit, e cila është e ndryshme nga dëshmia e poezisë, e lidh poetin me stereotipin. Dhe tregu ushqen një stereotip, ushqen keqardhjen më shumë se ndjeshmërinë aktive, derisa, sigurisht, empatia aktive të rezultojë fitimprurëse dhe gjëja e duhur për të bërë. Tragjedia palestineze është ende në matematikë duke u llogaritur për ta përfunduar atë, një matematikë prej njëqind vjetësh. Erosi triumfon mbi atë matematikë. Për mua ka rëndësi të imagjinoj një kohë në të cilën […] përjetohet si një festë e jetës, një triumf mbi historinë. Kjo nuk është e mundur pa intimitetin e mallit, të një udhëtimi kalimtar, sensual në trup dhe mbrapa. “Edhe qelizat prekin njëra-tjetrën për të thënë lamtumirë.” (Yalereview.org)
Solli në shqip: Fitim Nuhiu
