Me NEHAS SOPAJ, shkrimtar
Në defilimin publik të shfrenuar të jovlerës përzier me vlerën, druaj se të gjitha institucionet, gazeta, portale e revista letrare, katedra e katedra gjer te akademitë tona të cilat do të duhej të merreshin me ndarjen e shapit prej sheqerit, mjerisht të gjitha sot nuk janë imun nga e kjo e keqe që na ka rrethuar dhe po na han së brendshmi. Përkundrazi, gjithkund i ke të përziera deri në atë përmasë sa të ngulfat kiçi, shundi dhe letërsia triviale përmbi letërsinë e shijes së mirë, letërsinë artistike
Shkëlzen HALIMI
Në mesin e pak krijuesve, që u afirmuan në fillim të viteve‘70-ta të shekullit që lamë pas, është edhe pena krijuese e poetit, prozatorit, dramaturgut, përkthyesit, kritikut, studiuesit letrar dhe profesorit universitar Nehas Sopaj. Për më se dyzet vite rresht, në kontinuitet të pandërprerë, ai e formoi dhe profilizoi personalitetin e vet, duke u radhitur në mesin e shkrimtarëve të pranuar në shkallë kombëtare. Sopaj është autor i më se dyzet vëllimeve të zhanreve të ndryshme letrare. Me punën dhe veprën e vetë letrare ka dëshmuar, se është pa dyshim një nga zërat më autentik, më serioz dhe më emblematikë të kohës.
Sopaj u lind në Sllupçan të Kumanovës, ku edhe kreu shkollën fillore dhe të mesme, kurse studimet për gjuhë dhe letërsi shqipe i kreu në Shkup. Magjistroi në temën “Tipologjia e dialogut në romanin shqiptar në Jugosllavi”, kurse doktoroi në temën “Rrëfimi në romanin monologjik shqiptar”. Aktiviteti letrar dhe kulturor i N. Sopajt është mjaft i pasur dhe i larmishëm. Ka marrë pjesë aktive në shumë manifestime, konkurse letrare, simpoziume, seminare të gjuhës dhe letërsisë, ku është kurorëzuar me çmime dhe nderime kombëtare dhe ndërkombëtare.
Disa nga veprat e tij janë: “Këngët e blerta” (poezi), “Algje” (poezi), “Të fala prej hënës”(poezi), “Në rreth” (poezi), “Gjysmëhëna”(poezi), “Gjëmat e gjëmisë” (tregime) “Letër Lirijes” (tregime), “Himeret e harbuara” (poezi), “Në fund të Akeronit” (tregime), “Lulet e verdha” (poezi), “Çapini” (dramë-groteskë) “Rrëfimi në romanin shqiptar” (studim), “Fluturimi mbi Sllupçan” (roman për fëmijë), “Paralelet letrare” (studime), “Rruga e gaforres” (roman), “Unaza e humbur” (roman), “Shpalimi i herbariumit” (studime letrare), “Individualitete letrare I – Beqir Musliu” (studim), “Individualitete letrare II – Teki Dërvishi” (studim), “Vallja e vdekjes së verdhë” (trilogji), “Individualitete letrare, letërsia bashkëkohore” (studim) etj.
HEJZA: A mjafton fakti se sot, meqë kemi shumë shkrimtarë që “po shkruajnë”, mund të konstatojmë se po bëjmë letërsi?
SOPAJ: Do të kujdesem që përgjigjet t’i kem të sakta, në të vërtetë, do të përgjigjem pikërisht për atë që po më pyet. Them se kuantiteti e garanton kualitetin, por jo përherë. Në të vërtetë, në rininë e hershme, në kohë të studimeve në Shkup, mbaj mend se ndaja mendimin dhe thosha se do të vijë koha kur të gjithë do të shkruajnë dhe kjo gjë me të vërtetë erdhi. Dhe, kjo gjë nuk është gjë e keqe, e keqja qëndron në faktin se selektuesit e vlerës dhe të jovlerës, janë në margjina, ata nuk i pyet kush. O zëri i tyre s’dëgjohet ose edhe nuk përfillet, më saktë në turbulencat kulturore dirigjojnë turbulencat e politikës së ditës, e cila në ambientin dhe kohën kur po jetojmë, është timon i të keqes në të gjitha sferat e shoqërisë shqiptare. Po, po bëhet letërsi e mirë, mbase edhe më mirë se sa në kohën e “lumturisë kosovare” të viteve ’70 të shekullit të kaluar kur pat shpërthyer një entuziazëm i madh dhe kur vlerat e vërteta vlerësoheshin, por kjo letërsi tash me të vërtetë kërkon një mbarështrim dhe sistemim, i cili mjerisht është në duar të anarkisë globale… Në defilimin publik të shfrenuar të jovlerës përzier me vlerën, druaj se të gjitha institucionet, gazeta, portale e revista letrare, katedra e katedra gjer te akademitë tona të cilat do të duhej të merreshin me ndarjen e shapit prej sheqerit, mjerisht të gjitha sot nuk janë imun nga e kjo e keqe që na ka rrethuar dhe po na han së brendshmi. Përkundrazi, gjithkund i ke të përziera deri në atë përmasë sa të ngulfat kiçi, shundi dhe letërsia triviale përmbi letërsinë e shijes së mirë, letërsinë artistike.
HEJZA: Pse sot nuk kemi gjenerata krijuesish si dikur, që në viset etnike jashtë atdheut, po shënonin “epoka letrare”: gjenerata e Pasluftës së Dytë Botërore, gjenerata e viteve 70-80-90! Ku qëndron problemi: te shkëputja e kontaktit krijues-lexues, te “heshtja krijuese” si pasojë e shkëputjes kohore, e cila kërkon një hedhje të hapit gjigant në krijimtarinë letrare, apo si pasojë e “vdekjes” së kritikës letrare?
SOPAJ: Sot kemi shkrimtarë shumë të mirë dhe me vlera të pakontestueshme artistike të të gjitha gjeneratave. Sot madje, më mirë se kurrë janë krijuar mundësitë që krijuesit shqiptarë të komunikojnë mes vete dhe t’i përafrojnë kontaktet e tyre kur shkrirja e kufijve shqiptaro-shqiptarë ditë e më ditë po bie, bile në planin e botimeve të përbashkëta, por e keqja po vazhdon të ekzistojë edhe më tutje deri në ekstrem për shkaqe nga më të ndryshmet, deri në ato më banalet. Kush, për shembull, i pengon shkrimtarët shqiptarë ta kenë një shoqatë të mirëfilltë mbarëkombëtare ku të gjitha problemet e krijimtarisë mund t’i sistemojnë dhe zgjidhin një herë e përgjithmonë, lehtë, mirë e qetë, me shpirtra demokratësh? Mbaj mend një tentativë të Zyhdi Moravës në vitet ’90 që ta organizojë një shoqatë të këtillë. Dhe kaq. E di se çështja e organizimit të shkrimtarëve në një subjekt nuk zgjidh problemin e anarkisë së shundit dhe të trivialitetit të sotëm letrar, por bile të keqen nuk duhet ta kërkojmë nëpër subjekte minore, shoqata, botues dhe individë të caktuar, sidomos te ndonjë krijues eminent sado “fajtor” të jetë ai. Them, vetëm një organizatë e këtillë mund t’i japë përgjigje saktë pyetjes pse sot nuk ka gjeneratë të shkrimtarëve shqiptarë si ajo e “letërsisë shqiptare të viteve ‘70”. Ne sot mund të flasim për një lëvizje të letërsisë shqiptare postkomuniste të viteve ’90, por kjo mund ketë vlerën vetëm me letrarët e Shqipërisë së sotme me kuptimin e ngushtë të fjalës, por jo edhe me gjithë letërsinë shqipe, asaj të Kosovës, Maqedonisë së Veriut etj. Hapja e kufijve shqiptaro-shqiptarë me rënien e komunizmit, sado ta mendojmë si ngjarje spektakolare që të na duket, nuk shënon diçka që mund ta cilësojmë si epokë e letërsisë. Nëse me nocionin “epokë letrare” e keni menduar letërsinë shqipe në përgjithësi, atëherë kjo është një temë shumë e gjerë dhe për të folur për të, duhen studime dhe libra të tërë që një ditë patjetër se do të lindin. Dy pikat tjera, heshtja krijuese dhe vdekja e kritikës letrare, sado që i shtroni si rastësi, ato meritojnë përgjigje të vëmendshme dhe jo dosido. Në fakt tema “heshtja krijuese” është çështje e aktit subjektiv krijues që i tangon secilit krijues, mënyrës se si ai di ta përdor atë akt të krijimtarisë së tij. Krijuesit në përgjithësi heshtin kur e heshtin të tjerët, heshtin kur i ndjekin dhe i persekutojnë ata, heshtin edhe atëherë kur u duket se po i ndodh kjo gjë më e keqe – ndjekja p.sh. (kujtoni vetëm Kafkën dhe Procesin e tij), por ka edhe faza të caktuara kur krijuesit për shkaqe objektive, por edhe subjektive, thjesht heshtin. Ka krijues kur edhe thjesht heshtin, sepse shteren, e këpusin krijimtarinë e tyre letrare, sado që lexuesit duan ta dinë pse po heshtin edhe kur ata (krijuesit pra) s’kanë përgjigje për këtë pyetje… Tema tjetër, vdekja e kritikës letrare, është temë shumë, shumë më e gjerë dhe atë duhet analizuar, duke e krahasuar me kohën kur krijojmë ne sot si krijues. Kanë ndërruar gjërat, kanë ndryshuar shumë fenomene shoqërore, që këtu edhe kritika ka ndryshuar. Nëse mendoni për kritikën letrare që tradicionalisht e ka shoqëruar veprën letrare të akëcilit krijues pas botimit, kjo sot po vazhdon të shoqërohet pothuaj detyrimisht me një ritual të promovimit të veprës së tij në të cilën, të gjithë e dinë se në ato çaste ekzaltimi nuk thuhen mendimet e sakta kritike letrare, por fjalë miradie, shpesh kurtuazie. Nëse e keni fjalën për kritikën e mirëfilltë letrare, jam dakord se ajo nuk hesht, por nuk po funksionon si duhet.
HEJZA: A mund të ketë kritikë bashkëkohore letrare në kohën kur po na ngulfat amatorizmi dhe diletantizmi në bërjen e “letërsisë”?
SOPAJ: Unë e di se kritika letrare ka mision fisnik, shkruhet që ta ndihmojë letërsinë në drejtimin që t’i interpretojë veprat e mira letrare, të merret me ato, krijohet dhe përpiqet ta krijojë shijen e mirë të lexuesit përmes veprave të autorëve të mirë dhe jo të kundërtën, të ndihmojë të krijojë amulli në rrëmujën e akulturimit çfarë mjerisht po ndodh te ne sot, në sy të botës së qytetëruar. Është për të ardhur keq se si po shtohet stogu i librave pa vlerë nëpër bibliotekat tona, diçka për të cilën M. Servantesi e shpiku Don Kishotin, kalorësin që qe çmendur së lexuari vepra pa etikë dhe pa vlerë. Ka krijues që e dinë shkrim-leximin, por që mjerisht s’dinë ç’është letërsia, cila është detyra parësore e shkrimtarit, ta fisnikërojnë gjuhën apo ta bastardojnë atë. Kritika e mirëfilltë letrare nuk merret me çoroditë shoqërore, nuk ka pse bashkërenditet me kakofoninë epokale që ndodh sot, thjesht e tund kokën para kolonave të tirazheve që po shumohen përditë, nuk merret me dukuri lukunish që do ta turpëronin çdo njeri normal. Po, s’ka kush merret me këtë dukuri të tmerrshme dhe të lig. Të shkretët “autorë” me ambiciet e sëmura! Dhe vetëm kaq. Ka perënduar koha kur kritika letrare merrej me “krijimin e njeriut të ri”, me çka në të kaluarën kritika e realizmit socialist, në vend që ta shëronte njeriun, në të vërtetë vetëm e sëmurte atë. Mjaft më. Jemi në kohë tjetër, detyrat e ministrive nuk janë të stimulojnë paçavure idioteske që neverisin me shije të keqe, prandaj nisni të bëni punë të mbara. Më keq se sa librat me toponominë e përdhunës që na bënte pushteti antishqiptar në kohë të komunizmit kur e gjuante gurin dhe e fshihte gurin, vetvetes ia bëjmë vallen e djallit, duke stimuluar shundin dhe kiçin. Kritika e mirëfilltë letrare nuk merret me këtë gjë, me këtë gjë duhet të merren partitë tona në pushtet.
HEJZA: A shihni ndonjë rol në profilizimin e krijuesve të mirëfilltë nëpër portale apo redaksi elektronike gjithëkombëtare që do të ishin nën përkujdesin institucional të shteteve tona shqiptare?
SOPAJ: Portalet dhe redaksitë elektronike janë të një kohe më të re, shumë më të re se sa koha jonë, në të vërtetë disi më duken paksa artificiale se sa redaksitë klasike, shtëpitë botuese ose edhe libri në kuptimin klasik të fjalës. Roli i redaksive ose shtëpive botuese, si në të kaluarën, por edhe sot, presupozon kontaktin e drejtpërdrejtë të shkrimtarëve që d.m.th. presupozon një afërsi fizike të tyre, prandaj s’ka si mos të jetë më i afërt dhe më ngrohtë kontakti i drejtpërdrejt, se sa portalet dhe redaksitë elektronike ku aktantët as shihen e njihen mes veti, të cilët nuk i detyron krijuesit të kenë kontakte fizike. Ajo që më intrigon dhe më shqetëson është nocioni “libër elektronik”, prandaj desha të flas pak më gjerë për të. Ne jemi në tranzicion, jemi thellë në performime të natyrave të ndryshme. Epoka e postmodernizmit na ka gjetur shumë të shtyrë për nga mosha që të mund të flasim për ndryshimet që na presin. Libri elektronik? Portale? Komunikim me internet? Po kush mund të flasë sot saktë se si do të do të zhvillohet letërsia në këto performime përballë letërsisë të cilën e dimë më së miri, librit klasik! Krijuesit e mirëfilltë dhe me talent, kjo nuk i tremb. Me të drejtë, sepse arti i fjalës në këto performime, megjithatë është i njëjtë. E ashtuquajtura letërsi kalorsiake të cilës i referohet Servantesi, gjithë ato libra pa vlerë që një kohë vigjilonte në Mesjetë nuk janë më, askush s’di për ata autorë dhe ato vepra, të gjithë i ka shpuzuar koha, por ka mbetur Don Kishoti i Mançës që vazhdon të mbetet monument kohe që e ka varrosur gjithë atë letërsi shundi. Letërsia e mirë vazhdon të mbetet e pavdekshme, letërsia e keqe e ka kohën të shkurtër. Tash për pyetjen. Mua realisht më tremb mendimi se mund ta profilizojnë një shkrimtar mjetet elektronike, qofshin edhe portalet, qofshin çfarëdo mjeti tjetër elektronik. Shkrimtari është ose nuk është shkrimtar, mjetet me të cilët defilojnë shkrimtarët, më së paku mund t’i bëjë kush të profilizuar, prandaj as portalet… Për fund, më duket se këtu në metamorfizimin e fjalës së bukur artistike nga fjala e shkruar në fjalë të dëgjuar, fillon edhe vdekja e librit klasik me kuptimin e plotë të fjalës. Nga fjala që shihet kur shkruhet, preket dhe ndjehet, me anë të vizualitetit (psh. librat megafonik, librat që vetëm i dëgjojmë), fjalës duket sikur i humb diçka nga arti i saj në shqisën e përjetimit shpirtëror, diçka që humb në ndjeshmërinë fiksionale.
HEJZA: Librin elektronik, bibliotekën elektronike, digjitalizimin e botimeve, e shihni si “vdekje të librit” apo si një proces të cilin, detyrimisht duhet ta pranojmë dhe të jemi në hap me kohën! A mund ta konceptojmë këtë proces të librit si fat i shkrimit të pergameneve, të shkrimit nëpër lëvore drush, në rrasa guri, në lëkurë kafshës, në shpat mali, në shpella!
SOPAJ: Pyetjes suaj po ia bashkëngjis diagramin e të dëgjuarit gjithë-shqisor që ka letërsia. Kur po përmendni të gjitha tipologjitë e evoluimit të librit që nga zanafilla, ju sikur po ecni në të gjitha kohërat njëkohësisht, diçka si postmodernizmi, rrugë në të cilat ka ecur libri ose shkrimi që nga pergamentet, “shkrimit nëpër lëvore drush, në rrasa guri, në lëkurë kafshës, në shpat mali, në shpella” etj. në të cilin ju pavetëdijshëm po bëni një ridefinim në retrospektivë të librit të vogël të F. Engelsit “Roli i punës në transformimin e njeriut nga majmuni”, ku “majmuni, lexo njeriu i ri” sikur po i kthehet paragjenezës. Llogaritni sikur një ditë të shterojnë të gjitha resurset e rrymës elektronike dhe gjendeni në situatën kur s’dini ç’mund të bëni me të gjitha ato portale e shtëpi elektronike, ku fati i librit mund të ngel në mëshirë të një çelësi apokliptik kur supozimi se një ditë të ndodh në realitet, të gjitha librat t’i fshijë mungesa e rrymës elektrike. Vdekja e librit elektronik në të vërtetë na kthen në paragjenezë, në lindjen e dytë fizike si libër klasik.
HEJZA: A po e vuan kritika jonë letrare mungesën e gazetave dhe revistave kulturo-letrare! Nga ana tjetër, janë të pakta edhe përpjekjet e kritikës sonë që të gjejë vend e strehë nëpër faqe profesionale, nëpër rrjete sociale të profilizuar, ku mund të japin kontribut të pamohueshëm.
SOPAJ: Kritika letrare lind për shkak të letërsisë së mirë, e cila për fatin tonë të mirë, ajo te ne nuk mungon, sado që ka shtegtuar nga revistat standarde drejt portaleve ose anasjelltas. Paradoksalisht, përderisa një letërsi kombëtare si e jona është në lulëzim të plotë me kuptimin e plotë të fjalës kultivohet gjithnjë e më mirë, lexuesit profesionist alias kritika letrare ngel e patrajtuar institucionalisht, ajo nuk e ka vendin atje ku duhet të ketë, të jetë e përkrahur dhe e financuar për punën që bën. Nuk di të ekzistojë ndonjë revistë profesionale, standarde dhe me jetëgjatësi siç, le ta përmend këtu me këtë rast, revistën “Umjetnost rijeni” (Arti i fjalës) të Zagrebit, e cila me dekada botohej pareshtur që në kohë të Ish Jugosllavisë, organ i pastër kritik letrar, të cilit ia kemi për borxh për mbathje teorike ne të kësaj pjese të Shqipërisë. Kanë avulluar rubrikat e kritikës letrare të Jetës së Re, Jehonës, Fjalës, kanë lindur dhe kanë perënduar sapo kanë lindur shumë revista periodike, botime ekskluzive me tekste të kritikës letrare dhe edhe sot, të tre Shqipëritë tona nuk e kanë për nge të financojnë një organ me kritikë pastër letrare, me njerëz kompetentë të ngritur në nivelin standard akademik që mund ta përcjellin hiperprodukcionin letrar që do një krah ndihme për zhvillimin normal të letërsisë sonë shqipe. Ata që të parët duhet të mërziten, janë njerëzit e kulturës dhe institucionet e saj, sepse çdo kohë e kaluar me vepra të mëdha të letërsisë pa shënime kritike, pa debate kritike letrare, pa polemika konstruktive ku mund të ndahet shapi prej sheqerit, pa të dhëna qofshin ato edhe më minimalet bibliografike të mendimin kritik të kohës kur bashkëjetojnë shkrimtari i madh dhe kritika e saj letrare përbri, kjo na ngjet si buka pa kripë.
