Qëndrim Rijani, regjisor
Na duhen laboratorë teatrore të mundësuara nga teatrot tona, të cilat do të na ndihmojnë-mësojnë neve regjisorëve dhe trupave teatrore, të arrijmë që dramaturgjinë kombëtare e cila ka bërë histori ndër vite, ta risjellim në forma të reja estetike teatrore. Kjo është një ndër nevojat më thelbësore
Avni HALIMI
Qëndrim Rijani u lind më 30 mars 1990 në qytetin e Kërçovës. Shkollimin fillorë dhe të mesëm i ka kryer në vendlindje. Është diplomuar në degën e Regjisë së Teatrit në Universitetin e Arteve në Tiranë, me notë mesatare 9.11. Në po të njëjtin Universitet ka kryer edhe studimet master – dega: Regji teatri dhe spektakli, me temë të mbrojtur: “Kitchi dhe kthetrat e tij” dhe notë mesatare 9.45. Gjithashtu ka qenë pjesë e disa specializimeve me karakter workshopi dhe është prezantuar me shfaqjet e tij në festivale me karakter ndërkombëtar, si në Rusi, Turqi, Bosnjë, Zvicër, Kosovë, Shqipëri, Maqedoni, Serbi etj. Aktualisht është regjisor i shtëpisë në Teatrin Shqiptar si dhe pedagog i ftuar në Universitetin e Arteve Tiranë ku ligjëron lëndën e Mjeshtërisë së Aktorit dhe pedagog i ftuar në Universitetin e Tetovës ku ligjëron lëndën e Regjisë së Teatrit.
Deri më tani ka realizuar një film dokumentar, një operë dhe njëzetetre shfaqje profesionale në Shqipëri, Maqedoni e Veriut dhe Kosovë. Këto shfaqje janë vlerësuar me mbi pesëdhjetë çmime, dymbëdhjetë prej të cilave për regji…
HEJZA: I nderuari Qëndrim, Teatri Shqiptar i Shkupit, siç është bërë publike, aktualisht punon në realizimin e tri dramave të autorëve të huaj (njëra tashmë e ka pasur premierën, shënim yni). Kemi apo nuk kemi autorë shqiptarë nga Maqedonia e Veriut që shkruajnë drama. Gjithnjë sipas Jush, pse kjo tendencë e mohimit këmbëngulës të autorëve shqiptarë?
Q. RIJANI: Edhe pse unë i përkas krijimtarisë së viteve të fundit të teatrit shqiptar, mund të them me plot gojë që ky teatër në historikun tij brenda vetes ka një numër të begatë të dramave kombëtare, apo më saktë të autorëve shqiptar. Mbase duhet më shumë të lëvrohet vepra shqiptare, mbase duhen të lëvrohen veprat dramaturgjike apo letrare e autorëve të ndryshëm shqiptar dhe të ketë ilaritet. Besoj që mendimin tim më të zgjeruar për këtë do ta gjeni në përgjigjet e pyetjeve që më keni bërë më poshtë mbi dramaturgjinë, të cilat përfshijnë rreth 60përqind të intervistës.
HEJZA: Teatrot tona kombëtare, meqenëse shumë më tepër parapëlqen katarsisin që vjen nga motivet e huaja se sa këtë shpëlarje shpirtërore të arrijnë duke trajtuar tema origjinale, nga historia, folklori, mitologjia, por edhe nga e përditshmja jonë, sikur kanë ngelur pa identitet kohëve të fundit! A kemi teatër shqiptar sot, jo si objekt, por si art?
Q. RIJANI: Po kemi! Me shumë nevoja për përmirësime… Por,kemi!Si regjisor i operës së parë shqiptare në historinë e institucionit të TEATRIT të Operës Nacionale të RMV, operë e cila që nga shkronja e parë e libretit deri në shkronjën e fundit, që nga nota e parë deri në të fundit, që nga temat koreografike, motivet në kostume dhe estetika regjisoriale – është thellësisht kombëtare. Si regjisor i një vepre dramaturgjike me autor shqiptar, katër veprave me ko-dramaturg dhe me mbi 20 vepra teatrale me autor të te huaj, por me kontekstualizim estetik-regjisorial në vendet ku i kam vënë,me shumë përgjegjësi mund të them se vlerën kombëtare nuk e përcaktojnë vetëm emrat i art-bërësve të atij produkti artistik. Teatri është universal dhe kombëtar, pikërisht sepse produkti është ai i cili formëson një identitet si dhe emocioni ai që krijon motiv katarse! Në të gjitha veprat universale botërore të arrira, brenda tyre gjendet kontekstualizimi kombëtar i të gjitha teatrove ku ata mund të vihen në skenë. Kështu që vepra e punuar mirë artistikisht merr formë kombëtare nga niveli i arrirë artistik me të cilin shfaqet!
HEJZA: Në fakt, i nderuari Qëndrim, me që dihet se në teatrot shqiptare (në Maqedoninë e Veriut) nuk funksionojnë këshillat artistike, atëherë shtrohet pyetja: kush vendos se cilat shfaqje do të realizohen, ndonëse prej kohësh dihet se ka individë që ushtrojnë ndikimin e tyre në këto teatro, thjeshtë për qëndrime personale. A duhet të ndryshohet diç në këtë drejtim?
Q. RIJANI: Këshilli artistik është një akt-funksionimi teatror, i cili në ligjin për kulturë të shtetit tonë nuk parashihet si “organ” vendim-marrës. Kështu, mungesa e këshillave artistike mund të shihet si lëshim ligjor. Pa dashur të amnistoj përgjegjësinë e institucioneve kulturore: Ligji për kulturë në vendin tonë ka një gropë të madhe funksionale apo krijon mundësi ose detyrime për disfunksionalitet.
Është një komision që ka ingerenca mbi krijimin e repertorëve, i cili formohet në ministri. Ky komision zotëron mundësinë ligjore për të vendosur mbi projektet artistike, i jepet mundësia që të bëjë këtë proces duke krahasuar projektet teatrore të institucioneve kulturore me të shoqatave joqeveritare apo individëve-vetëkonkurues. Ky komision vendos për vlerën artistike dhe koston ekonomike të projekteve. Për mua kjo formë krahasuese –funksionimi lë shumë për të dëshiruar. Kjo mënyrë funksionimi krijon probleme efektiviteti dhe mundësi justifikimi për gjithçka që nuk shkon mirë në procesin e ndërtim-krijimit të një produkti artistik.
Përvoja ime personale në teatrot tona ka kaluar përmes aplikimit të projekteve artistike, bazuar në arsyetimet e platformës regjisoriale dhe arsyetimeve për mundësitë e teatrove. Patjetër që regjisorët gëzojnë pjesën më të madhe autoritative mbi projektet që propozohen kudo. Por, në fund është ai komisioni që kur duhet të bëjë dallime, nuk bën dhe kur nuk duhet të bëjë, bën.
Bazuar në përvojat e vendeve përreth besoj që funksionalizimi i këshillave artistike duhet të bëhet duke Ju atashuar institucioneve artistike të gjitha kompetencat vendimmarrëse artistike dhe financiare. Kjo në rastin më të mirë do të krijojë fleksibilitet funksional. Në rastin më të keq, do të nxjerrë në pah përgjegjësitë e mosfunksionimit dhe mosarritjes së vlerave artistike.
HEJZA: Viteve të fundit keni dëshmuar se jeni një nga regjisorët më produktiv gjithandej hapësirave shqiptare. Janë dëgjuar disa pëshpëritje (nga gojëkëqijtë e teatrove tona) se Ju jeni i “preferuari” i partisë në pushtet, sepse jeni kërçovar, sepse drejtori i Dramës Shqiptare është kërçovar, sepse lideri i partisë në pushtet është kërçovar e kështu me radhë. Pra, ja deri ku shkon imagjinata perfide…
Q. RIJANI: Në kohën që ne po bëjmë këtë intervistë, aktiviteti im artistik si në produksione ashtu edhe në pjesëmarrje në festivale, vlerësime etj. është më i madh në zhvillim dhe në numër jashtë Republikës së Maqedonisë së Veriut, krahasuar me aktivitetin tim të zhvilluar brenda shtetit!Mund të them që jam ndoshta regjisori i vetëm shqiptar i “pellgut” tonë në këtë shtet, që mundësia e parë për punë në teatër kombëtar, nuk më është dhënë në Teatrin Kombëtar Shqiptar. Projektin tim të parë në Teatrin Shqiptar si regjisor në ndërtim e kam fituar pasi kisha bërë produkte në teatro tjera, përfshi këtu Teatrin Kombëtar – Tiranë. Kujdesi mbase ka qenë “arsyeja” për rrugën që është dashur të ndjek, të konfirmohesha paraprakisht e më pas të meritoj mundësinë e parë, suksesi i produktit të parë ka sjellë të dytin, suksesi i të dytit të tretin, kështu pas 3 produkteve në 8 vite dhe 8 vite pas diplomimit në Tiranë, u bëra pjesë e këtij teatri dhe bëra produktin e katërt “Tri motrat”, të cilin kritika shqiptare dhe maqedonase e ka vlerësuar si mjaft apo një ndër më të suksesshmit e dekadës së fundit në vend!Puna ime regjisoriale, puna jonë e përbashkët me trupat dhe teatrot shqiptare dhe jo-shqiptare në të cilat kam punuar, është vlerësuar në festivale të ndryshme nga njerëz me merita të mëdha në fushën e artit. Individë të dëshmuar në personalitetin e tyre njerëzor dhe krijues, të cilët mbase do të isha i lumtur të ishin nga Kërçova, por nuk janë. Veprat në regjinë time janë vlerësuar dhe janë kritikuar nga kritikë dhe personalitete shqiptar dhe të huaj,të cilët gjithashtu do doja të ishin nga Kërçova!Premierat dhe shfaqjet në regjinë time janë ndjekur nga personalitete të ndryshme politike: presidentë, kryeministra,ministra etj- shqiptar dhe jo-shqiptar, në Shqipëri e Kosovë, në shtetin tonë apo në Festivale relevante ndërkombëtare jashtë shtetit tonë, ku gjithashtu të njëjtët nuk kanë qenë nga Kërçova. Nuk e di nëse do të isha i lumtur që të gjithë këta të ishin nga Kërçova!Më e rëndësishmja: Të gjithë bashkëpunëtorët e mi, aktorët me të cilët kemi arritur sukseset e përbashkëta jo vetëm një herë dhe jemi ndarë me dëshirë për të na takuar projekte të radhës. Trupa të cilat me vullnet më kanë kërkuar për të punuar bashkë për te dytën apo të tretën herë. Do doja mbase tʼishin të gjithë nga Kërçova…!Nga dita që jam diplomuar nuk kam asnjë aktivitet tjetër përveç punës në teatër dhe punës mbi teatrin në universitet me studentët. Në punën time regjisorale Ju mund të shihni një mori autorësh disident të kohës së tyre, gjithashtu një mori veprash të cilat brenda vetes kanë kritikë të fuqishme politike. Nuk kam pasur asnjë funksion apo detyrë politike deri më sot.Kjo përgjigje nuk ishte për gojë-ligët, por për të sinqertët të cilët akoma nuk kanë parë punën time dhe mund të bien preh e gojë-ligëve, përpara se të shohin ndonjë shfaqje në regjinë time!
HEJZA: A mund të ngritët identiteti i teatrit tonë duke e mbështjellë me tradita, mentalitet, histori e ngjarje të huaja? Cilat tema shqiptare do të ishin në fokusin e politikave të teatrove të huaj!
Q. RIJANI: Teatri ka lindur si nevojë edukimi. Varësisht prej nivelit të vetëdijes mbi nevojën për pasurim shpirtëror te populli ashtu ka hapëruar sofistikimi i nivelit artistik të teatrit te popujt e ndryshëm. Më vonë te kombet e ndryshme, të cilët e njohin për mënyrë edukimi shpirtëror artin skenik. Fillesat i pati në veprimin skenik që buronte nga ngjarjet popullore,atëherë kur akoma termi komb nuk ekzistonte. Kombëtarizimi i teatrit erdhi si pasojë e krijimit të identiteteve popullore, por assesi si nevojë për konservim të artit skenik në temat popullore. Kjo bën që temat apo ngjarjet tona popullore të jenë interesante nëse kontekstualizohen në skenat e huaja dhe anasjelltas.
HEJZA: Çfarë po ndodhë me publikun? Dikur një shfaqje përsëritej me dhjetëra e dhjetëra herë! Sot kemi më pak publik teatër-dashës, apo do t’ia lëmë fajin mediave elektronike që teatrin, por dhe kinemanë po na e sjellin në dhomë! Cili është sot perceptimi i të rinjve për teatrin! Cili është angazhimi i shkollave tona për dramaturgjinë shqiptare?
Q. RIJANI: Kohët e fundit po shoh një lloj shprese te disa gazetarë e udhëheqëse emisionesh. Revista elektronike të cilat në qendër kanë letërsinë dhe artin. Por, nëse krahasojmë interesimin e mediave për aktivitetet artistike shqiptare në shtetin tonë, me interesimin e mediave në shtetet fqinje: Shqipëri apo Kosovë, madje edhe nëse do të bënim krahasim me interesimin e mediave të sferës artistike maqedonase për aktivitetet artistike të tyre, puna e mediave tona është tmerrësisht modeste. Duam – s’duam ta pranojmë, fuqia e medias për të dërguar informacionin te publiku në këtë kohë është aq e madhe sa mund të jetë një ndihmë e madhe për artin. Puna jonë individuale për të dërguar informacionin te publiku, gjithashtu është mbase tepër modeste. Sikur edhe ne si art-bërës presim që “dikush” të vijë dhe ta ndjekë punën tonë, pa e marrë vesh“Ai” që ne po bëjmë diçka!Për hir të së vërtetës duhet theksuar se shqetësim global është kriza për publik, apo kriza e ndjekësit. Kjo krizë ka kapluar çdo fushë të artit dhe kulturës:artin pamor,teatrot, e më rëndë edhe atë që quhet arti historik: muzetë apo objektet e trashëgimisë kulturore. Mbase rendi i ri botëror po krijon modelin e ri elitar. Megjithatë,ne nuk duhet të rrimë duarkryq. Arti-teatri gjithmonë ka dëshmuar se ka ditur të gllabërojë të“renë” brenda vetes dhe ta rishfaqë si model për njeriun e kohës së re, duke e mishëruar me “heroizmin” e kohës së vjetër. Gjithashtu lënda e teatrit është domosdoshmëri të bëhet pjese e shkollimit të mesëm. Jemi vendi i fundit që nuk e kemi një lëndë kaq të rëndësishme si pjesë të kurikulës në shkollën e mesme, lëndë e cila është tepër e nevojshme për nxënësin e kohës së “teorisë së komunikimit”, si në aftësimin e tij mbi teatrin, artin, krijimin e vetëbesimit, por edhe në aftësimin e tij në aspektin e oratorisë si individ i shekullit të ri!
HEJZA: Çfarë drame origjinale i duhet teatrove tona, publikut, lexuesit! Si të tejkalohet profili socralist i teatrove tona, si mos ta dëmtojmë motivin e realizmit magjik, si mos ta bastardojmë teatrin absurd..?
Q. RIJANI: Në këndvështrimin tim çdo produkt i arrirë artistik bëhet vepër origjinale e jona. Një produkt të mirë artistik teatror, fryma e gjallë e atyre që e bëjnë-lindin dhe i japin shpirt në skenë, e bën origjinal për ndjekësin. Deri në momentin që i njëjti produkt vdes. Madje,“vdekja” mund të jetë aspekti që e bën teatrin, të kohëshëm dhe të pakohë. Magjik dhe në të njëjtën kohë absurd.
HEJZA: Kemi breza të mirë aktorësh! Kemi shumë pak dramaturgë të njohur e aq më pak regjisorë! Pse?
Q. RIJANI: Kemi breza të mirë aktorësh, por kemi nevojë për akoma më shumë!Kemi pak dramaturgë, sepse mbase nuk shihet nga të rinjtë si degë me perspektivë në aspektin ekonomik. Të jesh dramaturg, së pari duhet të pajtohesh që do të paguhesh për punën e bërë “Pas vdekjes”.
Para 8 viteve kur hapëm degën e regjisë së teatrit në gjuhën shqipe, ishim vetëm 3-4 regjisorë teatri shqiptar aktiv në shtetin tonë. Tani jemi 9-10. Koha dhe puna dikë tanimë e ka verifikuar, të tjerë presin radhën me punë!
HEJZA: Çka duhet të bëjmë që të kemi një teatër kombëtar të konkurrueshëm me teatrot e rajonit, të Evropës dhe më gjerë?
Q. RIJANI: Do përpiqem ta shoh në një këndvështrim optimist, por me argumente, pozitën në të cilën ka arritur të jetë sot arti skenik. Kemi shumë probleme dhe nevojë për përmirësime, e reja shpesh herë na mbërthen e copëzuar, sepse e përqafojmë pa u çliruar nga e vjetra. Por, nëse vërtetë ky shtet është përballur dhe ka diçka me të cilën mund të përballet denjësisht në rajon dhe më gjerë është arti. Mbase nuk fitojmë, por jemi konkurrent të denjë krahasuar me të gjitha fushat tjera, si: shkenca, arsimi, shëndetësia, drejtësia, turizmi etj. Arti është fusha e cila këtij vendi i mundëson të kalojë kufijtë pa frikën e “vetos”. Artistët janë ata të cilët këtë vend e përfaqësojnë denjësisht ne rajon dhe më gjerë, ndoshta nuk kthehen fitues gjithmonë, por as nuk kanë frikë se do të shpallen “non grata” nga kompeticionet në të cilat me dinjitet e kanë përfaqësuar dhe e përfaqësojnë këtë vend.
HEJZA: Kritika teatrale? Në botë, çdo teatër ka të angazhuar profesionalisht kritikët e vet! Te ne, kush po i zbërthen problemet teatrale, shfaqjet, mbarështimet regjisoriale, që nga koncepti, mizanskena e deri te loja e aktorëve?
Q. RIJANI: Për këtë nuk kam njohuri të mbështetur në përvojën time, jam pak i pasigurt. Besoj që kritika dhe kritikët duhet të jenë “institucion” i pavarur kulturor, i mbështetur nga institucionet kulturore. Njerëz të dëshmuar në veprimtarinë-biografinë e tyre, të cilët dinë saktë të zbulojnë apo të diagnostikojnë problemet apo hilet në produktet artistike dhe aq të përmbushur, sa të evidentojnë dhe theksojnë zëshëm vlerat e po të njëjtëve produkte!
HEJZA: Si e shikoni fatin e dramës si tekst letrar! Drama shqiptare, si botim, si libër i botuar, nuk merret parasysh nga teatrot tona “kombëtare”, nuk përfillet nga botuesit tanë! Letërsia bashkëkohore gjithnjë e më shumë po na del më e varfër për sa i përket këtij lloji letrar, kurse askush nuk brengoset për këtë mjerim!
Q. RIJANI: Letërsia- libri i botuar po pëson sulmin më “atomik” në kohën e sotme të teknologjisë dhe individit të shekullit të “gjysmë-dijes”. Libri është kthyer në metodën e fundit që përdorim për të dalë nga balta pasi jemi fundosur deri në grykë,në vend që të jetë udhëzuesi që do të na mësojë të mos ecim në baltë. Megjithatë, mjetet e shpëtimit janë ata që nuk vdesin kurrë edhe pse lihen të fundit për t’u përdorur. Dramaturgjia është fusha më e vështirë e letërsisë. Historia e teatrit numëron më shumë se dy mijë vite dhe ne sot nuk mund të numërojmë më shumë se 200-300 autorë-dramaturg që i kanë rezistuar të gjitha kohërave. Madje, edhe popujt e mëdhenj me miliona banorë, kanë mungesë autorësh-dramaturg në historinë e tyre letrare! Sot që po flasim, dramaturgjia vërtetë është kurikulë tepër e rëndësishme e shkollave botërore të artit. Aq më tepër, në një botë me 8 miliardë banorë, numërohen me numër treshifrorë dramaturgët të cilëve më shumë se një tekst dramaturgjik ka arritur ta kapërcejë eksperimentin apo katarsën teatrale dhe iu është kthyer i njëjti tekst në vepër dramaturgjike. Dramaturgu i vërtetë është: “Modeli i kohëve moderne dhe heroi i kohëve të shkuara”!
HEJZA: Meqë teatrot tona, fatkeqësisht, janë të prira që të kapen me tekste të autorëve të huaj, sikur po e hedhim në harresë tërë atë repertor të begatë që e kemi, në veçanti Teatri Shqiptar i Shkupit. Në botë, teatrot me renome, mund edhe të përgatisin ndonjë premierë sa për përfaqësim nëpër festivale teatrore apo prezantim nëpër teatro të ndryshëm, por ama nga dramaturgjia kombëtare dhe nga repertori që e llogarisin si vlerë të jashtëzakonshme, nuk heqin dorë! Me këtë e ruajnë të gjallë frymën origjinale të identitetit të teatrit, por edhe kondicionin artistik të tërë stafit aktorial që e kanë të angazhuar. Cili është mendimi i Juaj?
Q. RIJANI: Mendoj që teatrot tona shqiptare assesi nuk kanë mundësi të vazhdojnë me intensitetin e veprës shqiptare në vrullin e kohës së më hershme, jo për nga mos-dëshira, por sepse artisti i kohës së sotëm në vrullin e tij të dëshirës për punë, kërkon atë që është e verifikuar. Nuk po them që çdo vepër e huaj apo komedi “limonadë” që shpesh herë vendosim në skenat e teatrove tona, është zgjidhje e duhur,madje…përkundrazi! Por, shpejtësia me të cilën vjen informacioni në kohën e teknologjisë, arrin të depërtojë edhe në shijen estetike të artistit të kohës. Estetika teatrore realisht po ecën me hapa ekstremisht të shpejta drejt formave të reja. Që mbase jo gjithmonë janë më të mirat, por duhet ta pranojmë që edhe vetë teatrot më konservatore në estetikën e tyre, bëjnë hapa të shpejta drejt estetikës së re. Mbase edhe për vetë ne regjisorët, një gjysmë hapi i sigurt është dramaturgjia e konfirmuar.
HEJZA: Si do të dukej skena teatrale që do të paraqiste situata kombëtare nga realiteti dhe përditshmëria jonë? Si ta bëjmë të dobishëm këtë skenë për auditoriumin tonë? Ku është kufiri në mes të katarsisit dhe iritimit, zhgënjimit, arratisjes nga identiteti…
Q. RIJANI: Na duhen më shumë dramaturgë shqiptarë të dalë nga universitetet, të cilët përveç talentit dhe dellit të tyre krijues, në shkollë pajisen me leksionet mbi strukturimin e dialogut dramaturgjik,të cilët do të na ofrojnë skenarin dhe dramaturgjinë identitare, konkurruese me rajonin. Sot në botë nuk ka shkollë për t’u bërë poet apo për të mësuar si shkruhet romani. Fusha në të cilat Ne shqiptarët si popull i vogël kemi vërtetë figura të mëdha, të cilat frymën tonë identitare e kanë bërë të përbotshme. Na duhen laboratorë teatrore të mundësuara nga teatrot tona, të cilat do të na ndihmojnë-mësojnë neve regjisorëve dhe trupave teatrore, të arrijmë që dramaturgjinë kombëtare e cila ka bërë histori ndër vite, ta risjellim në forma të reja estetike teatrore. Kjo mendoj është një ndër nevojat më thelbësore. Të gjithë sëbashku: autorë,regjisorë, aktorë, përfshirë edhe skenografët, kostumografët, koreografët, kompozitorët, elementet e formës, duke filluar nga mjeshtrit e ndriçimit etj.,duhet të mos rreshtim së kërkuari, përditësuari dhe përmirësuari veten. Teatri është i gjithëkohshëm, por teatër-bërësit shpesh dhe lehtë mund të shndërrohen në subjekte që i “vret” koha!
