Letërsia ka dy lloj pagesash. Ose të menjëhershme, me një sukses të vrullshëm si komercial, si në formë fame; ose të ngadaltë, por të përjetshëm. Sa shekuj ka Homeri? Po Eskili? Po Dante? Po Servantesi? Po Shekspiri? Po Kafka?
Artur SPANJOLLI
Mallkim dhe lumturi, këto dy ndjesi të forta provoj intensivisht nga fakti i të qenit shkrimtar. Ndjej mallkim, sepse nuk ka orë, nuk ka çast, nuk ka moment privat apo shoqëror të jetës time, kur unë mos ta provoj këtë gjendje torturuese, sfilitëse, këmbëngulëse, mendore natyrisht, prej shkrimtari. Me trurin gjithmonë si në ethe, mendoj, hamendësoj, shpik, krijoj, kujtoj, përkoj, lodhem, tjetërsoj, mendoj rishtas alternativat e librit që kam shkruar, të atij në procesi, apo të librit i cili nuk u ka pjellë ende, por e di, ai do të lindi nga kryet, si Athinaja nga koka e Zeusit. Bingbang-et me embrione temash të mëdha, të vogla, të kota, me peshë, pa peshë, po t’i mbledhësh bashkë, në jetën e një shkrimtari, nuk e kalojnë, nuk e mbushin as edhe një orë njerëzore. Truri i shkrimtarit, krejt fërgëllues e ka mendjen veç aty. Mund te jem i sapo zgjuar, në gjumë, gati duke më zënë gjumi, mund të jem duke ngrënë, me miq në shtëpi, në punë, duke ecur, duke dëgjuar muzikë, duke folur, duke medituar, pra, paralelisht me jetën e përditshme, krejt si një mallkim fatal, brenda trurit tim, zhvillohen ngjarje, lindin ide, bien hamendje, formulohen fraza, rebelohen fjalë, këmbëngulin tituj, bien kambana, shigjeta vetëtimash përshkojnë kimiken e trurit, si në një përzierje krejt të çrregullt, a si në një ofshamë të thellë kozmike. Në këtë magje e cila nuk shteret, nuk ndalet, nuk fle kurrë, mbruhen edhe veprat e ardhshme. “Ti s’e ke mendjen kur të flas!”, ma kthejnë miqtë, të afërmit. “Ti ke probleme me përqendrimin!”, vazhdojnë të preokupuar. “Ti je në botën tënde!”, shprehen. “Po po!”, i them dhe tund kokën. Ua mohoj, por e di mirë se mendja ime vërtetë në ato çaste ishte arratisur larg, larg në botën paralele të krijimit. Si dy shina të cilat nuk takohen kurrë në jetë, kështu si krijimi, ashtuedhe bota reale e përditshme, janë dy paralele të cilët shpesh përleshen me njëra tjetrën, se kush e kush të fitojë. Brenda trurit tim nazeli, fiton gjithmonë bota krijuese. Njëri pra, është filli i jetës normale me monotoninë, hallet praktike, shpenzimet, nevojën për të fituar para, punën, sëmundjet, klimën, stinët, detyrat familjare, shqetësimet e jetës. Tjetri, është filli i krijimtarisë, i cili e ka rezidencën te zona e krijimtarisë, në tru të artistit, aty ku punon fantazia krijuese, aty ku mendimet, idetë, imazhet, përfytyrimet, intuitat dhe hamendësimet, lindin, zhvillohen, këmbëngulin, lodhen dhe ndonjëherë, mbas një pune të gjatë edhe triumfojnë. Pra, shndërrohen në libra të mirë. Jetoj pra në një botë krejt të imagjinuar, e cila do të paraprijë, të zëvendësojë ndoshta krejt jetën e përditshme, shpesh monotone, gri ndonjëherë edhe bajate. Pra, shkrimtari ka dy jetë.
Me siguri, jeta krijuese është edhe mëeksituesja, më e gjalla, më sublimja, më hyjnorja. Ky është një mallkim i mrekullueshëm, të cilën e provojnë të gjithë krijuesit dhe sidomos shkrimtarët. E ndjej këtë trysni të fortë, më shpesh, sepse me siguri shkrimtari do të donte të ishte më i afirmuar, me më me shumë lexues, me më shumë botime, përkthime, etj. Do të dëshironte të ishte më popullor dhe më fuqiplotë me veprat e tij në raport me publikun, me lexuesin. Por, historia e letërsisë e ka treguar, se shumë shpesh, vlerat e vërteta, librat vërtetë të mirë, jo gjithmonë e kanë suksesin e përnjëhershëm. Dante, Servantes, Kafka, Prust, Jojs, Rimbaud, Verlen, Migjeni, etj, etj etj. Shembujt janë pa fund. Suksesi i vërtetë i një libri të mirë vjen me kalimin e viteve, pesëvjeçareve, dekadave. Librat e mirë kanë nevojë për faktorin kohë, gjithashtu edhe për një kritikë profesionale.Ndaj, shpesh, suksesi komercial i menjëhershëm i një libri, shitja e tij e përnjëhershme shumëgjuhëshe, determinon po lumturinë e krijuesit, por nuk determinon faktin nëse ai roman, ai libër pra, është vërtetë një vlerë universale, e cila do t’i rezistojë me doemos kohës. Deri edhe shumënobelistë që mbushën dheun me bujë, koha i ka hedhur tej në koshin e pamëshirshëm tëharresës letrare. “Gjithçka të keqe mund të bëjë koha”, shprehet Kadare. “Por, ajo nuk harron kurrë një gjë: T’i japi atë që meritojnë, vlerave të vërteta letrare”.
Ecja, integrimi i ngadaltë i librave të mirë në pëlhurën e shoqërisë, është edhe mallkimi më i madh i librave të mirë, në të gjallë të shkrimtarit. Këtë shkrimtari e ndjen, e vuan në vetminë e tij, nuk e shpreh. “Ah sikur ta shijoja edhe unë sado pak dertin tim, lodhjen time!!” Apo: Është ligj i natyrës, nëse njeriu lodhet për diçka me vite, me dhjetëvjeçarë, ai më në fund do t’ia vjelëfrutin djersës së vet!” Me shkrimin nuk është gjithmonë e mundshme. Letërsia ka dy lloj pagesash. Ose të menjëhershme, me një sukses të vrullshëm si komercial, si në formë fame; ose të ngadaltë, por të përjetshëm. Sa shekuj ka Homeri? Po Eskili? Po Dante? Po Servantesi? Po Shekspiri? Po Kafka? Pak nga këta zotërinj, në të gjallë, shijuan flladin fuqiplotë të lavdisë letrare. Askush nuk ua rrahu shpatullat ndoshta me sinqeritet duke i thënë: Bravo, je i madh. Thënie e cila më duket aq absurde dhe idiote në vetvete. Heshtja plot respekt është më e bukur. Shkrimtari, ashtu siç e vuan dhe siç nuk e shpreh faktin që aq e aq shumë energji ka konsumuar, aq e aq shumë u ka lodhur, u ka shqetësuar me hamendësime, përkime, dyshime, pagjumësi, sfilitje mendore. Aq dhe aq shumë kohë ka humbur (fituar në të vërtetë), për të shkruar një libër, – 3000 orë ndoshta -, sa veç ai e din se ç’hoqi. Dhe ja tani. Produkti i shpikur nga mendja, produkti i përfunduar, jo vetëm që nuk arrin të pjellë të mira materiale, veç në disa raste të rralla; por ai do të bëjë krejt të kundërtën. Ka nevojë që ti tënxjerrësh nga xhepi, të investosh për krijesën tënde. Absurde. “Ma chi me lo fa fare!”, thonë italianët. Shkrimtarit i vjen t’i flakërij fletët e bardha të dorëshkrimit nga dritarja (tani s’ka as fletë më, gjithçka virtuale) le të hapen në erë faqet e shkruara, le t’i lagë shiu, le t’i marrë era, le t’i shkelë makinë e huaj. Nuk prodhojnë asnjë kacidhe. Vlen mundimi titanik? Po? Jo? Por, shkrimtari vazhdon të shkruajë. Ai ka besim te shkrimi. I ka dhënë besën muzës, po ashtu edhe muza i ka dhënë besën atij. Janë lidhur pazgjidhshmërisht, fatalisht me njëri tjetrin, si vëllezërit siamezë. Akti i shkrimitështë një nevojë fare e brendshme, është njëekzigjencë shumë e thellë e njeriut. Ka mallkim më të madh se ky? Të rralla kanë qenë rastet kur shkrimtarët e mirë, librat e mirë, kanë korrur një sukses të menjëhershëm, të bujshëm, planetar dhe e kanë merituar vërtetë famën. Suksesi vjen me kalimin e kohës, me konsolidimin e veprës letrare. Është pra libri, i ngjashëm me një investim energjie me afat të gjatë, ndoshta 50 vjeçar apo shekullorë. Një investim për njeriun.
Ndaj ata, lexuesit e kujdesshëm, të rafinuar, të ditur, nuk e hedhin kurrë tej një libër me vlera të vërteta. Ata e ndjejnë atë në lëkurë, kur libri i komunikon diçka të thellë. Ata fillojnë dhe e dashurojnë atë në heshtje, pak nga pak, me porcione të rezervuara. I kthehen, sepse e ndjejnë që aty ka diçka të vërtetë. Ka jetë. Ka lëng, esencë jete. Ata e përcjellin atë libër nga një lexues te tjetri. Nga një shok te tjetri. Flasin për të në kafene, në darkat me miqtë dhe ja, libri, pak nga pak merr gjithnjë edhe më shumë vlerë. Kjo është e famshmja, passaparola. Libri, ose shkrimi, për shkrimtarin, shpesh është vërtetë si një mallkim i bukur, sublim. Aq shumë energji, pra. Aq shumë forcë, vullnet, këmbëngulje, disiplinë, lodhje, sa nevojitet për të shkruar një libër dhe ja fundi i ngjarjes. Ky mund pa fund, zor se kthehet kollaj mbrapsht në formë kënaqësish materiale dhe shpirtërore.
Po deri diku, me kalimin e viteve, një farë kënaqësie shpirtërore kthehet mbrapsht drejt krijuesit të tij. Sidomos kur shkrimtari, i paepur, i pathyeshëm, ngul këmbë, nuk e braktis idealin, çështjen, dashnoren e tij abstrakte. Lexuesi, pak nga pak fillon dhe ta çmojë mundin dhe dertin tënd. Takimet mbi librin janë gjithmonë të bukura dhe të veçanta. Ndonjëherë arrin edhe ndonjë çmim letrar, po nuk qe i trukuar, dhe ndoshta, me kalimin e dhjetëvjeçarëve, arrin edhe ndonjë kacidhe leku, apo duartrokitje kritikësh me prestigj. Por, megjithë mundin e tyre titanik, falas, pa shpërblim, shkrimtarët vazhdojnë të shkruajnë. Sa shumë paskan për të thënë? Por, qenkan më keq se një det i trazuar me fjalët! Qenkan një lumë i rrëmbyer bjeshkësh! Sa shumë paskan akumuluar mor të uruarit?! Qenkan si ujëvarë kilometrike! Sikur t’ia kishin mbyllur gojën për shekuj me radhë?! Por, ja që edhe shkrimtarët i nevojiten një kombi. Ato janë ndërgjegjja e tij, janë aparati hulumtues, analizues i një kombi. Ata janë pika më e lartë dhe sublime e ndërgjegjes së një kombi. Shpesh ata janë pararojë në identitetin e një populli.
Gëzimi më i madh, lumturia më e madhe estetike e njeriut, besoj se është lumturia krijuese. Aty në magjen e tij, në ofiçinën e tij, nëkarpentierinë e tij sekrete, aty ku nga asgjëja, mbruhet historia, aty qëndron edhe lumturia më e thellë krijuese. Nuk ka, besoj, kënaqësi më të madhe, se sa krijimi dhe sidomos sesa leximi. Borges shprehet se ajo që e bënte më të lumtur nuk ishte shkrimi, por leximi; kur akumulonte në memorie, shijonte botët e të tjerëve, duke i lexuar me ëndje, pak nga pak, dhe jo aktiviteti i tij krijues. Shkrimtari, pra, lodhet veç për të kënaqur estetikisht të tjerët. Ai është një Krisht, i cili sakrifikohet për t’i mbushur të tjerët me shpirtin e tij. Një Krisht i kryqëzuar tek arti i tij, plot gjak, plagë dhe djersë, i cili punon, siç e thashë: krejt falas. Është një shenjt, i cili nuk paguhet nga askush, megjithatë ai vazhdon ta bëjë misionin e tij gratis. Të japë copa mundi, lodhje pa fund për art magjie, siç shprehej Lasgushi. Pse? Pse e bën? Ndoshta ndihet i pa-zë, i lënë mënjanë? I harruar?! Ndoshta ndjen frustracionin e inferiorit? Apo ndoshta ndjen atë nevojën e brendshme që të ballafaqohet, të krahasohet, ta masë shpirtin e tij me atë të të tjerëve? Pse e bën? Apo ndoshta sepse duke ndarë shqetësime e tij me shqetësimet e së njëjtës specie njerëzore, ai konfirmon po atë që edhe të tjerët ndjejnë, vuajnë, shqetësohen, apo ngazëllohen, njëlloj si ai. Pra, edhe të tjerët, gjejnë tek ai, të njëjtat brenga, mungesa, ankthe, tundime, zjarre sekrete plot afsh të pamundur. Ky shkëmbim emocionesh, kjo ndarje emocionesh të përbashkëta, kjo marrëdhënie shpirtrash është në vetëADN-në njerëzore. Njeriu ka nevojë për konferma, për ndodhi, për ngjarje, si dhe për zbavitje letrare. Kjo nevojë ka lindur bashkë me njeriun. Që kur rapsodët e lashtë grekë dhe ballkanas shpërndanin këngën nëpër festa dhe nëpër sheshe qytetesh prej mermeri. Më vonë na doli shkrimi, libri, dhe tani jemi tek epoka digjitale. Ndërron mjeti, forma materiale e komunikimit, por ekzigjenca e brendshme për të treguar, ajo nuk do të shteret kurrë tek njeriu. Akti i të lexuarit, është edhe ushqimi shpirtëror më fisnik që njeriu bën. Ky ushtrim intelektual, jo vetëm e mban atë të gjallë, por e bën epror, e ngre atë, e lartëson nga masa dhe e shndërron në simbol. Intelektuali është analizuesi dhe konfirmuesi i së Vërtetës. “Po nuk e thamë ne të vërtetën!”, i rrëfen RimbaudVerlenit, “Kush do ta thotë vallë atë?!” Shkrimtari, njeriu i kulturës, kthehet pra, në pikë referimi për të analizuar fenomenet, dukuritë e reja të jetës. Njeriu nuk ka nevoje veç për ushqim, komoditet, apo të kënaqë dëshirat e tij shtazarake dhe instiktive. Ai ka nevojë në radhë të parë për ushqim shpirtëror. Dhe një nga format më sublime të përthithjes së këtij ushqimi shpirtërorë, është akti i leximit. Duke qenë njeriu e vetmja qenie me arsye, atëherë truri i tij, vetvetiu shndërrohet në një laborator akumulues, hulumtues, arsyetues, analizues, deri sa ta vjelë esencën e mesazheve të shkrimtarëve të tjerë. Klasikët. Dija, kultura, akumulimi i njohurive, është një nga gjestet më sublime, magjepse që njeriu ka në dispozicion. Arsyetimi është akti më i adhurueshëm i njeriut. Përmes librit, ai jo vetëm nxë dhe mëson, por ai edhe zhvillon, përpunon, zgjidh, hulumton, përmes arsyetimit edhe problematikave të jetës. Të reflektosh thellë mbi jetën është një privilegj i madh. Ajo është edhe lumturia më e thellë e një shkrimtari. Ai kthehet në një filozof të jetës. Lumturia krijuese e tij, edhe pse e mallkuar, është një lumturi e plotë. Një nga kënaqësitë më të thella të cilat mbushin shpirtin e krijuesit në art. Si në pikturë, si në këngë, si në muzikë, po ashtu edhe në artet e tjera krijuese, por sidomos në shkrim.
