Në New York mësova se xhazi është dëfrim kombëtar. Kurse në Paris është sall një mjet për vallëzim, por kjo është lajthitje: amerikanët nuk vallëzojnë me xhaz, për vallëzim kanë ritme të veçanta që dëgjohen dhe në martesa e kungime
Nga Jean-Paul SARTRE
Xhazi është si bananet – duhet të konsumohet aty për aty. Njai Zot e di se ka incizime të shumta në Francë, njashtu dhe kopjues të këqij. Gjithçka bëjnë ata janë ca justifikime për lotët e derdhur përbrenda nji shoqërie të këndshme. Si shumica, vërtet xhazin e zbulova në Amerikë. Janë disa vende që kanë dëfrim, disa të tjera jo. Është njëfarë dëfrimi kombëtar kur publiku kridhet në heshtje të plotë gjatë pjesës së parë të aksh shfaqjes dhe më pas stampon ngazëllimin përgjatë pjesës së dytë. Po e pranuam këtë përkufizim, ahere Franca nuk ka dëfrim kombëtar, sall shitjet në ankande. As Italia, përveç plagjiatit. Heshtje e plotë, vështrim i mprehtë gjersa hajduti shpërfaqet (pjesa e parë) dhe me t’ia mbathur, thirrje: Ndal, hajdut! (pjesa e dytë). Belgjika i ka gjelat grindavecë, Gjermania vampirizmin, Spanja i ka demat e saj.
Amerikanët nuk vallëzojnë me xhaz
Në New York mësova se xhazi është dëfrim kombëtar. Kurse në Paris është sall një mjet për vallëzim, por kjo është lajthitje: amerikanët nuk vallëzojnë me xhaz, për vallëzim kanë ritme të veçanta që dëgjohen dhe në martesa e kungime: Music by Muzak (ritme në sfond). Në apartamente ka përherë një rubinet që porsa hapet vërshon Muzak-u: flirte, lot, vallëzim. Rubineti mbyllet dhe Muzak-u njashtu. Flirtuesit dhe të dashuruarit shtrihen në krevat.
Në Nick’s bar, në New York, shpërfaqet dëfrimi kombëtar, që nënkupton se dikush ulet diku në sallën e mbuluar me velin e tymit, midis marinarëve, patateve të skuqura, grave të shoqërisë. Tavolina. Karrige. Askush nuk pipëtin. Detarët vinë nga katër. Mbuluar me njëfarë tisi urrejtjeje, ata i shohin përreth, mprehtë, të tjerët në suita me të dashurat. Detarët do të donin t’i kishin të dashurat e tyre, por ja që nuk i kanë. Ata nisin e pinë; janë të ashpër. Edhe vajzat duken njashtu si të vrazhda. Pinë pa pipëtirë. Askush nuk flet a lëviz, xhazi gjëmon përpara tyre. Në Francë xhazmenët janë grandiozë, por disi memecë e pedantë, me këmisha dhe kollare mëndafshi. Nëse mërziteni gjersa dëgjoni, gjithmonë derisa i sodisni, mund t’i merrni ca leksione për elegancën.
Por në barin e Nikut këshilloheni të mos i sodisni: ata janë aq shëmtarakë njashtu si muzikantët në një orkestër simfonike. Fytyra kockore, mustaqe për ibret, kostume biznesi, jakë të ngrira, duar muskulore që i shpërthejnë mëngët. Ata luajnë. Ju dëgjoni. Askush nuk kridhet ëndrrave… Chopin-i të bën të ëndërrosh. André Claveau njashtu. Por jo xhazi te bari i Nikut. Magjepsja e atyshme të pataksë mendjen. S’ka përdëllim. Po qe qyqar, ahere largohesh i tillë. S’ke si ta kapësh dorën e një dame, e përmes vështrimit të syve ta bësh të kuptojë se muzika e pasqyron të brendshmen. Jo. Ajo është e thatë, disi e dhunshme, e pamëshirshme. Jo homoseksuale, jo e trishtë, çnjerëzore. Disi si ulërima e një shpendi grabitqar. Muzikantët lëshohen njëri pas tjetrit. Fillimisht trumbetisti, pianisti, pastaj trombonisti. Basisti sikur bluan. Nuk flitet për dashuri, s’ka përdëllim. Gjithçka sikur nxiton. Njashtu siç njerëzit marrin metronë a hanë në Automat.
Ritmi të mbërthen dhe të tronditë
Nuk është kënga shekullore e skllevërve zezakë. As ëndrra e trishtë, vocërrake, e Yankees, shtypur nga makina. Kurrgjë e tillë: seç është një burrë i shëndoshë që sikur nxjerrë mushkëritë në lojën e trombonit, njëfarë pianisti i pamëshirë, batisti që torturon telat pa ia varur të tjerëve përreth. Ata sikur flasin për pjesën tënde më të mirë, më të ashprën, të lirën, për atë që s’do melodi a refren, sall kulmin gjëmues të çastit. Ata të mbërthejnë, por nuk të përgjumin. Maja që rrotullohen, shufra lidhëse, bosht horizontal; rrahen, kthehen kontrapunkt, përplasen, ritmi gjëmon përpara. Nëse je i fortë, i ri dhe i freskët, ritmi të kap, të trallisë. Ti kërcen në ndenjësen tënde, përherë e më shpejt, dhe vajza në krahun tënd, tok me ty, si në rrathë ferri…
Tromboni djersinë, ti djersinë, boria njashtu; dhe pastaj ndjen se diçka ka ndodhur në podiumin e bendit; muzikantët nuk duken njëlloj; ata shpejtojnë para, infektojnë njëri-tjetrin, duken si të çmendur, të dalldisur, të tendosur, sikur po kërkojnë diçka… që i shëmbëllen kënaqësisë seksuale. Edhe ju njashtu kërkoni diçka. Filloni nga britmat; ndjeni se duhet të bërtisni – orkestra është bërë një majë rrotulluese e pamat; po ndalove, edhe maja ndalon, rrëzohet. Bërtisni, fishkëlleni, jeni të pushtuar, gjëmoni porsi gruaja në lindje. Trumbetisti prek pianistin dhe transmeton obsesionin e tij në njëfarë lloj mesmerizmi. Vazhdon britma. Gjithë turma bërtet, ju s’e dëgjoni dot as xhazin, soditni disa burra në bend që kanë djersirë me kohë; do të doje të rrotulloheshe, të ulërish për vdekje, ta godasësh fytyrën femërore pranë teje…
Nuk është keq!
Dhe pastaj, papritmas, xhazi ndalon, demi ka marrë shpatën; gjeli luftarak, ndër më të moshuarit, ka mbaruar. Gjithçka ka mbaruar. Ju keni pirë uiski, duke ulëritur, pa e ditur as vetë. Kamerieri, disi i pandjeshëm e i padurueshëm, jua ka sjell një tjetër. Për një çast që vegon, je i hutuar, tundesh-shkundesh, i thua vajzës: Jo keq! Ajo nuk të jep xhevap dhe fillohet nga e para. Nuk do të bësh dashuri sonte, nuk do të mallëngjehesh për veten, vërtet s’do të dehesh, as nuk do të derdhësh gjak – do ta kesh kaluar një furi krejt shtruar, një kreshendo konvulsionale që i ngjason kolerikut; kërkim i kotë për sevda. Do të largoheni paksa i rraskapitur, paksa i dehur, me njëfarë lloj qetësie dëshpëruese si pasojë e një lodhjeje të madhe nervore. Xhazi është dëfrimi kombëtar i Shteteve të Bashkuara. (The Saturday Review, Nov. 29, 1947)
Shqipëroi: Bujar MEHOLLI
