(Ligjërata e mbajtur përpara Akademisë Suedeze kur autorja u nderua me Çmimin Nobel)
Nga Wislawa SZYMBORSKA
Thonë se fjalia e parë e çdo fjalimi është gjithnjë më e vështira. Kështu pra, sidoqoftë unë e thashë atë. Por kam përshtypjen se fjalitë që vijnë më pas – e treta, e gjashta, e dhjeta e kështu me radhë, deri tek rreshti i fundit-do të jenë po aq të vështira, përderisa do t’më duhet të flas rreth poezisë. Unë kam thënë fare pak në titull, ose më saktë, asgjë. Dhe sa herë që kam thënë diçka, gjithnjë kam pasur dyshimin e fshehtë se unë nuk jam e prerë për të tilla gjëra. Ja përse leksioni im do të jetë disi i shkurtër. Gjithë defekti do jetë më lehtë të tolerohet në qofte se serviret në dozë të vogël.
Poetët bashkëkohorë janë skeptikë dhe dyshues madje, ose veçanërisht, edhe për veten e tyre. Ata ngurrojnë të rrëfejnë publikisht qenien e tyre si poetë, krejt sikur të ndjenin një lloj turpi prej këtij fakti. Por në kohët tona është shumë më e lehtë të pranosh gabimet e tua, sidomos kur ato shfaqen tërheqëse, sesa të pranosh meritat personale, ngaqë ato janë të fshehura thellë e më thellë dhe as ti vetë nuk i beson ato. Kur plotësojnë ndonjë pyetësor ose flasin me njerëz të panjohur, pra, atëherë kur ata nuk e shmangin dot të zbuluarit e profesionit të tyre, poetët preferojnë të përdorin termin e përgjithshëm “shkrimtar” ose përpiqen ta zëvendësojnë fjalën “poet” me emrin e çfarëdo lloj pune që ata bëjnë përveç të shkruarit. Zyrtarët dhe pasagjerët e autobusit reagojnë të prekur dhe me një lloj alarmi kur zbulojnë se kanë të bëjnë me një poet. Mendoj se edhe filozofët mund të përballen me të njëjtin reaksion si poetët. Por, ata janë në një pozicion pak më të mirë, përderisa kanë mundësi të zbukurojnë emrin e tyre me disa lloj titujsh akademikë. Profesor filozofie – tani tingëllon me shumë më tepër respekt.
Por Profesorë Poezie – nuk ka. Kjo do të nënkuptonte para së gjithash që poezia të ishte një lloj “profesioni” që kërkon studim të specializuar, provime periodike, artikuj teorikë me shënime dhe bibliografi të bashkëngjitura, dhe së fundi, diploma të dhëna në mënyrë ceremoniale. Kjo do të nënkuptonte, se nuk do të ishte mjaft që të mbushje fletët qoftë dhe me poezitë më të jashtëzakonshme në mënyrë që të bëheshe poet. Elementi më vendimtar do të ishin ca copa letre të mbushura me vula zyrtare. Le të kujtojmë për një moment se krenaria e poezisë ruse, Nobelisti i mëvonshëm, Joseph Brodskij ka qenë dikur i dënuar me internim në ekzil pikërisht në një sfond të tillë. Atë e quanin “parazit” sepse atij i mungonte vërtetimi zyrtar që i jepte të drejtën të quhej poet. Disa vite më parë, kam patur nderin dhe kënaqësinë të takohem me Brodskijn personalisht. Dhe vura re se, nga të gjithë poetët që kam njohur, ai ishte i vetmi, që e quante veten poet. Ai e shqiptonte këtë fjalë pa asnjë lloj kompleski. Përkundrazi – ai e thoshte atë fjalë me një lloj lirie sfiduese. Dukej sikur kjo ndodhte sepse atij i vinin në mendje të gjitha poshtërimet dhe fyerjet brutale që i ishin bërë në rini.
Në shumë vende të tjera më fatlume, ku dinjiteti njerëzor nuk sulmohet kaq hapur, poetëve ua ka ënda, natyrisht, të publikohen, lexohen, dhe kuptohen, por ata bëjnë fare pak, ose asgjë, që ta vënë veten mbi turmën e zakonshme dhe çikërrimat e ditës. Dhe akoma jo shumë kohë më parë, në dekadat e para të këtij shekulli, poetët përpiqeshin të na shokonin me veshjet e tyre ekstravagante dhe sjelljet ekscentrike. Por e gjithë kjo është bërë thjesht për hir të shfaqjes në publik. Vjen gjithnjë një moment kur poetët duhet të kenë mbyllur dyert pas vetes, kanë hequr mantelet, dhe janë përballur-qetësisht, duke pritur me durim veten e tyre të vërtetë – gjithnjë si një fletë e bardhë letre. Fundja kjo është ajo që ia vlen të përmendet.
Nuk ndodh rastësisht që në filmat biografikë për shkencëtaret apo artistët e mëdhenj shumë drejtorë ambiciozë filmash, kërkojnë të riprodhojnë me besnikëri proçesin krijues që i ka çuar ata në zbulime shkencore shumë të rëndësishme ose në daljen në dritë të kryeveprave. Dhe ndonjë mund të ketë përzgjedhur disa lloj punësh shkencore të suksesshme. Laboratorë, instrumente, makineri përpunuese kanë sjellë në jetë skena të tilla që kanë arritur të tërheqin vëmendjen e auditorit për një moment. Dhe, ato momente pasigurie që do ta përcillnin eksperimentin për të njëmijtën herë me disa ndryshime të imta duke i dhënë mundësinë për të pasur rezultatin e dëshiruar-do të ishin vërtet dramatike. Filma për piktorët mund të bëhen spektakolare për sa kohë që ato pasqyrojnë çdo shkallë të evolucionit të krijuesit, që nga penelata e parë deri tek goditja e fundit e furçës. Muzika shkëlqen në filmat mbi kompozitorë të ndryshëm, akordet e para që tingëllojnë në veshin e muzikantit shfaqen përfundimisht si një punë e pjekur në formën e një simfonie. Sigurisht që e gjithë kjo duket shumë naive dhe nuk shpjegon gjendjen e çuditshme mentale që njihet nga njerëzit me emrin “frymëzim”, por sidoqoftë japin diçka që mund të shihet a dëgjohet.
Por për poetët është më e keqja. Puna e tyre është fatkeqësisht jo e dukshme. Dikush ulet në një tryezë ose dergjet në një kolltuk duke vështruar pa lëvizur murin ose tavanin. Ndodh shumë rrallë që ky person shkruan shtatë rreshta dhe më pas një tjetër ndoshta pesëmbëdhjetë minuta më vonë, dhe një tjetër pasi kalon një orë më vonë… Kush mund të ketë durimin ta shohë këtë lloj gjëje? Përmenda frymëzimin. Poetët bashkëkohorë përgjigjen në mënyrë të mjegullt kur pyeten se çfarë është frymëzimi dhe nëse ai ekziston apo jo. Jo sepse ata s’e kanë njohur kurrë bekimin e këtij impulsi të brendshëm. Thjesht, nuk është e lehtë t’i shpjegosh dikujt tjetër, diçka që ti vetë nuk e kupton.
Kur ka ardhur rasti të jem pyetur rreth kësaj, edhe unë i jam shmangur kësaj pyetjeje. Por përgjigja ime do të ishte kjo: frymëzimi nuk është privilegj ekskluziv i poetëve ose artistëve në përgjithësi. Ka pasur, ka dhe do ketë gjithnjë disa grupe njerëzish të cilët i viziton frymëzimi. Është sajuar në mënyrë të tillë për të gjithë ata që në mënyrë të ndërgjegjshme ndjekin impulset e tyre dhe e bëjnë punën e tyre me dashuri dhe fantazi. Këta mund të jenë mjekë, mësues, kopshtarë- dhe mund të listoja më shumë se njëqind profesione. Puna e tyre shndërrohet në një aventurë të pandërprerë për sa kohë që ata përpiqen të zbulojnë sfida të reja në të. Vështirësitë dhe ndalesat nuk e vdesin kurrë kuriozitetin e tyre. Një grumbull pikëpyetjesh shfaqet sa herë që ata zgjidhin një problem. Çfarëdo që të jetë frymëzimi, ka ardhur nga një “UNË NUK DI” e vazhdueshme.
Ka lloje të ndryshëm njerëzish. Shumica e banorëve të Tokës punojnë për ekzistencë. Punojnë sepse duhet të punojnë. Ata nuk e kanë zgjedhur llojin e punës nisur nga pasioni: rrethanat e jetëve të tyre e kanë bërë këtë zgjedhje në vend të tyre. Punë e pabukur, e mërzitshme, punë që vlerësohet sepse të tjerë akoma nuk kane marrë aq shumë, -sidoqoftë mbeten të pabukura dhe të mërzitshme- kjo është ana më e ashpër e mjerimit njerëzor. Dhe nuk ka ndonjë sinjal deri tani që shekujt e ardhshëm do të sjellin ndonjë ndryshim për mirë në këtë drejtim. Por, megjithatë unë e mohoj frymëzimin si monopol vetëm të poetëve, për mua ata mbeten një grup i përzgjedhur i të dashurve të Fatit. Megjithëse në këtë pikë, prapë mund të ngrihen shumë dyshime. Të gjithë llojet e torturuesve, diktatorëve, fanatikëve dhe demagogëve luftojnë për pushtet duke ulëritur me zë të lartë slogane, që i bëjnë të shijojnë dhe të ndjejnë kënaqësi nga puna që bëjnë, dhe gjithashtu shfaqin një zjarr të madh krijues në zbatimin e detyrës. Pra, në rregull, por ata dinë. Ata dinë dhe çfarëdo që ata dinë është e mjaftueshme për ata njëherë dhe përgjithmonë. Nuk duan të bëjnë zbulime rreth asgjëje tjetër, që mund të çojë në pakësimin e forcës së argumentit të tyre. Dhe çdo njohuri që nuk çon në çështje të reja është e destinuar të vdesë shpejt, sepse dështon në mbajtjen e temperaturës që siguron jetën e gjallë. Në shumicën ekstreme të rasteve, të njohura që nga historia e lashtë e deri te kjo moderne, kanë poseduar madje kërcënime vdekjeprurëse për shoqërinë. Kjo është arsyeja që unë vlerësoj kaq lart frazën e vogël “UNË NUK DI”. Është e vogël por fluturon në shumë drejtime. I zmadhon jetët tona dhe i bën ato të përfshijnë hapësirat që janë si brenda ashtu dhe jashtë nesh, në të cilat kjo Toka jonë e vogël varet pezull. Në qoftë se Isak Njuton nuk do të kishte thënë kurrë me vete “ unë nuk di”, mollët në kopshtin e tij të vogël do të kishin vazhduar të binin në tokë si një breshër gurësh dhe në rastin më të mirë ai do të ish përkulur t’i mblidhte ato dhe t’i shijonte me babëzi.
Në qoftë se bashkëpatriotja ime Marie Sklodowska-Curie nuk do të kishte thënë kurrë “unë nuk di”, ajo ndoshta do të ish sfilitur duke u mësuar kimi zonjushave të reja nga familje të mira në ndonjë shkollë private dhe do t’i mbyllte ditët e saj duke u munduar t[a tregonte këtë si një punë absolutisht të respektuar. Por ajo vazhdoi të thotë : unë nuk di’ dhe këto fjalë e çuan atë jo një por dy herë në Stockholm, ku shpirtra të paqetë, gjithnjë në kërkim, vlerësohen nganjëherë me çmimin NOBEL.
Poetët, në rast se janë mirëfilli të tillë, duhet të përsërisin vazhdimisht “unë nuk di”. Çdo poezi tregon një përpjekje për t’iu përgjigjur kësaj deklaratë. Por sapo pika e fundit vihet mbi fletë, poeti fillon të hezitojë, fillon të kuptojë se kjo përgjigje e pjesshme është kaq e përkohshme saqë bëhet absolutisht e papërshtatshme për një fillim të ri. Kështu që poetët vazhdojnë të përpiqen, dhe shpejt ose vonë rezultate të njëpasnjëshme të pakënaqësisë ndaj vetes mblidhen të gjitha së bashku me një kapëse letrash gjigante nga historianët e letërsisë dhe quhen: VEPËR…Ka marrë fund, unë do të të mbërthej për duarsh. “Nuk ka asgjë të re nën diell”: kjo është ajo që ti ke shkruar, Ecclesiastes. Por ti vetë je lindur riosh nën diell. Dhe poezia që ti krijove është gjithashtu rioshe nën diell, përderisa askush përpara teje nuk e shkroi atë. Dhe të gjithë lexuesit e tu janë gjithashtu rioshë nën diell, përderisa ata që kanë jetuar përpara teje nuk e kanë lexuar poezinë tënde. Dhe ai qiparis nën të cilin ti po prehesh nuk është rritur më. Do të rritet një tjetër qiparis pranë teje, i ngjashëm me tëndin, por jo krejtësisht i njëjtë. Dhe, Ecclesiastes, do doja gjithashtu të të pyesja, çfarë gjëje të re ke planifikuar të bësh tani? Ndonjë shtesë të mëtejshme të mendimeve që pothuajse i ke shprehur dikur? Apo ndoshta je i tunduar të hedhësh tani poshtë disa prej tyre? Në poezitë e mëparshme ti ke përmendur gëzimin- e pra çfarë do të ndodhë nëse ai zhduket? Ndoshta poezia jote e re nën diell do të jetë rreth gëzimit? Akoma nuk ke mbajtur ndonjë shënim, a ke ndonjë projekt? Dyshoj se do të thoshe: “ Unë kam shkruar çdo gjë, nuk ka mbetur asgjë për të shtuar” Nuk ka poet në botë që mund ta thotë këtë, të paktën poetë të mëdhenj si ti.
Bota- çfarëdo që ne të mendojmë të tmerruar nga pafundësia e saj dhe nga pafuqia jonë, ose të hidhëruar nga indiferenca e saj për vuajtjet personale të njerëzve, kafshëve apo ndoshta edhe bimëve; (po pse jemi kaq të sigurt se bimët nuk ndjejnë dhimbje), çfarëdo gjë që ne mund të mendojmë në lidhje me hapësirën e madhe të shpuar nga rrezet e yjeve, të rrethuar nga planetë që ne sapo kemi filluar ti zbulojmë…-planetë pa jetë? Të vdekur? Ne thjesht nuk e dimë. Çfarëdo që ne të mendojmë për këtë teatër të papërmasë tek i cili ne kemi siguruar bileta të rezervuara, por bileta jeta e të cilave është kaq e shkurtër sa të vjen për të qeshur, e kufizuar nga dy data krejt arbitrare, gjithçka tjetër që ne mund të mendojmë për këtë botë- ajo është e mrekullueshme.
Por “e mrekullueshme” është një epitet që fsheh një kurth logjik. Ne jemi të mrekullueshëm, para së gjithash, nga gjëra që devijojnë prej disa normave të mirënjohura universale, prej konkretësisë me të cilën ne jemi mësuar gjatë gjithë jetës. Domethënia e kësaj është se nuk ka ndonjë botë të qartë, të tejdukshme. Habia jonë ekziston vetvetiu dhe nuk është e bazuar në ndonjë krahasim me gjë tjetër. Si përfundim, në gjuhen e përditshme, në të cilën jo çdo fjalë përfillet, ne të gjithë përdorim fraza si psh. “ botë ordinere” , “ jetë ordinere”, “ rrjedha e zakonshme e ngjarjeve”… Por në gjuhën poetike, ku çdo fjalë merr peshë, asgjë nuk është e zakonshme ose normale. As dhe një gur i vetëm apo një re përmbi të. As dhe një ditë e vetme apo një natë pas saj. Dhe mbi të gjitha, as dhe një ekzistencë e vetme apo e kujtdoqoftë në këtë botë. Duket se vepra e poetëve gjithnjë do të mbetet e ndarë nga jeta e tyre.
