Bajroni u distancua nga kombi dhe u bë një poet evropian. Hygo mbrojti “kombësinë evropiane”. Stendali e shpalli ndjenjën kombëtare “contre nature”. Pushkini e pa atë si një “ves”. Për një besimtar të “artit të pastër”, siç është Gustave Flobert, një vepër arti “nuk ka atdhe”
Nga Metin IZETI
Disa forma të bashkëpunimit në nivel ndërkombëtar janë bërë të pashmangshme: teknologjitë moderne aplikohen në të gjitha pjesët e botës; informatika u bë një disiplinë e përgjithshme; pranohen terminologji të ndryshme si të zakonshme; mbrojtja e mjedisit nuk mund të zbatohet vetëm në kuadrin kombëtar ose rajonal; Interneti përdoret nga njëri skaj në skajin tjetër të planetit. Forma të tilla mondializimi – ndoshta do të ishte më mirë t’i quanim thjesht integrime – nuk mund të identifikohen me ato që sapo u përmendën. Ai që i heq dorë me çdo kusht, duke mos pyetur për natyrën dhe qëllimin e tyre, do të vendnumërojë dhe do të vonohet. Në një debat që është mbajtur në Romë, Umberto Eco ka sugjeruar që të bëjmë dallimin midis “mondializmit si fakt dhe mondializmit si vlerë? Të gjithë flasin për mondializmin pa pyetur se çfarë do të thotë në të vërtetë.” Ndoshta edhe kjo është nga paqartësitë ndaj së cilës është i prirur post-modernizmi. Terminologjitë e reja i lënë pas ato më të vjetrat – ato humbasin, për shembull, fjalët, kozmopolitanizëm ose internacionalizëm humbin kuptimin e tyre.
Kultura kombëtare si mjet në luftën për çlirim
Standardet e vlerave mund të ndihmojnë në shmangien e rreziqeve të caktuara ose të paktën të zvogëlojnë rreziqet. Të gjitha pjesët e botës – ato në të cilat të drejtat e njeriut dhe sundimi i ligjit kanë arritur nivele më të larta dhe ato që po përpiqen të shpëtojnë nga prangat e prapambetjes ose varfërisë – nuk mund të mondializohen, padyshim, ato nuk janë, siç thuhet zakonisht, “i mondializueshëm” në të njëjtën masë, me të njëjtën metodë…
Përvoja tregon se veçoritë në fushën e kulturës janë të vështira për t’u harmonizuar me vlerat. Në një letër, në fillim të shekullit që do të lindte Evropën(1801), Hôlderlin shkroi një paralajmërim profetik: “Ne nuk mësojmë asgjë më të vështirë se sa përdorimin falas të të veçantës (der Besondere)”. Veçantitë, ndonjëherë në mënyrë krejt të padukshme, kthehen në partikularizma. Autarkia dhe relativitetet paraqiten si kategori vlerash. Egoizmi dhe vullneti për pushtet fshihen pas utilitarizmit dhe efikasitetit. Duke iu kundërvënë instrumenteve korruptive të mondializimit, kultura kritike nuk përballon presionet e ushtruara mbi të. Rregullat e lojës botërore janë më të forta se ajo vetë. Mbështetja që merr nuk i mjafton.
Veçantitë kulturore nuk kanë rëndësi të njëjtë në çdo periudhë të historisë. Meritat që ato kanë fituar nuk mund të mohohen. Në botën e sotme, projektet e saj dallohen për atë se sa i ruajnë nocionet tradicionale të kulturës dhe kombit. Para Revolucionit Francez, në të cilin lindi kuptimi modern i kombësisë, sigurisht që kishte komunitete me karakteristika pak a shumë të dallueshme: popullore, etnike, fetare,tradicionale, historike. Nga Rilindja deri te Iluminizmi, kultura evropiane adoptoi dhe transmetoi modele dhe aspirata universale dhe kozmopolite. Kombet me shtetin e tyre kishin më shumë mundësi për të mbështetur kulturën e tyre dhe për t’i siguruar asaj një pavarësi më të madhe sesa ato që ishin të përfshira në shtetet e huaja si subjekt i organizimit të tyre. Nga një pozicion i tillë vareshin liritë që ofroheshin dhe realizoheshin. Bajroni u distancua nga kombi dhe u bë një poet evropian. Hugo mbrojti “kombësinë evropiane”. Stendali e shpalli ndjenjën kombëtare “contre nature”. Pushkini e pa atë si një “ves”. Për një besimtar të “artit të pastër”, siç është Gustave Flobert, një vepër arti “nuk ka atdhe”. Marksi ëndërronte gjithashtu një klasë punëtore pa atdhe. Eksperiencat nuk i kanë dhënë të drejtë as njërit dhe as tjetrit. Avangarda artistike dhe politike mund t’i afroheshin njëra-tjetrës në një mënyrë më të lumtur se ajo që i kishte paraparë historia. Në kulturat e kombeve (popujve) pa shtetin e tyre, çështja e përkatësisë dhe e detyrës shtrohej në një bazë tjetër. Aty ku hapësira politike është e kufizuar, e ndarë ose e pushtuar, kultura kombëtare është e ekspozuar ndaj kufizimeve dhe varësisë më të madhe: ajo duhet të ishte, ndër të tjera, një mjet në luftën për çlirim, një mbështetje e kombit, një shprehje e aspiratave të tij. . “Kultura për liri” (Kultur zur Freiheit), slogani i Fichte nga fundi i shekullit të 18-të në Gjermani, e cila ende nuk ishte bashkuar në shtetin e vet, u miratua në pjesë të ndryshme të Evropës që ishin në një pozicion të ngjashëm. Dhe Josip Juraj Strossmayer, reformatori më i rëndësishëm kulturor në shekullin e nëntëmbëdhjetë, përdori një slogan të ngjashëm: “Edukimi i lirisë”.
Arti do të jetë kombëtar vetëm kur të jetë brend botëror
Veçantia kulturore vlen në parim aq sa është në të vërtetë kulturë. Për vetë kombin të cilit i përket dhe për të cilin synohet, ai ka edhe kuptime të veçanta, të cilat ndonjëherë është e vështirë të përcaktohen jashtë vetë kombësisë. Gjithashtu duhet pasur parasysh edhe dallimi midis veçorive dhe vlerave. Kulturat e kufizuara krijojnë standarde po aq të kufizuara që i vërtetojnë ato para vetes. Nacionalizmat harrojnë paralajmërimet që u dërgojnë shpirtrat më të mëdhenj të kombit.. Forca e kulturës kombëtare nuk është në aftësinë për të refuzuar, eliminuar, por në fuqinë e procesit duke marrë, thithur sa më shumë elementë kulturorë të huaj (… ). Arti do të jetë kombëtar vetëm kur të jetë brend botëror. Alternativat midis të qenit i “rrënjosur” në qenien e kombit, kombësisë (Barrch) dhe ndjenjës së “të pastrehit” (që sipas Heidegger-it është pjesë e “fatit botëror”) shkaktojnë mosmarrëveshje. Malli për atdheun dhe freskimi që ofron “ brumi amtar” jo gjithmonë garantojnë begati intelektuale apo krijuese. Marrëdhëniet me të tjerët sjellin rreziqe që ndonjëherë nuk i dëshiron vetë kultura, sfida që prishin rendin dhe qetësinë e saj. “Në momentin që zbulojmë se ka kultura dhe jo vetëm kulturë” – vëren Paul Ricoeur – “kur njohim përfundimin e një lloj monopoli kulturor, iluziv apo real, zbulimi ynë kërcënon të na shkatërrojë”. Të papërgatitur për sfida dhe rreziqe të këtij lloji, shumë preferojnë të vendosin – veçanërisht ata që nuk mund të heqin dorë nga mbështetja dhe siguria e ofruar nga mjedisi – të jenë thjesht vetvetja në mënyrën e tyre, edhe nëse mbeten në skaj ose në hije.
Kultura planetare, e cila diskutohej shpesh përpara se të hynte në modë mondializimi ose globalizimi, kërcënon të unifikojë veçoritë (vlerat) kulturore. Përballë llojeve të ndryshme të asimilimit, dominimit të më të fortit ndaj më të dobëtit, të më të zhvilluarit ndaj më pak të zhvilluarve, mendoj se duhet të theksohet e drejta e dallimit dhe njohja e pluralizmit, ose thënë ndryshe, bashkësia e veçantive kulturore. Në diskutimin për bashkëpunimin e kulturave dhe sintezave në nivel botëror, antropologu Claude Levi-Straus formuloi një parashikim që duket ende i pranueshëm sot: “Qytetërimi botëror nuk mund të ishte asgjë tjetër veçse një koalicion, në nivel botëror i kulturave që ruajnë origjinalitetin e tyre”. Veçantia kulturore mbetet baza e çdo kulture të veçantë në masën që konfirmon dhe shpreh identitetin e njerëzve të cilëve u përket dhe i lidh me kulturat e botës. Detyrat e saj nuk janë më të njëjta si në kohën kur kishin filluar të formoheshin kombet. Është e detyruar, duke hyrë në “koalicione” ndërkombëtare, të çlirohet nga mitet e vjetra dhe spektrat e ngurta. Në masën që e arrin këtë, ai konfirmon cilësinë e vet dhe justifikon çështjen e saj. Në diskutimin për kulturën dhe konfliktin nuk mund të lihet vepra që, me sfidat e saj, na shtyu të mendojmë për “përplasjen” që çojnë dallimet kulturore dhe fetare midis qytetërimeve. Vepra e profesorit amerikan Samuel Huntington, me titull ” Përplasja e qytetërimeve dhe ribërja e rendit botëror”. Megjithatë, është e vështirë të pajtohesh me disa nga përfundimet e tij. A është “imperializmi një pasojë e pashmangshme e universalizmit”? Është e mundur të ndryshohet ky gjykim: mosrealizimi i projekteve universale të Iluminizmit shkaktoi shtrembërimet që po shohim. Kjo ka çuar në situatat kundër të cilave Huntington paralajmëron. Ajo e privoi një kulturë të caktuar nga bota. Deficiti i laicizmit në kuptimin fetar të kombit ose, nga ana tjetër, në pranimin dhe praktikimin e ideologjisë si fe, rezultoi katastrofik. Duhet të merret parasysh kur bëhet fjalë për “përplasjen e qytetërimeve” – mund të ndihmojë në korrigjimin e supozimeve të caktuara: nuk përplasen kulturat si të tilla, por ideologjitë që dolën prej tyre dhe që i shtrembërojnë ato. Pra, këta dyja nuk janë çështje të njëjta.
Kriteret e qytetërimit bashkëkohor
Në fund, dua të theksoj disa përvoja ose njohuri që mund të ndihmojnë: është e vështirë të pushtosh të tashmen nëse nuk zotëron fillimisht të kaluarën; shpesh na është dashur të mbronim trashëgiminë tonë, e kuptuam se ndonjëherë është e nevojshme ta mbrojmë veten nga trashëgimia; duhet të kursejmë kujtesën, ka raste kur duhet të shpëtojmë nga shumë gjëra çfarë përmban kujtesa; vetëdija kombëtare nuk është forma e vetme e vetëdijes, ajo është e dëmshme për vetë kombin nëse mbetet e vetme; është e rrezikshme kur energjia kombëtare bashkon dhe barazon të gjitha energjitë e tjera, individuale dhe kolektive, ose anasjelltas; liritë lindin dhe ne nuk dimë gjithmonë çfarë të bëjmë me to, ose tundohemi dhe abuzojmë me to; ndarjet janë të imponuara, dhe gjithsesi se duhet të menaxhohen, përndryshe na mbytin. Kontakti i kulturave, rrjedhja e ideve dhe transmetimi i përvojave, takimi me krijuesit dhe njohja me veprat e tyre janë bërë kritere të qytetërimit bashkëkohor. Ato nuk duhet t’i pakësojnë identitetet dhe nuk duhet të kërcënojnë pavarësinë e veçantive kulturore. Ky konstatim duhet të vlejë edhe për ata që jetojnë “në të kaluarën”, por edhe për ata që jetojnë vetëm “në të tashmen”. Paragjykimi nuk duhet të mbizotërojë gjykimin. Realiteti ekzistencial e pret secilin prej nesh, në të tashmen duke llogaritur në trashëgiminë dhe kujtesën. Duhet të merremi me të kaluarën, e cila ndonjëherë na duket e përhershme. Të merremi me veten, ashtu siç jemi. Nuk duhet të lejojmë edhe një herë që “miti dhe fitorja mbi mitin” të shkatërrojnë me njëra-tjetrën.
