Lazri nuk bubullon nëpër klube e ekrane. Kështu, jobubullues, ka hyrë edhe në letërsi. Në fund të viteve tetëdhjetë botoi në gazetën Zëri i Rinisë një tregim të rrezikshëm. Në qendër ishte njeriu që dyzohej e mbytej nëpër dosje
Nga Mehme ELEZI
1.
Në fundverë 2008 qeshë ftuar në hapjen e ekspozitës së artistit shqiptar Rafet Jonuzi, në Bregenc, qytet i vogël në perëndim të Austrisë. Prisja që liqeni i përmendur të ishte i errët e me brigje shkëmbore, vorbullues, i tutshëm. Nuk ma kishte nxitur këtë përfytyrim ngjashmëria e alpeve të Austrisë me alpet e Zvicrës. Ma kishte nxitur një tregim tronditës i Lazer Stanit: “Në Bregenc shkohet për të vdekur”. Shija e tij më kishte mbetur në shpirt prej dhjetë vjetësh. Siç të mbetet në gojë shija e një kafeje të fortë, të idhët, që pi në imtën (momentin) e duhur.
Vdekja në Liqenin e Bregencit lidhej me një kulm dramatik të historisë sonë të re. Intelektuali dhe nëntëdhjeteshtata, viti aq i mbrapshtë. Intelektualët liberalë, që mendonin djathtas, u gjetën aq keq sa dhe paraardhësit e tyre fill pas 1944-s, dhe u bënë pikë e pesë nëpër udhët e botës. Por kjo arrati e detyruar vetëm sa e tjetërsoi dramën. Ose e transferoi. Nuk e lehtësoi. Fati në aso motesh vrastare mund të përmblidhet duke parafrazuar dy vargje të Këngës së Nizamëve të Kadaresë: nga vdekja vijmë, drejt vdekjes shkojmë. Në thelb ky qe tregimi. I shkruar mjeshtërisht. Po ta lexoje diku tjetër, duke të mbajtur fshehtë emrin e autorit, pa menduar gjatë mund të pohoje se është i Heminguejit. Në kundërshtim me vështrimin e filtruar nëpër këtë lëpé të trishtë, Liqeni i Bregencit u shfaq i shtruar, paqësor e vezullues, si det plazhi. Më kujtoi Liqenin Ballaton në Hungari.
2.
Lazri nuk bubullon nëpër klube e ekrane. Kështu, jobubullues, ka hyrë edhe në letërsi. Në fund të viteve tetëdhjetë botoi në gazetën Zëri i Rinisë një tregim të rrezikshëm. Në qendër ishte njeriu që dyzohej e mbytej nëpër dosje. S’i pata thënë asokohe (për mos me e shqetësue), por më vonë po: në Pallatin e Endrrave picërruan sytë keq. Në një zyrë të madhe të katit të tretë më bënë dy pyetje: ç’janë këto që boton “kjo gazeta juaj” dhe ç’është “ky Lazër”, nga e keni gjetur?
Shumë herë ushtojnë boritë për “art të paangazhuar”. Shpesh kjo teori tingëllon si modë njerëzish të lëmuar. Ç’kuptim ka, i thua vetes. Intelektuali është jokonformist në qenien e tij. Artisti aq më shumë. Dhimbja për fatet e vendit, për fatin e Njeriut, bren eshtrat e krijuesit. Lazri dha shenjat e një krijimtarie të guximshme. Mes një kohe të mujshme, kur lypej guxim intelektual. A thua vetvetishëm, me një mekanizëm hyjnor, frymëzimi merr vlagë prej kohës, nëpër mijëra kapilarët që e lidhin me të, si enët komunikuese? Nga libri i parë me tregime (“Misteri i Hijeve”, Shtëpia botuese e Lidhjes së Shkrimtarëve, Tiranë, 1993), deri tek i fundit (“Kohë për nuse”, Gjergj Fishta, Tiranë, 2014), janë shtatë. Në tërë këta Lazri shkrimtar më del në tri trajta. Tri trajta që lidhen në të njëjtin bosht.
3.
Më del ngarendës i realizmit magjik në tregimin bashkëkohor. Gjinia ku ndihet zot. Nën këtë flamur estetik ka shkëlqyer një mjeshtër i madh i prozës së shkurtë, Koliqi. Stilist i përkryer, njohës i thellë i jetës në qytet e në male, herë-herë disi idealizues i kësaj të dytës. Ndryshe prej shkrimtarëve italianë të kësaj shkolle, letërsinë e të cilëve e kishte përthithur me etje, Koliqi duket se tërhiqet disi nga një farë estetizimi i jetës së hershme, me ngjyresa parake, në male. Ia donte koha? Lazri nuk joshet prej akuareleve. Realizmi magjik i tij lëviz nëpër një hije të muzgët. Është “dënesje në dru”, po të përdorim titullin e njërit prej tregimeve. S’ka idile, vele hijeshuese. I mbyt drama e brendshme. Në këtë kundrojë më duket se ai dhe Kim Mehmeti njatjetohen herë pas here. Secili nëpër shtegun e vet.
4.
Më del heminguejan. (Vetë)vrasja në Bregenc (gjithsesi vrasësit nuk janë aty, janë larg) takohet me vrasjen e dy poetëve “me sy të fiksuar pas një ylli”, mes një përroi gjaku dhe një intrige sa mizore aq të pështirë. Fjali të shkurta, rrëqethëse, si dhimbjet therëse të zemrës. Hapësira mes këtyre dy tregimeve, me varre e kryqe të tjera.
5.
Më del tregimtar i shtruar, që nis udhën me fjali të prajta, me ritëm gati “pleqërisht”. Është mashtrim. Nën këmbët e rrëfimit (“narracionit”) të ngadaltë, ndihet një uturimë, si ujëra të nëndheshme. Lëviz energjia e brendshme, kah mblidhet në thellësi. Qielli ende pa ré i rrafshinës së qetë të tekstit pritet nga vetëtima e beftë, paralajmëruese, e ndonjë mendimi të gdhendur, drithërues: “Në këtë botë ka jo pak vrasës të qeshur”. “Jemi po ata njerëz shpellash, që sulmonim njerëzit e shpellave të tjera t’u rrëmbenim gratë, t’u plaçkitnim ushqimet. Kultura është maska që kemi vënë në fytyrë, por jemi të njëjtët”. “Kishte lexuar në Bibël se nuk duhej të mendonte me frikë për të ardhmen. Secilës ditë i mjaftonte e keqja e vet”. “Njerëzia është kudo njësoj… kqyr dokën, jo kokën”.
Kjo energji e grumbulluar shpërthen papritmas, brenda logjikës artistike. Nuk e pret lexuesi atë që do të ndodhë në fund te tregimi “Të magjepsurit”. Vështirë e paramendon zgjidhjen absurde, por krejt të besueshme, që ia beh te “Kohë për nuse”. Nuk e përfytyron as atë “piano” të çuditshme, me një dashuri tjetërfare, të Linës, me të cilën mbyllet tregimi “Pianisti”. Fatin e Daiza Zaharisë e ndien, por prapëseprapë s’e merr kurrë me mend, derisa e prek në fund.
6.
Te libri “Kohë për nuse” tregimi të le si dyzash. Sikur s’kënaqesh që mbaroi aty, ndihesh pak zbrazët. Pret me ndodhë edhe diçka, nuk di as vetë çka. Këtu shenjtëria e artit takohet me shenjtërinë e bukës. Të dyja të mbajnë gjallë, njëra trupin, tjetra shpirtin, siç i ka bekuar Zoti. Për shëndetin është gjithmonë mirë me u çue pak i pangimë prej një tryeze me tërë të mirat. Eshtë mirë edhe kur një vepër artistike të ofron shumë e njëherësh të le pak unshëm, me pyetje për autorin dhe për veten.
Letërsia e njëmendtë është pak Xhakondë. Çdo kundruesi të saj i duket se Mona Liza po e ndjek me sy pikërisht atë dhe jo dikë tjetër. Çdo kundruesi të saj i duket se po e ndjek me dyshim, dëshirë, ftohtësi, shije… varësisht prej përjetimit që ka ai vetë. Një vepër letrare ka shumë interpretime, ka njëqind fytyra në një. Lexuesi sheh atë fytyrë që i shijon më fort. Përthith atë kumt që i vjen për shtat. Në këtë palimpsest artistik, gjithsecili lexon faqen që i duket se është shkruar për të. Për botën e tij.
7.
Libri i fundit i Lazër Stanit titullohet “Kohë për nuse”. Pra dhëndri është gati. Çështja është: di letërsia jonë ku i ka “dhëndrat” e vet? Në këtë Atdhe të dashur shpesh nuk janë vlerat ato që bëjnë protokollin e vetë vlerave. Atë protokoll zyrtar që shpërndan dafina, çmime, tituj, komoditete. E njëjta gjë edhe në art. “Në universitet kisha qenë më i miri, por më të mirët dështojnë”, thotë tragjikisht personazhi i një tregimi në librin e përmendur. “Dhëndrat” më të mirë të letrave tona disa njihen mirë, disa pak e do të tjerë hiç. Ndryshe nga sa ndodh në jetë, shumë syresh nuk janë në moshën e dhëndërimit. Janë “kolonelë” të pjekur, me talent e energji, të cilëve shpesh “s’ka kush t’u shkruajë”. Punojnë në gjysmëhije, në hije ose krejt në terr. Shoqëria, pjesa që ka butonat, i ndëshkon, u pret rrymën. Ju? Për ju black-out!
Rrymën që varet prej qenieve të tokës.
Rrymën që u dhuron Qielli, s’ua prek dot kush në tokë.
(Nga libri “Shkrimtar pa leje”)
